SZLAK SZKŁA NA POLSKO-CZESKIM POGRANICZU

Transkript

1 Stefania Żelasko SZLAK SZKŁA NA POLSKO-CZESKIM POGRANICZU SKLÁŘSKÁ STEZKA NA POLSKO-ČESKÉM PŘÍHRANIČÍ THE GLASS TRAIL ON THE POLISH-CZECH BORDERLAND

2 Stefania Żelasko SZLAK SZKŁA NA POLSKO-CZESKIM POGRANICZU SKLÁŘSKÁ STEZKA NA POLSKO-ČESKÉM PŘÍHRANIČÍ THE GLASS TRAIL ON THE POLISH-CZECH BORDERLAND

3 Stefania Żelasko SZLAK SZKŁA NA POLSKO-CZESKIM POGRANICZU SKLÁŘSKÁ STEZKA NA POLSKO-ČESKÉM PŘÍHRANIČÍ THE GLASS TRAIL ON THE POLISH-CZECH BORDERLAND Jelenia Góra 2021

4 4 Od vydavatele Tento průvodce pojednává o sklářské stezce vybudované díky spolupráci mezi městem Nový Bor a Krkonošským muzeem v Jelení Hoře, a to v rámci projektu Sklářská stezka na česko-polském příhraničí. Vybudování a propagace stezky je snahou o rozšíření turistické nabídky vycházející ze sklářských tradic česko-polského příhraničí mezi Jelení Horou a Novým Borem, z tradic průmyslu, který měl odnepaměti vliv na rozvoj regionu. Vedlejší cíl pak spočívá v podpoře přeshraničních vztahů, rozvíjení kontaktů mezi obyvateli příhraničí a nápravě jejich případného vzájemného neporozumění. V případě českých sklářských center se v tradici hutnictví pokračuje ve velké míře dodnes. V jelenohorském regionu doznalo v 90. letech 20. století značného úpadku a v současnosti ji při životě drží sotva pár skláren. Zato je její bohatá tradice prezentována na výstavě v jelenohorském Krkonošském muzeu. Autorka průvodce je specialistkou v oblasti uměleckého skla a dlouholetou slezského skla dr. Stefania Żelasko. Důležitá doplnění textu týkající se českého skla provedli partneři z Muzea v Novém Boru a Kamenickém Šenově. Vydavatel rovněž představil doplňkové texty podle knih P. Nový a vycházející z textů z webových stránek projektu Kryształowa Dolina ( Publisher s note This guidebook describes a tourist trail developed in cooperation between the city of Nový Bor and Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra, as a part of a project Glass trail on the polish-czech borderland. It is an attempt to create and promote the new trail based on glass tradition which stimulated the development of the area between Nový Bor and Jelenia Góra and upgrade the tourist offer for that region. The project should also support the cross-border contacts between citizens of the region and improve their mutual understanding. As far as Czech glass centers are concerned, the tradition is still being continued whereas in the area of Jelenia Góra the majority of glassworks went bankrupt. Only few of them continue production. However, the rich collection of their former products are presented in the Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra. The author of the guidebook, Stefania Żelasko is an expert on artistic glass and she has been researching the Silesian glass for many years. Substantial supplements of the texts concerning bohemian glassmaking were made by the partners from Sklářské museum in Nový Bor and Kamenický Šenov, The publisher also included additional texts, based on the books by P. Novy and materials from the website of Crystal Valley project ( crystalvalley.cz/pl). Od wydawcy Przewodnik omawia szlak szkła tworzony we współpracy między miastem Nový Bor i Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze, w ramach projektu Szlak szkła na polsko-czeskim pograniczu. Stworzenie i wypromowanie szlaku jest próbą poszerzenia oferty turystycznej bazującej na tradycjach szklarskich czesko-polskiego pogranicza między Jelenią Górą i Novým Borem, na tradycjach przemysłu od wieków stymulującego rozwój regionu. Celem pośrednim jest wsparcie stosunków transgranicznych, rozwijanie kontaktów pomiędzy obywatelami pogranicza oraz poprawa ich wzajemnego zrozumienia. W wypadku czeskich ośrodków szklarskich tradycja hutnicza jest szeroko kontynuowana współcześnie. W regionie jeleniogórskim upadła w latach 90. XX w. i kontynuowana jest w stopniu minimalnym w kilku zaledwie ośrodkach. Natomiast jej bogactwo prezentowane jest na ekspozycji w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze. Autorką przewodnika jest specjalistka w dziedzinie szkła artystycznego, wieloletnia badaczka śląskiego szkła dr Stefania Żelasko. Istotnych uzupełnień tekstu dotyczącego czeskiego hutnictwa szkła dokonali partnerzy z Muzeów w Novým Borze i Kamenickim Šenovie. Wydawca również wprowadził teksty uzupełniające, bazując na książkach Petra Novego i tekstach ze strony projektu Kryształowa Dolina (

5 6 Od autora Posláním této publikace je plnit roli populárně-naučného průvodce. Autorka v ní na základě pátrání v archivech a práce s odbornou literaturou ať už vlastní, anebo cizí provenience předložila nejnovější závěry týkající se rozvoje sklářské výroby v regionu Krkonoš, Jizerských hor a Jelenohorské kotliny. Čtenáři se na stránkách této publikace setkají úplně poprvé s fakty v odborné literatuře dosud nepublikovanými, jako jsou např. technologické experimenty dr. E. Wilhelma Fusse ve sklářské huti Hoffnungstahl či jeho učitelské působení v berlínském Institutu řemesel (dnešní Humboldtova univerzita). Zmíněna je zde též činnost Moritze Finsche, potažmo sklářské školy ve Slezských Teplicích (Cieplice Śląskie-Zdrój), založené pruskou vládou v roce Autorka se podrobněji zaměřila na činnost Friedricha Wintera a jeho syna Andrease v Soběšově (Sobieszów), záležitost v odborných kruzích až dosud úplně neznámou. Díky pečlivému zkoumání archiválií mohla též lokalizovat a popsat Schaffgotschovu brusírnu v Soběšově, v níž se vyráběly drahocenné poháry, zdobené technikou vysokého reliéfu, vynalezeného v Jelenohorské kotlině a v českých zemích nepoužívaného. Rovněž tak poprvé byla popsána činnost řezáčů erbů a pečetí ve Slezských Teplicích mezi lety , jakož i působnost několikagenerační firmy rodiny Bergmannů. Polskému čtenáři byla též přiblížena historie sklářské výroby na české straně Krkonoš a Jizerských hor. Doufám, že tato publikace bude pro čtenáře čtivá a přiměje je k návštěvě popisovaných míst, v nichž se po celá staletí rozvíjela sklářská a hutníprodukce, ale také rozličné formy dekorace, z nichž některé jsou zcela jedinečné a typické pouze pro Jelenohorskou kotlinu. Stefania Żelasko Preface This publication was designed as a popular science guidebook. The author presents the newest data concerning development of glass crafts in the Karkonosze Region, in the Izery Mountains and in the Jelenia Góra Valley, based on her own research and publications of other authors. Some new facts, such as technological experiments of Dr Wilhelm E. Fuss held at the Hoffnungsthal glassworks and his educational activity at the Crafts Institute in Berlin (nowadays Humboldt University), were discussed for the first time. There is also a presentation of artistic activity of Moritz Finsch and the school of glass in Cieplice (Warmbrunn) established by the Prussian government in The publication covers, for the first time, the activity of Friedrich Winter and his son Andreas in Sobieszów. The author described, on the basis of the archival documents she had discovered, the Schaffgotsch s glass grinding workshop location and its construction. It was in the Jelenia Góra Valley where the precious goblets decorated with high relief were invented and produced. Such craft was not practiced in Czechia. The text also presents for the first time activity of the sculptors who were making coats of arms and seals in Cieplice in the years and tradition of the Bergmanns, a multigenerational family of artisans. The readers will also have a chance to learn about glass production on the Czech side of the Karkonosze and the Izery Mountains. I believe that this publication will be a popular reading for many and will encourage the readers to discover the places where glasswork tradition and many forms of glass decoration, some of them really unique and typical only for the region of the Jeleniogórska Valley, had been developing for centuries. Dr Stefania Żelasko Od autorki Publikacja zaplanowana została jako historyczny przewodnik popularno- -naukowy. W oparciu o badania archiwalne, książki naukowe swojego autorstwa oraz inne wydawnictwa, zawarto w niej najnowsze ustalenia dotyczące rozwoju wytwórczości szklarskiej w regionie Karkonoszy, Gór Izerskich i Kotliny Jeleniogórskiej. W publikacji po raz pierwszy omówiono nieznane w literaturze fachowej fakty, między innymi eksperymenty technologiczne dra E. Wilhelma Fussa w hucie szkła Hoffnungsthal oraz jego działalność nauczycielską w Instytucie Rzemiosła w Berlinie (obecnie Uniwersytet Humboldta). Przytoczona została działalność twórcza Moritza Finscha oraz, powołanej w 1830 roku przez rząd pruski, szkoły szklarskiej w Cieplicach. Szczegółowo opisana została działalność Friedricha Wintera w Sobieszowie oraz jego syna Andreasa, nieznanego dotychczas w literaturze przedmiotu. Na postawie odkrytych przez siebie dokumentów archiwalnych, autorka opisała lokalizację i budowę szlifierni Schaffgotscha w Sobieszowie. Tam powstawały bezcenne puchary, zdobione techniką wysokiego reliefu, wynalezionego w Kotlinie Jeleniogórskiej, niepraktykowanego w Czechach. Po raz pierwszy szeroko opisana została działalność artystów szkła w zakresie rzeźbienia herbów i pieczęci w Cieplicach w latach oraz działalność wielopokoleniowej firmy Bergmanna. Ufam, że niniejsza publikacja stanie się przystępną lekturą dla czytelnika i zachętą do osobistego poznania opisanych miejsc, gdzie przez stulecia rozwijała się wytwórczość szklarska, hutnicza, jak również różnorodne formy zdobnictwa, niektóre wyjątkowe i charakterystyczne tylko i wyłącznie dla Kotliny Jeleniogórskiej. dr Stefania Żelasko

6 8 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 9 JELENÍ HORA Jelení Hora (Jelenia Góra), centrum regionu Krkonoše a město s více než 900letou tradicí (z toho 700letou historií zachycenou v pramenech), zaznamenala svůj největší rozkvět v 18. století, a to díky lněným závojům vyvážených do celého světa. Nemalý vliv na rozvoj a blahobyt města měly četné obchodní a kulturní kontakty. Valoni, pronikající do Krkonoš při svém hledání zlata a drahokamů už ve středověku, se usídlili rovněž v Jelení Hoře a jejím okolí. Jelenohorské náměstí, jež lemují restaurace a kavárny, s barokně-klasicistní radnicí obkrouženou podloubím a zvelebenou četnými štukaturami na fasádách, je živým svědectvím italského vlivu. Jelení Hora se svými více než 80 tisíci obyvateli zvětšila svou rozlohu o Slezské Teplice a okolní obce. K dominantám města patří gotický farní kostel sv. Erasma a Pankráce s barokním oltářem z dílny norského řezbáře Thomase Weissfelda a někdejší protestantský kostel Povýšení svatého Kříže, postavený v letech na půdorysu řeckého kříže, spolu s obklopujícími ho okázalými pohřebními kaplemi bohatých jelenohorských měšťanů. JELENIA GÓRA Jelenia Góra, the capital of the region, has got a long, over 900 years old, tradition and its documented history goes back 700 years. The town thrived especially during the 18th century, thanks to the production of linen veils, which were exported all over the world. There were numerous cultural and business contacts that contributed to the development of the town. Walloons, who penetrated the Karkonosze searching for precious stones and gold since the Middle Ages, used to settle in Jelenia Góra and its outskirts. The marketplace of the town has got a Baroque-Classicist townhall whereas the townhouses around it have arcades and facades decorated with mouldings. Such elements imply Italian influences. Nowadays, there are many cafés and restaurants there. Jelenia Góra, with population of over 80 thousand inhabitants, incorporated Cieplice and other outlying settlements into its territory. There are some attractive churches in the town such as: the parish church of St. Erasmus and St. Pancratius with a baroque altar made by a Norwegian sculptor Thomas Weissfeld and former protestant Church of Mercy under the invocation of the Elevation of the Holly Cross, built in the years on the basis of a Greek cross and surrounded by splendid funeral chapels of rich patricians. JELENIA GÓRA (HIRSCHBERG) Stolica regionu Karkonoszy, ze swoją ponad 900-letnią tradycją oraz 700-letnią udokumentowaną źródłowo historią, szczególny rozwój przeżyła w XVIII stuleciu, dzięki produkcji lnianych woali eksportowanych na cały świat. Duży wpływ na rozwój i dobrobyt miasta miały wielorakie kontakty handlowe i kulturowe. Walonowie, penetrując od średniowiecza Karkonosze w poszukiwaniu kamieni szlachetnych i złota, osiedlali się również w Jeleniej Górze i okolicach. Rynek jeleniogórski, wokół którego znajdują się restauracje i kafejki, z barokowo-klasycystycznym ratuszem otoczonym podcieniami oraz liczne sztukaterie na fasadach, świadczą o włoskich wpływach. Panorama Jeleniej Góry Panorama Jelení Hory Panorama of Jelenia Góra

7 10 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 11 Jelenia Góra, licząca obecnie ponad 80 tys. mieszkańców, powiększyła swe terytorium o Cieplice i okoliczne miejscowości. Atrakcję stanowi gotycki kościół parafialny Erazma i Pankracego z barokowym ołtarzem autorstwa norweskiego rzeźbiarza Thomasa Weissfelda, poprotestancki Kościół Łaski pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, zbudowany w latach na planie krzyża greckiego oraz otaczające go okazałe kaplice grobowe bogatych patrycjuszy miejskich. KRKONOŠSKÉ MUZEUM V JELENÍ HOŘE V roce 1909 učinilo vedení Krkonošského spolku (pol. Towarzystwo Karkonoskie, něm. Riesengebirgsverein, RGV) rozhodnutí vystavět muzeumza účelem umístění sbírek pořízených členy Spolku. Nejvíce pro stavbu horovali dr. Baer a dr. Hugo Seydel. Oba vlastnili domy stojící nedaleko dnešního muzea na Grottgerově ulici. Než začalo muzeum sloužit svému účelu, fungovalo jako provizorium pro vystavované exponáty sedm místností soukromého domu dr. Seydela. Slavnostní otevření muzea proběhlo 14. dubna 1914, stavbu vyprojektoval vratislavský architekt Karl Grosser. V hlavní budově vznikla stálá expozice sklářských výrobků, pocházejících z krkonošsko-jizerských hutí. Dodatečně pak byl přistavěn podstávkový dům s tkalcovskou dílnou vybavenou veškerým příslušenstvím, na druhém konci budovy vznikla replika měšťanského domu obchodníka s lněnými závoji Daniela von Buchse. Originální měšťanský stojí na jelenohorském náměstí jako dům č. p. 35. Prvním ředitelem muzea se stal dr. Hugo Seydel ( ), tajný právní poradce. Pocházel z Lehnice (Legnica), kde vychodil Rytířskou akademii, načež studoval ve Vratislavi, Berlíně a Giessenu práva. Byl výjimečnou osobností slezského muzej- THE KARKONOSKIE MUSEUM IN JELENIA GÓRA The decision to build the museum was made in 1909 by the management board of the Karkonosze Mountains Society (Riesengebirgsverein, RGV). The main initiators of the idea were Dr Bayer and Dr Hugo Seydel. Both of them had houses in the vicinity of the present museum, in Grottger Street. The artefacts collected by the RGV used to be exposed in Dr Seydel s house. The formal opening of the museum was held on 14 th April The building was designed by an architect from Wrocław Karl Grosser. The glassware from the glassworks of the Karkonosze and the Izery Mountains were presented in the main building of the museum. Then, a half timbered house with a loom and weaving equipment was erected next to the main building. On the other side, a replica of Daniel von Buchs house, a merchant who dealing in linen veils, was built. The original building is situated at 35 Marketplace. The first director of the museum was Dr Hugo von Seydel ( ), a secret barrister. He came from Legnica and graduated from the Knight Academy there. He studied law in Wrocław, Berlin and Giessen. He was an outstanding personage of the Silesian museology. For over thirty years he cared for devel- MUZEUM KARKONOSKIE W JELENIEJ GÓRZE W roku 1909 Zarząd Towarzystwa Karkonoskiego (Riesengebirgsverein, RGV) podjął decyzję o budowie gmachu muzeum dla pomieszczenia zbiorów zgromadzonych przez RGV. Głównymi pomysłodawcami byli dr Baer i dr Hugo Seydel. Obaj posiadali domy nieopodal obecnego muzeum przy ul. Grottgera. Przed wzniesieniem gmachu Jelenia Góra, Muzeum Karkonoskie, widok z okresu międzywojennego Jelení Hora, Krkonošské muzeum vmeziválečném období Jelenia Góra, The Karkonoskie Museum, view from the interwar period

8 12 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 13 nictví. Více než třicet let vyvíjel snahu o kulturní a turistický rozvoj Jelenohorské kotliny. Vedl a zveleboval muzeum a spolu s dr. Baerem vytyčoval turistické stezky v Krkonoších. Dařilo se mu získávat velké množství skleněných exponátů, které byly následně vystavovány v sedmi vitrínách. Od počátku sklářské výroby představovaly jádro muzejních sbírek. V někdejším Muzeu RGV, činném do roku 1945, se podařilo vytvořit reprezentativní kolekce uměleckých skleněných artefaktů, počínaje mistrovskými řezanými poháry z dílny bratrů Christiana Gottfrieda a Samuela Schneiderových a konče výrobky jiných teplických sklářských dílen. Nelze na tomto místě nezmínit výrobky Benjamina Maywalda, Christiana Scholtze, Johanna Reichsteina, Carla a Paula Henselových, Ehrenfrieda Pausera či Friedricha Wilhelma Siebenhaara. Hugo Seydel byl ve svémoboruprvotřídním znalcem, velmi živě se zabýval historií sklářství v krkonošsko-jizerském regionu. Přátelil se s mnoha umělci, jako např. s Friedrichem Wilhelmem Siebenhaarem, Arturem Gerlachem nebo s Wenzelem Bennou. opment of culture and tourism in the region. Together with Dr Baer, they marked out tourist trails in the Karkonosze. He also collected various glass exhibits which were presented in seven glass vitrines. The glassware were the basis of the museum s collection. There were many exhibits of the artistic glass in the old RGV Museum, exquisitely carved goblets of two Schneider brothers (Christian Gottfried and Samuel) and glassware from Cieplice workshops made by such masters as: Benjamin Maywald, Christian Scholtze, Johann Reichstein, Carl and Paul Hensel, Ehrenfried Pauser and Friedrich Wilhelm Siebenhaar. Hugo Seydel was a connoisseur of glass an he was fond of historical knowledge concerning glassware of the Karkonosze and the Izerskie Mountains region. He befriended many artists, including Friedrich Wilhelm Siebenhaar, Artur Gerlach and Wenzel Benna. muzeum ekspozycja mieściła się w siedmiu pokojach prywatnego domu dra Seydela. Uroczyste otwarcie muzeum nastąpiło 14 kwietnia 1914 roku. Budynek został zaprojektowany przez Karla Grossera, architekta z Wrocławia. W gmachu głównym prezentowano stałą wystawę wyrobów szklanych, pochodzących z hut karkonosko-izerskich. Dodatkowo dobudowano chałupę przysłupową z warsztatem tkackim i wyposażeniem, zaś po drugiej stronie budynku replikę kamienicy kupca woali lnianych Daniela von Buchs. Oryginalna kamienica znajduje się przy jeleniogórskim rynku pod numerem 35. Pierwszym dyrektorem muzeum został dr Hugo Seydel ( ), tajny radca prawny. Pochodził z Legnicy, gdzie ukończył Akademię Rycerską, studiował prawo we Wrocławiu, Berlinie i Giessen. Był wybitną postacią muzealnictwa śląskiego. Przez ponad trzydzieści lat dbał o rozwój kulturalny i turystyczny Kotliny Jeleniogórskiej. Organizował i usprawniał muzeum oraz wspólnie z doktorem Baerem, wytyczał szklaki turystyczne w Karkonoszach. Pozyskiwał liczne eksponaty szklane, które prezentowane były w siedmiu witrynach-szafach. Od początku działalności wyroby szklane stanowiły trzon zbiorów muzealnych. W dawnym Muzeum RGV funkcjonującym do 1945 roku zgromadzono liczne zbiory szkła artystycznego, począwszy od kunsztownie rzeźbionych pucharów autorstwa braci Christiana Gottfrieda i Samuela Schneiderów, kończąc na przykładach wyrobów z innych pracowni cieplickich. Wśród nich należy wymienić prace: Benjamina Maywalda, Christiana Scholtze, Johanna Reichsteina, Carla i Paula Hensela, Ehrenfrieda Pausera, Friedricha Wilhelma Siebenhaara. Hugo Seydel był znakomitym znawcą szkła, żywo interesował się historią szklarstwa regionu karkonosko-izerskiego. Przyjaźnił się z wieloma artystami, m.in. z Friedrichem Wilhelmem Siebenhaarem, Arturem Gerlachem oraz Wenzelem Benna. Hugo Seydel, pierwszy dyrektor Muzeum Karkonoskiego Hugo Seydel, první ředitel Krkonošského muzea Hugo Seydel, the first director of the Karkonoskie Museum

9 14 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 15 Podczas zawieruchy wojennej wiele eksponatów zaginęło. Zaraz po wojnie w gmachu muzeum mieściła się składnica muzealna. Z przedwojennej kolekcji dwóch tysięcy eksponatów szklanych, pozostało w Jeleniej Górze tylko 700. Większość ocalałych zabrano do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie i we Wrocławiu. W 1947 roku otwarto dla zwiedzających Muzeum Miejskie, które w 1964 roku przemianowano na Muzeum Regionalne, potem Muzeum Okręgowe i następnie Muzeum Karkonoskie. Plno exponátů nepřečkalo II. světovou válku. Ihned po jejím skončení se z budovy muzea stal muzejní sklad. Z předválečné bezmála dvoutisícové kolekce se v Jelení Hoře dochovalo jen asi 700 kusů. Většina z nich putovala do Národního muzea ve Varšavě a Vratislavi. V roce 1947 došlo k otevření Městského muzea, jež bylo v roce 1964 přejmenováno na Regionální muzeum, poté Oblastní muzeum a nakonec Krkonošské muzeum. Největší poválečné navýšení sbírky je spjato sérou ředitelování Henryka Szymczaka ( ), který při získávání prostředků na nákup uměleckého skla nelitoval žádné námahy. S velkým entusiasmem mu pomáhal Mieczysław Buczyński ( ), jenž od roku 1967 zastával v muzeu post kustoda. Když v roce 1975 vzniklo jelenohorské vojvodství, bylo v muzeu vytvořeno Oddělení uměleckého skla, v jehož čele stál M. Buczyński. V roce 1982 začala v tomto oddělení pracovat Bożena Danielska, rok po ní pak Stefania Żelasko. Many of these exhibits were lost during the war. Just after the war the building functioned as a museum storehouse. Only seven hundred out of two thousand glass exhibits survived in Jelenia Góra. The majority of them were taken to the National Museum in Warsaw and Wrocław. In 1947 a Municipal Museum was opened, then, it changed its name to Regional Museum, next, to County Museum and eventually it became the Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra. The greatest development of the museum s collection took place when Henryk Szymczak ( ) was its director. He used to devote a lot of funds on new glass exhibits. Mieczysław Buczyński ( ) who worked as a custodian since 1967 was an active supporter of the director Szymczak. In 1975 a Glass Department was established and Mr. Buczyński became its custodian. In 1982 Bożena Danielska started to work there and a year later Stefania Żelazko joined the team. Po II wojnie światowej największy rozwój kolekcji przypadł na lata działalności dyrektora Henryka Szymczaka ( ), który nie szczędził trudów w pozyskiwaniu środków na zakupy szkła artystycznego. Z wielkim zaangażowaniem pomagał mu w tym Mieczysław Buczyński ( ), pełniący funkcję kustosza od roku W 1975 r., w czasie, w którym powstało województwo jeleniogórskie, utworzono Dział Szkła Artystycznego, którym kierował M. Buczyński. W 1982 r. w Dziale Szkła pracę podjęła Bożena Danielska, a w 1983 r. Stefania Żelasko. Gmach główny Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze Hlavní budowa Krkonošského muzea v Jelení Hoře The mainbuilding of the Karkonoskie Museum in Jelenia Góra

10 16 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 17 Původní budova muzea časem nebyla s to pojmout rozrůstající se sbírku, proto se rozhodlo o výstavbě budovy nové, s tou starou spojené pomocí skleněného můstku. Stavební práce skončily v roce V útrobách nové budovy je umístěna expozice sklářských výrobků. V přízemí staré budovy byla situována stálá výstava věnovaná dějinám Jelení Hory, zahrnující část archeologickou, historickou, etnografickou a uměleckou. Vystaveny jsou oděvy a příslušenství bohatě zdobené výšivkami z jelenohorských škol, obrazy, sochy a výsledky uměleckého řemesla. Díky vydatným subvencím, poskytovanýchna nákup exponátů státem, čítá v současnosti jelenohorská sbírka přes 9000 artefaktů, což je nejvíce v Polsku. V roce 2018 se z iniciativy ředitelky Gabriely Zawiłové přikročilo ke stavbě Hutě laboratoře skla, jež byla o rok později ukončena. Stylem, hmotou i skleněnou fasádou napodobuje tato budova exponovanou krkonošskou chalupu. STÁLÁ EXPOZICE UMĚLECKÉHO SKLA Stávající sbírka skleněných exponátů je k vidění v nové budově na výstavní ploše o rozloze 300 m². Výstava přibližuje chronologický vývoj sklářské výroby a čítá více než tisíc exponátů. Jádro sbírky představuje ukázka prací ze sklárny Carlstahl z 19. století, sklárny Josefína ze Sklářské Poruby (Szklarska Poręba) a z rafinérie a sklárny Fritze Heckerta v Pěchovicích (Piechowice), jakož i skleněné výrobky z období biedermeieru, historismu a secese. The old building was not big enough to house the growing collections, because of that a new building was erected and connected with the old one with a glass skywalk. The development was completed in The glass exposition is now situated in the new building. The exhibition concerning Jelenia Góra is on the ground floor of the old building and there are also exhibits regarding archeologic, ethnographic and artistic aspects of the town s history. We can see the old costumes with accessories richly ornamented with embroidery typical for Jelenia Góra as well as paintings, sculptures and handicrafts. The present collection of glass exhibits has now got about 9000 items, mostly due to generous state patronage, and is regarded as one of the best in Poland. In 2018, at the initiative of director Gabriela Zawiła, a new investment of Glassworks the Laboratory of Glass was started and it was completed a year later. Its form resembles the glass house covering the old half timbered house. PERMANENT EXHIBITION OF ARTISTIC GLASS The present collection is shown in a new building and there are 300 m² designed for the exposition. The exhibition presents chronological development of glassware and we can see over one thousand of exhibits there. The core of the presented collection consists of the glassware from Carlsthal, Josephine Glassworks in Szklarska Poręba and from refinery and glassworks of Fritz Heckert in Piechowice. There are also exhibits typical for the period of Biedermeier, historicism and Jugendstil. Dawny budynek muzeum nie był w stanie pomieścić rozrastającej się kolekcji, dlatego też wzniesiono nowy gmach połączony ze starym budynkiem za pomocą szklanego pomostu łącznika. Rozbudowę ukończono w roku W pomieszczeniach nowego gmachu mieści się ekspozycja wyrobów ze szkła. W starym budynku na parterze urządzono stałą wystawę dotyczącą historii Jeleniej Góry, obejmującą część archeologiczną, historyczną, etnograficzną oraz artystyczną. Prezentowane są stroje i akcesoria bogato zdobione słynnymi haftami ze szkół jeleniogórskich, malarstwo, rzeźba oraz wyroby rzemiosła artystycznego. Dzięki znacznym funduszom, przyznawanym przez mecenat państwowy na zakup eksponatów, jeleniogórska kolekcja szkła artystycznego liczy dzisiaj ponad 9000 obiektów i jest wiodącą w Polsce. W roku 2018, z inicjatywy dyrektor Gabrieli Zawiły, rozpoczęto budowę Huty Laboratorium szkła, którą ukończono w Stylem, bryłą i szklaną fasadą nawiązuje ona do opakowania eksponowanej chałupy karkonoskiej. STAŁA WYSTAWA SZKŁA ARTYSTYCZNEGO Obecna kolekcja szkła prezentowana jest w nowym gmachu o powierzchni wystawienniczej mierzącej 300 m 2. Wystawa ukazuje chronologiczny rozwój wytwórczości szklarskiej. Zgromadzono na niej ponad tysiąc różnorodnych eksponatów. Trzon prezentacji stanowi dziewiętnastowieczna wytwórczość z huty Carlsthal, huty Josephine ze Szklarskiej Poręby oraz z rafinerii i huty Fritza Heckerta w Piechowicach, jak również szkła, które powstały w okresie biedermeieru, historyzmu i secesji. Na ekspozycji znajdują się także, wykonane w hucie Preusslerów w Białej Dolinie, okolicznościowe barokowe

11 18 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 19 Součástí výstavy jsou rovněž okázalé barokní a rokokové poháry, vyrobené v Preusslerově sklárně v Bílé Dolině (Biała Dolina), s elegantní dekorací a pozoruhodnými inskripcemi, silnostěnné kónické sklenice a cylindrovité památeční korbely s vedutami slezských lázní: Slezských Teplic, Szczawné, Landeku (Lądek- -Zdrój) či Świeradowa, příp. různé karafy a cestovní láhve. Velmi cenná je kolekce mléčného skla, do něhož se přidával prášek z rozemletých kostí. We can see exhibits made at Preussler s Glassworks in Biała Dolina there, such as baroque and rococo goblets with sophisticated decoration and interesting inscriptions, thick conic tumblers, cylindrical mugs with vedutas of the Silesian health resorts: Cieplice, Szczawno, Lądek, Świeradów and numerous carafes and bottles for travellers. Particularly precious is a collection of milk glass: made by adding powdered bones during the production process. V jelenohorských sbírkách se nacházejí i exponáty reprezentující 20. století. Z 20. a 30. let jsou zde sklářské produkty pocházející ze vzorkovny sklárny Josefína a sklárny Fritze Heckerta v Pěchovicích (více než 1880 exponátů), získané v roce Podařilo se zde shromáždit také ukázky secesních sklářských výtvorů, pocházející z lotrinských, českých, rakouských a německých skláren. Velmi efektně působí kolekce českého skla, zahrnující artefakty z Kamenického Šenova a Nového Boru, ale i ze skláren Loetz-Witwe, Kralik a synové, Habel, Palle-König, příp. zesklárny hraběte Harracha v Novém Světě (Neuwelt). Německou sklářskou školu zastupuje celá řada výrobků Wittembergische Metallwarenfabrik (WMF), z nichž mnoho nese pomyslný podpis The collection also covers the XX century exhibits. The items from the twenties and the thirties come from Josephine Glassworks showroom and from Fritz Heckert Glassworks in Piechowice (over 1880 items). They were acquired in There are also glass exhibits coming from Jugendstil glassworks from Lorraine, Czech, Austria, Germany. The Czech glass, consisting of exhibits from Kamenický Šenov and Nový Bor, is particularly glamorous. There are also objects from the southern Czech glassworks made by producers such as: Loetz-Witwe, Kralik and Sons, Habel, Pallme-König and count Harrach from Nový Svět (Neuwelt). German production is illustrated by exhibits from Wittembergische Metallwarenfabrik (WMF) including many works made by i rokokowe puchary z wyszukaną dekoracją i interesującymi inskrypcjami, grubościenne koniczne szklanice i cylindryczne kufle pamiątkowe z wedutami uzdrowisk śląskich: Cieplic Śląskich-Zdroju, Szczawna-Zdroju, Lądka-Zdroju i Świeradowa-Zdroju oraz liczne karafki i butle podróżne. Bardzo cenny jest zbiór szkieł mlecznych, wytwarzanych z dodatkiem proszku kostnego. Jeleniogórska kolekcja posiada też liczne eksponaty reprezentujące wiek XX. Lata dwudzieste i trzydzieste ilustrują wyroby szklane pochodzące z przekazów z wzorcowni huty Josephine i huty Fritza Heckerta w Piechowicach (ponad 1880 eksponatów) pozyskane w 1995 roku. Zgromadzono również przykłady szkieł secesyjnych hut francuskich, czeskich, austriackich i niemieckich. Bardzo efektownie prezentuje się kolekcja szkieł czeskich, która zawiera obiekty z Kamenickiego Šenova i Novégo Boru, a także produkty hut południowo-czeskich: Loetz- Witwe, Kralik i Synowie, Habel, Pallme-König i huty hrabiego Harracha w Novým Světe (Neuwelt). Wytwórczość niemiecką ilustrują liczne przykłady Wittembergische Metallwarenfabrik (WMF), w tym cały szereg obiektów autorstwa Carla Wiedmanna oraz szkła z wytwórni Ferdinanda von Poschinger z Bawarii. Jest też bogaty zbiór witraży powstałych od XVII po wiek XX. Po II wojnie światowej znacznie poszerzono zbiory, dokumentując działalność współczesnych artystów, konty- Stała wystawa szkła artystycznego Stálá expozice uměleckého skla The permanent exhibition of glass Szkła barokowe w kolekcji muzeum, XVIII wiek Barokn sklo ve sbírce muzea, 18. století Baroque glasses in the collection of the museum, the 18 th century

12 20 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 21 Carla Wiedmanna, či produkty bavorského skláře Ferdinanda von Poschingera. Nechybějí zde ani vitráže z období století. Po 2. světové válce došlo ke značnému rozšíření sbírek, čímž se zdokumentovala činnost současných umělců, udržujících bohatou tradici slezského sklářství. Kolekce současného sklářského umění je tvořena více než 1500 artefakty a přibližuje hledání uměleckých východisek od roku 1945 až do současnosti. Najdeme zde díla Stanisława Borowského a jeho synů: Pawła a Stanisława ml. (Stani), Małgorzaty Dajewské, Wojciecha Olecha, Reginy a Aleksandra Puchałových, Ludwika Kiczury, Jerzyho Chodurského, Henryka Albina Tomaszewského, Witolda Turkiewicza, Zbigniewa Horbowyho, Władysława Czyszczoně, Barbary Urbańské-Miszczykové, Czesława Zubera, Mariusze Łabińského, Macieje Zaborského, Barbary Raziukové-Zworské, Wojciecha Peszka, Czesława Roszkowského, Grzegorze Staniszewského, Agnieszky Leśniakové, Beaty Stankiewiczové- -Szczerbikové, Stanisława a Beaty Sobotových, Kazimierze Pawlaka, Barbary Idzikowské, Dagmar Bielecké, Moniky Rubaniukové-Zajączkowské, Patrycje Dubielové a celé řady dalších. Práce českých umělců se do sbírek dostaly formou darů, ale též díky finančním příspěvkům z ministerstva v 80. letech 20. století, které pomohly k jejich zakoupení na Mezinárodních trzích umění v Poznani. Právě tímto způsobem byla získána díla takových kumštýřů, jako jsou Miluše Roubíčková, Jiřina Žertová, Pavel Hlava, František Vízner, Karel Wünsch, Ladislav Oliva, Ivo Rozsypal, Vladimír Klein, Jiří Šuhájek, Pavel Homolka či Bořek Šípek. Opravdovou perlou jelenohorských sbírek je dílo Erwina Eische, jediný výtvor tohoto umělce na území Polska. Carl Widemann and works created at the workshop of Ferdinand von Poschinger from Bavaria. There is also the stained glass collection, consisting of pieces made from the 17 th century up to the 20 th century. After the World War II the collection was extended and some contemporary artists who were the continuators of the Silesian tradition of glassmaking are also presented there. There are about 1500 exhibits of contemporary glassware and they cover the period from 1945 to the present moment. Such artists were included: Stanisław Borowski and his two sons Paweł and Stanisław junior (Stani), Małgorzata Dajewska, Wojciech Olech, Regina and Aleksander Puchała, Ludwik Kiczura, Jerzy Chodurski, Henryk Albin Tomaszewski, Witold Turkiewicz, Zbigniew Horbowy, Władyslaw Czyszczoń, Barbara Urbańska-Miszczyk, Czesław Zuber, Mariusz Łabiński,, Maciej Zaborski, Barbara Rdziuk-Zworska, Wojciech Peszko, Czesław Roszkowski, Grzegorz Staniszewski, Agnieszka Leśniak, Beata Stankiewicz-Szczerbik, Stanisław and Beata Sobota, Kazimierz Pawlak, Barbara Idzikowska, Dagmara Bielecka, Monika Rubaniuk-Zajączkowska, Patrycja Dubiel and many others. Some works of Czech artists which we can find at the exhibition, were donated to the museum and some were purchased at the International Art Fairs in Poznań in the eighties of the 20 th century thanks to government grants. There are works of the following artists: Milouše Roubíčková, Jiřina Žertová, Pavel Hlava, František Vísner, Karel Wünsch, Vladislav Oliva, Ivo Rozsypal, Peter Klein, Jiří Šuhájek, Pavel Homolka, Bořek Šípek. The glass of Erwin Eisch, the only work of the artist in Poland, is an ornament to the collection. nuatorów bogatych tradycji szklarstwa śląskiego. Zbiór szkła współczesnego liczy około 1500 sztuk i ukazuje współczesne trendy artystyczne od 1945 roku po czasy najnowsze. Są tu prace Stanisława Borowskiego i jego synów: Pawła i Stanisława juniora (Stani), Małgorzaty Dajewskiej, Wojciecha Olecha, Reginy i Aleksandra Puchałów, Ludwika Kiczury, Jerzego Chodurskiego, Henryka Albina Tomaszewskiego, Witolda Turkiewicza, Zbigniewa Horbowego, Władysława Czyszczonia, Barbary Urbańskiej-Miszczyk, Czesława Zubera, Mariusza Łabińskiego, Macieja Zaborskiego, Barbary Zworskiej-Raziuk, Wojciecha Peszko, Czesława Roszkowskiego, Grzegorza Staniszewskiego, Agnieszki Leśniak, Beaty Stankiewicz- -Szczerbik, Stanisława i Beaty Sobotów, Kazimierza Pawlaka, Barbary Idzikowskiej, Dagmary Bieleckiej, Moniki Rubaniuk-Zajączkowskiej, Patrycji Dubiel i wielu innych. Prace czeskich artystów trafiały do zbiorów jako darowizny, ale nabywano je także korzystając z dotacji ministerialnych w latach osiemdziesiątych XX w. na Międzynarodowych Targach Sztuki w Poznaniu. Właśnie tak pozyskano prace twórców takich, jak: Milouše Roubíčkova, Iřina Žertová, Pavel Hlava, František Visner, Karel Wünsch, Vladislav Oliva, Ivo Rozsypal, Vladimir Klein, Jiři Šuhájek, Pavel Homolka, Bořek Šipek. Prawdziwą ozdobą zbiorów jest praca Erwina Eischa jedyna praca tego artysty w zbiorach polskich. M. Łabiński, Katedra, 2007 P. Borowski, Kompozycja, 1999 M. Łabiński, Katedrála,2007 P. Borowski, Composition, 1999 M. Łabiński, Cathedral, 2007 P. Borowski, Composition, 1999 Díky sbírkám sklářských výrobků Krkonošského muzea lze zřídit sklářské cen- There is a possibility to create a Polish glass centre on the basis of that collec-

13 22 JELENIA GÓRA JELENIA GÓRA 23 trum, jež by mohlo být reprezentativní obdobou podobných sbírek v bavorských městech Frauenau a Zwiesel, porýnském Hadamaru či Rheinbachu, potažmo v českém Jablonci nad Nisou, Novém Boru, Kamenickém Šenově, Harrachově nebo Železném Brodu. V minulosti za nimi Jelenohorská kotlina co do úrovně zpracování skla nikterak nezaostávala, ba dokonce plnila vůdčí roli v tomto tvůrčím odvětví. tion, similar to the ones existing in Frauenau and Zwiesel in Bavaria, Hadamar and Reinbach in Rhineland or Jablonec, Nový Bor, Kamenický Šenov, Harrachov and Železný Brod in Czech Republic. In the past, the Jeleniogórska Valley used to be a leading region for glass art. W oparciu o zbiory szkła Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze można utworzyć polskie centrum szklarskie, ośrodek podobny do tych, jakie posiadają bawarskie miasta Frauenau i Zwiesel albo Hadamar i Reinbach w Nadrenii, czy też szklarskie ośrodki czeskie, takie jak: Jablonec, Nový Bor, Kamenický Šenov, Harrachov i Železnỳ Brod. W przeszłości Kotlina Jeleniogórska i jej sztuka szkła w niczym im nie ustępowała, a nawet pełniła wiodącą rolę w tej dziedzinie twórczości. LABORATOŘ SKLA THE GLASS LABORATORY LABORATORIUM SZKŁA Dnes máme šanci poznat Krkonošské muzeum nově, stejně jako jelenohorský region a jeho dějiny. Přímo ideálně nám k tomu poslouží malá sklářská huť Laboratoř skla, vybudovaná v letech při Krkonošském muzeu. Kromě pece na tavení skloviny byla vybavena dalšími zařízeními a příslušenstvím, díky nimž se lze seznámit s celým procesem výroby. Návštěvníci muzea se o nich po zhlédnutí vzácných a neobvyklých sklářských výrobků mohou dozvědět i něco více a během tvůrčích dílen a praktických ukázek se sami zapojit do výrobního procesu. Při Krkonošském muzeu jsou činné tvůrčí dílny zaměřené na broušení skla a rytí, zdobení barevnými y, dále pak tvůrčí dílny orientované na techniku vitráže a malování na sklo. Jejich účastníci nabydou teoretické vědomosti, které mohou následně využít v praxi. Nowadays, we have a chance to promote the Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra, the region of Jelenia Góra and its history. A small glassworks The Glass Laboratory seems to be a perfect solution for that. It was built in the years at the Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra. The glassworks has got not only the furnace but all the equipment necessary for glass production. Therefore, the whole process can be clearly shown. The visitors watching the amazing glass artefacts can also learn more about the process of making them and they can even participate in it during workshops and presentations. There are workshops designed for grinding and carving glass as well as the ones teaching decoration with enamels, making stained glasses or painting on glass. The participants can gain theoretical knowledge and improve their new practical skills there. Dziś mamy szansę na nowo promować Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, region jeleniogórski i jego historię. Doskonale nadaje się do tego mała huta szkła Laboratorium Szkła wybudowana w latach przy gmachu głównym Muzeum. Huta, oprócz pieca do wytopu szkła, została wyposażona w inne urządzenia i narzędzia, dzięki którym można poznać cały proces wytwarzania szkła. Goście Muzeum, zapoznając się z cennymi, niezwykłymi wyrobami szklanymi na wystawie, mogą dowiedzieć się o nich więcej, a podczas warsztatów i pokazów uczestniczyć w procesie tworzenia szkła. Przy Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze prowadzone są warsztaty szlifowania i rytowania szkła, zdobienia kolorowymi emaliami, warsztaty witrażu i malowania na szkle. Ich uczestnicy pozyskują wiedzę teoretyczną, którą mogą doskonalić w praktyce. Muzeum Karkonoskie, Międzynarodowy Festiwal Szkła, 2021 Krkonošské muzeum, Mezinárodní festiwal skla, 2021 The Karkonoskie Museum, The International Glass Festival, 2021

14 24 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 25 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ (WARMBRUNN) Znana uzdrowiskowa miejscowość położona pić kilometrów od Jeleniej Góry, obecnie włączona w granice administracyjne miasta. Najstarsze uzdrowisko w Polsce. W 1261 r. tereny objęli augustianie kolonizujący rejony Pogórza, w 1281 r. zastąpieni joannitami, w 1410 r. cystersami z Krzeszowa. Od połowy XIV wieku do 1945 r. wieś należała do rodu Schaffgotschów. Zarówno mnisi, jak i możni, stworzyli podwaliny uzdrowiska. Przez wieki do wód przyjeżdżali kuracjusze z wielu krajów, w tym np. królowa Marysieńka Sobieska. SLEZSKÉ TEPLICE Známé lázeňské středisko nejstarší v Polsku ležící 5 km od Jelení Hory, v současnosti její administrativní součást. V roce 1261 se zde usadili augustiniáni, kolonizující polskou část Krkonoš, v roce 1281 je vystřídali johanité a ty zase v roce 1410 cisterciáci z Krzeszowa. Od poloviny 14. století až do roku 1945 patřila vesnice rodu Schaffgotschů. Jak mniši, tak Schaffgotschové položili základ lázeňského střediska. Po staletí sem posléze přijížděli lidé z různých zemí, mezi nimi i manželka polského krále Jana III. Sobieského Marysieńka. CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ A well known health resort situated 5 kilometers from Jelenia Góra, at present incorporated into the town. The oldest spa in Poland. In 1261 it was taken by the Augustinians who were colonizing the region of the Karkonosze Foothills, in 1281 they were replaced by the Knights Hospitaller, then in 1410 the Cistercians took it over. The village belonged to the Schaffgotsch family. The basis of the future spa was created by the monks and by the mighty. Rich elites from many countries visited the health resort, some of them famous as the queen Marysieńka Sobieska. Najważniejszym zabytkiem miasta jest pałac Schaffgotschów, obecnie filia Politechniki Wrocławskiej. Za pałacem rozciąga się park, popularne miejsce spacerów, wzbogacony o Teatr Zdrojowy oraz muszlę koncertową. Cieplice, Plac Piastowski Slezské Teplice, náměstí Plac Piastowski Cieplice, Plac Piastowski Nejvzácnější městskou památkou je zámek Schaffgotschů, sloužící dnes jako filiálka vratislavského Vysokého učení technického. Za zámkem se rozprostírá park, The most important monument of the town is definitely the Schaffgotsch Palace, at present the branch of Wrocław University of Science and Technology is situated there. There is a popular park

15 26 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 27 vyhledávané místo procházek, jehož součástí jsou i lázeňský amfiteátr a koncertní pavilónek. V budovách klášterní prepozitury cisterciáků v Krzeszowě se nachází klášter otců piaristů a přírodovědecké muzeum se sbírkami rodu Schaffgotschů. behind the palace with a bandshell and the Zdrojowy Theatre. Muzeum Przyrodnicze housing the Schaffgotsch collection of natural artefacts and the monastery of the Piarists are situated in the provostry of the Cistercian monastery from Krzeszów. W budynkach prepozytury klasztoru cystersów w Cieplicach Śląskich-Zdrój znajduje się klasztor oo. pijarów oraz Muzeum Przyrodnicze zawierające przyrodniczą kolekcję rodu Schaffgotschów. TVŮRČÍ DÍLNY BROUŠENÍ SKLA A DRAHOKAMŮ V STOLETÍ V Jelenohorské kotlině působilo v období baroka a rokoka několik významných dekoratérů skla, drahokamů a pečetí, přičemž někteří z těchto mistrů se svými schopnostmi vyrovnali slavnému Friedrichu Winterovi. V století si pozici skvěle prosperujícího centra dekoratérství skla vydobyly Slezské Teplice (dále také Teplice). Působily zde po celé generace významné rody brusičů, jako např. Scholtzeovi, Schneiderovi, Feistovi, Maywaldovi, Friedeovi, Langeovi, Liebigovi, Schwarzerovi, potažmo Richterovi, pocházející z Pěchovic. Povolání brusiče skla,brusiče drahokamů a pečetí byla příbuzná. Každý brusič drahokamů musel nejprve projít tříletým tovaryšským obdobím v brusírně skla. Pro broušení drahokamů bylo zapotřebí učit se další dva roky navíc, složit předepsanou mistrovskou zkoušku a získat postavení mistra. Christoph Richter, zakladatel rodu, řídil v Pěchovicích v poslední třetině 17. století spolu se svými dvěma syny výnosnou brusírnu skla. Jeho syn Hans Christoph Richter z Teplic představoval významnou konkurenci pro dílnu Friedricha Wintera a syn Hanse Christopha Johann Christoph ( ) platil za nedostižného brusiče skla a drahokamů. Nesčetněkrát, jak víme z účtů z let 1731, 1737, 1738 a 1739, THE WORKSHOP OF CARVING GLASS AND PRECIOUS STONES IN THE 17 th AND 18 th CENTURY There were many outstanding glass artists who decorated glassware, precious stones and seals. Amongst them there are a few masters whose artistry could be compared to famous Friedrich Winter s skills. In the 17 th and 18 th century Cieplice used to be a centre for glass decorating. Multigenerational families such as: the Scholtzes, the Schneiders, the Maywalds, the Friedes, the Langes, the Liebigs, the Schwarzers and the Richters from Piechowice, worked there. The glass carver profession was closely connected with the carver of precious stones and seals. Every stone carver had to be apprenticed to a glass carver for three years. Then he had to study two more years, pass the exam and eventually become a master. Christoph Richter, the progenitor of the Richter family, used to run, together with his two sons, a thriving glass grinding shop in Piechowice. His son Hans Christoph Richter from Cieplice competed with the workshop of Friedrich Winter. Hans Friedrich s son Johann Christoph ( ) was an unsurpassed glass and precious stones carver. He made many trilateral seals (so called Triangeln) and trilateral expensive goblets for Count Schaffgotsch. They were reported in his bills from the years 1731, 1737, 1738, WARSZTATY RZEŹBIENIA SZKŁA I KAMIENI SZLACHETNYCH W XVII-XVIII WIEKU W Kotlinie Jeleniogórskiej w dobie baroku i rokoka działało szereg wybitnych zdobników szkła oraz kamieni szlachetnych i pieczęci, wśród nich kilku mistrzów o kwalifikacjach porównywalnych do słynnego Friedricha Wintera. W XVII-XVIII w. świetnie prosperujący ośrodek zdobnictwa szkła stanowiły Cieplice. Pracowały tu całe, wielopokoleniowe rody rzeźbiarzy: Scholtze, Schneider, Feist, Maywald, Friede, Lange, Liebig, Schwarzer, a także ród Richterów wywodzący się z Piechowic. Zawód rzeźbiarza szkła oraz rzeźbiarza kamieni szlachetnych i pieczęci były sobie pokrewne. Każdy rzeźbiarz kamieni najpierw przez trzy lata terminował jako czeladnik w zawodzie rzeźbienia szkła. Aby rzeźbić kamienie musiał uczyć się dwa lata dłużej, zdać egzamin i uzyskać tytuł mistrza. Dekoracja barokowego pucharka w układzie panoramicznym Dekorace barokního poháru v panoramatickém uspořádání Decoration of a baroque goblet in a panoramic arrangement

16 28 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 29 zhotovil v rámci zakázky pro hraběte Schaffgotsche trojstranné pečetě (tzv. triangl) anebo drahé trojstranné poháry. Za jeden z nich mu hrabě v roce 1738 vysázel na stůl celých 24 zlatých. Nejschopnějším členem rodiny však byl syn Johanna Christopha Friedrich Wilhelm Richter ( ). Těšil se pověsti nejslavnějšího a nejzručnějšího brusiče drahokamů a erbů ve Slezských Teplicích. Na jeho adresu zasílali angličtí a nizozemští kupci skici s prosbou o vyhotovení bohatě zdobených pohárů či erbů. Profesor Vogel přirovnal Friedricha Wilhelma Richtera v roce 1785 v měsíčníku Schlesische Provinzialblätter k vynikajícímu brusiči skla Klötzemu, jenž se z Jelenohorské kotliny vystěhoval do Berlína a působil poté v saských sklářských hutích. V roce 1650 přichází do Slezska sklářský mistr Martin Scholtze, protestantský exulant z habsburské říše. Založil sklářskou huť v Czerniawě (Schwarzbach), tj. v jedné z dnešních čtvrtí Świeradowa. Zde pak má původ rod Scholtzů. Christoph Scholtze z Teplic, jenž jako jiní skláři (Glaser) oněch časů, patřil do tesařského cechu, musel skládat mistrovskou zkoušku ze zhotovení nákresu a malování. Mohl malovat rovněž vitráže. Šlo o vzdělaného člověka, jenž dokonce sepsal kroniku Teplic. Jeho syn Christoph Scholtze ml. ( ) byl vynikajícím brusičem skla a pyšnil se titulem královského dvorního brusiče skla, drahokamů a křišťálu. V letech je uváděn coby brusič erbů a hraběcí dodavatel. Christoph Scholtze ml. se zaujetím a vášní zobrazoval jezdce na koních. K jeho klientele patřili všichni, kdo v Evropě v oblasti jezdectví (Rittmeister) něco znamenali. Důležitou roli v dějinách zdobení skla a drahokamů sehráli členové několikageneračního rodu Maywaldů. Gottlieb Maywald (Meywaldt) ( ), brusič skla a drahokamů, syn Gottfrieda Meywalda, dekoroval sklářské výrobky The Count payed for an expensive goblet as much as 24 florins. The most prodigious person in the family was Johann Christoph s son Friedrich Wilhelm Richter ( ). He was considered the most famous and the most experienced carver of stones and coats of arms in Cieplice. He fullfilled orders for British and Dutch merchants, who wanted richly decorated goblets or coat of arms made according to their drawings. Professor Vogel compared, in a magazine Schlesische Provinzialblätter from 1785, Friedrich Wilhelm Richter to the outstanding glass carver called Klötze who emigrated from the Jeleniogórska Valley to Berlin and worked for glassworks in Saxony. Martin Scholtze, a protestant, a glass master came to Silesia and established a glassworks in Czerniawa (Schwarzbach), nowadays a district of Świeradów, in The members of his family originate from there. Christoph Scholtze from Cieplice similarly to other glassmakers (Glaser) belonged to the guild of carpenters and had to pass exams of drawing and painting and was allowed to make stained glasses. He was an educated person and he wrote the chronicle of Cieplice. His son, Christoph Scholtze junior ( ), an excellent glass carver, obtained the title of the Royal Court Carver of Glass, Precious Stones and Rhinestone. He is mentioned in records from as a provider of coat of arms for counts. He passionately depicted horsemen. Many respected masters of horse riding (Rittmeister) from Europe counted among his customers. The Maywald family played an important role in development of glass and stone decoration. Herr Gottlieb Maywald (Meywaldt) ( ) the son of Gottfried Maywald, decorated glass and stones ordered by Count Schaffgotsch. His son, Herr Benjamin Maywald ( ) was a carver of glass, stone and coats of arms Protoplasta rodu Christoph Richter, wraz z dwoma synami, pod koniec XVII w. prowadził w Piechowicach dobrze prosperującą szlifiernię szkła. Jego syn Hans Christoph Richter z Cieplic konkurował z warsztatem Friedricha Wintera. Syn Hansa Christopha Johann Christoph ( ) był niezrównanym rzeźbiarzem szkła i kamieni. Wielokrotnie, na zlecenie hrabiego Schaffgotscha, wykonywał trójstronne pieczęcie (tzw. Triangel), jak również trójścienne, drogie puchary odnotowane w rachunkach z lat 1731, 1737, 1738, Za kosztowny puchar z 1738 r. hrabia zapłacił aż 24 floreny. Najzdolniejszym członkiem rodziny był syn Johanna Christopha Friedrich Wilhelm Richter ( ). Uchodził za najsłynniejszego i najbardziej doświadczonego rzeźbiarza kamieni i herbów w Cieplicach. To do niego kupcy angielscy i niderlandzcy posyłali rysunki, zlecając wykonanie bogato zdobionych pucharów bądź herbów. Profesor Vogel w Schlesische Provinzialblätter w 1785 r. porównał Friedricha Wilhelma Richtera do znakomitego rzeźbiarza szkła Klötze, który wyemigrował z Kotliny Jeleniogórskiej do Berlina i pracował w hutach saksońskich. W 1650 r. przywędrował na Śląsk mistrz hutniczy Martin Scholtze, protestant-uciekinier z cesarstwa habsburskiego. Założył hutę szkła w Czerniawie (Schwarzbach), obecnie to dzielnica Świeradowa. Stąd wywodzą się członkowie rodu Scholtze. Christoph Scholtze z Cieplic, który, jak inni szklarze (Glaser) tego czasu, należał do cechu cieślów, musiał złożyć egzaminy z rysunku i malowania, miał także zezwolenie na malowanie witraży. Był wykształconym człowiekiem, napisał kronikę Cieplic. Jego syn Christoph Scholtze junior ( ), znakomity rzeźbiarz szkła, nosił tytuł królewskiego nadwornego rzeźbiarza szkła, kamieni i kryształu górskiego. W latach wymieniany jest jako rzeźbiarz herbów, hrabiowski dostawca. Z zamiłowaniem i pasją obrazował jeźdźców na koniach. Do jego klientów należeli wszyscy, liczący się w Europie, mistrzowie pokazów jazdy (Rittmeister).

17 30 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 31 v rámci zvláštní zakázky pro hraběte Schaffgotsche. Jeho syn Benjamin Maywald ( ) se živil nejen broušením skla a drahokamů, ale i obchodováním se sklářskými výrobky v Teplicích. Jeho syn Benjamin Gottlob Maywald ( ) byl rovněž zkušeným brusičem skla, drahokamů a erbů. O Carlu Benjaminu Maywaldovi ( ) hovoří prameny jako o uměleckém řemeslníkovi a slavném brusiči skla, drahokamů a erbů. Členové této významné rodiny zdobili sklářské výrobky ještě v 19. století. Ve sbírkách Krkonošského muzea se dochovaly papírové šablony Christiana Gottfrieda Schneidera. Ve své publikaci Barok und Rokoko autorka na základě dřívějších zjištění týkajících se tzv. dílen Ch. G. Schneidera doložila, že tyto dílny patřily jeho bratru Samuelovi, jenž se zabýval obchodem, o čemž svědčí účty v příloze. Předchozí badatelé zhotovení papírových obtisků připisovali Christianu Gottfriedovi, přičemž pomíjeli ručně psanou poznámku Huga Seydela, že pouze ty podepsané černou tužkou Schneiderovým jménem (pořízené jím a Siebenhaarem) lze připsat Christianu Gottfriedu Schneiderovi. Jedná se o devatenáct papírových obtisků ze zhruba sedmdesáti. Samuel Schneider byl také obchodníkem se sklem stejně jako jeho otec Christian, potažmo jako Scholtze, od něhož koupil obchod. Bratři Christian Gottfried, Samuel a Carl byli tovaryši svého otce, avšak i Christopha Scholtzeho ( ), o čemž vydávají svědectví jejich podobné dílny. Nalezené účty podepsané Samuelem jsou dokladem toho, že v jeho dílnách se na skleněné formy malovalo em a zlatem. Dosvědčují to rovněž Samuelovy obrázky malované purpurovou červení, jež se dochovaly spolu s papírovými obtisky. but he also traded glass in Cieplice. The next generation, i.e. his son Benjamin Gottlieb Maywald ( ) was a proficient carver of glass, stones and coats of arms. The members of that family worked as adorners even in the 19 th century. There are paper templates of Christian Gottfried Schneider in the Karkonoskie Museum. From the publication Barok und Rokoko we can learn that the so called workshops belonged to Samuel Schneider, not to his brother Christian Gottlieb, as it had been believed earlier. Samuel also traded glassware and there is evidence of that in the accounts see the appendix. Former researchers attributed all the paper imprints to Christian Gottfried and they did not take to consideration the handwritten footnote by Hugo Seydel that only templates signed by Schneider with black pencil are his. Out of seventy templates the museum possesses, nineteen were made by Christian Gottfried Schneider. Samuel, similarly to his father Christian Schneider and Scholtze, whose market stand was purchased by the Schneider family, traded glassware. Brothers Christian Gottfried, Samuel and Carl Schneider must have learnt from their father and Christoph Scholtze ( ) for their technique proved to show great similarities. The recently discovered accounts, signed by Samuel, show that glass forms were painted with enamel and gold. The purple-red drawings of Samuel, which survived together with paper imprints, can also be the evidence of that. Ważną rolę w historii zdobienia szkła i kamieni odegrał wielopokoleniowy ród Maywaldów. Pan (Herr) Gottlieb Maywald (Meywaldt) ( ), rzeźbiarz kamieni i szkła, syn Gottfrieda Meywalda, zdobił szkła na specjalne zamówienia hrabiego Schaffgotscha. Jego syn Benjamin Maywald ( ) był rzeźbiarzem szkła i kamieni oraz handlarzem szkła w Cieplicach. W następnym pokoleniu, jego syn, Benjamin Gottlieb Maywald ( ) był biegłym w sztuce rzeźbiarzem szkła, kamieni i herbów. Carl Benjamin Maywald ( ) figuruje w aktach, jako biegły w sztuce i sławny rzeźbiarz szkła, kamieni oraz herbów. Członkowie tej znaczącej rodziny, jako zdobnicy, pracowali jeszcze w XIX wieku. W zbiorach Muzeum Karkonoskiego zachowały się papierowe wzorniki Christiana Gottfrieda Schneidera. Autorka publikacji Barok und Rokoko im Hirschberger Tal. Stein- und Glasschnitt , w odniesieniu do wcześniejszych ustaleń dotyczących tzw. warsztatów Ch. G. Schneidera, udowodniła, że warsztaty należały do jego brata Samuela, który zajmował się handlem, o czym świadczą rachunki zamieszczone w aneksie. Poprzedni badacze wykonanie papierowych odcisków wzorów przypisywali Christianowi Gottfriedowi, pomijając odręczną notatkę Hugona Seydela, iż tylko wzory podpisane czarnym ołówkiem i nazwiskiem Schneidera (dokonane przez niego i Siebenhaara), można przypisać Christianowi Gottfriedowi Schneiderowi. To dziewiętnaście papierowych odcisków na ogólną liczbę siedemdziesięciu. Samuel, podobnie jak jego ojciec Christian Schneider oraz Scholtze, od którego Samuel odkupił kram, byli także handlarzami szkła. Bracia Christian Gottfried, Samuel i Carl Schneider byli uczniami ojca, ale także Christopha Scholtze ( ), o czym świadczą podobieństwa warsztatowe. Odnalezione rachunki podpisane przez Samuela dostarczają dowodów na to, że w jego warsztatach malowano formy szklane emalią i złotem. Świadczą o tym też malowane purpurą rysunki Samuela, zachowane razem z papierowymi odciskami. Papierowy odcisk dekoracji szkła z wzornika Ch. G. Schneidera Papírový obtisk dekorace skla ze vzorníku Ch. G. Schneidera Paper print of glass decoration from Ch. G. Schneider s template

18 32 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 33 FIRMA CARLA A WILHELMA BERGMANNOVÝCH. BRUSÍRNY SKLA A DRAHOKAMŮ V LETECH V roce 1803 založil klenotník Carl Bergmann ve Slezských Teplicích firmu přijímající zakázky na zhotovení erbovních pečetí. Její subdodavatelé se rekrutovali z řad teplickýchbrusičů gem a pečetí a zabývali se také broušením skla. Třígenerační firma rodiny Bergmannů provozovala podnik do roku 1909, přičemž si vedla vlastní dokumentaci. Poté co produkt spatřil světlo světa, putoval k zadavateli a v depozitáři firmy zůstával jeho zkušební obtisk z pečetního vosku, později i se jménem kupce. Do poloviny 19. století firmu vedl Carl Bergmann, od roku 1851 převzal vedení jeho syn Wilhelm. Právě on reprezentoval v témže roce firmu na první světové výstavě, jež se uskutečnila v Londýně. V katalogu výstavy figuruje pod číslem 255 ve 12. třídě coby kupec a brusič drahokamů (gem). Nabídl tehdy k prodeji 59 osmiúhelníkových oválných broušených pečetí z krkonošského kouřového topazu bez sebemenšího kazu za sumu 500 tolarů, jak to stojí v katalogu výstavy [Schäffer Verlag, 1851]. Budova firmy se nacházela na Piastovském náměstí nedaleko paláce Schaffgotschů a sousedila s lázeňským parkem. V 60. letech 20. století byla při rozšiřování parku srovnána se zemí. CARL AND WILHELM BERGMANN S BUSSINESS. WORKSHOP FOR CARVING GLASS AND PRECIOUS STONES IN THE YEARS A jeweller Carl Bergmann established a business of making heraldic seals in Cieplice in Carvers of engraved gems, seals and also glass were the subcontractors of the Bergmanns. Their three-generational firm was active up to 1909 and there is a vast documentation of their activity. The original work was delivered to its principal but probationary imprint in sealing wax, often with the name of the ordering party, was kept in the firm s files. Carl Bergmann ran the firm until the second half of the 19 th century, then, since 1851 his son Wilhelm was in charge. He represented the firm at the First World Exhibition in London in He is mentioned in the catalogue of the exhibition, at number 255 class XXII, as a merchant and a carver of stones (engraved gems). His offer was composed of 59 octagonal and oval seals carved in smoky quartz, with no mistake, for the price of 500 thalers according to the catalogue [Schäffer Verlag, 1851]. The building of the firm was situated at Plac Piastowski, in the vicinity of the Schaffgotsch palace just next to the park (Park Zdrojowy). It was demolished in the sixties of the 20 th century in order to enlarge the square. FIRMA CARLA I WILHELMA BERGMANNA. WARSZTATY RZEŹBIENIA SZKŁA I KAMIENI SZLACHETNYCH Z LAT W roku 1803 jubiler Carl Bergmann założył w Cieplicach firmę, która przyjmowała zlecenia na wykonanie pieczęci herbowych. Podwykonawcami byli ciepliccy rzeźbiarze gemm i pieczęci, parający się również rzeźbieniem szkła. Trzypokoleniowa firma Bergmannów prowadziła swą działalność do 1909 roku, sporządzając też dokumentację. Po wykonaniu zlecenia, oryginał wędrował do zleceniodawcy, natomiast w aktach firmy pozostawał lakowy próbny odcisk i czasem nazwisko odbiorcy. Do połowy XIX wieku firmą zarządzał Carl Bergmann, od 1851 r. jego syn, Wilhelm. To on reprezentował firmę w roku 1851 na Pierwszej Wielkiej Wystawie Światowej w Londynie. W katalogu wystawy, pod numerem 255 Cieplice, Plac Piastowski, firma C. Bergmanna, ok Slezské Teplice, náměstí Plac Piastowski, firma C. Bergmanna, cca 1880 Plac Piastowski, C. Bergmann s company, ca Pečetě se nejčastěji zhotovovaly z křišťálu, karneolu, onyxu, jaspisu a kouřového, resp. zlatého topazu. Zcela jistě brousilitaké do užitkových skleněných předmětů, jelikož identické motivy můžeme spatřit jednak na skleněných předmětech, jednak na polodrahokamech. V Teplicích tvořily celé generace kumštýřů specializujících se na obrábění The seals were made of quartz crystal, carnelian, onyx, jasper and smoky or citrine quartz. Glass objects were also carved because the same motives can be observed both in glass and in semiprecious stones. The entire generations of artists dealing with carving in semiprecious stones worked in Cieplice. Therefore, we can

19 34 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 35 polodrahokamů. V matrikách tak např. natrefíme dvakrát na jméno Reichstein, Tesch, Schmidt či Pauser, což znamená, že dva členové rodiny se zabývali stejným řemeslem. Takový Menzel se v matrikách objevuje hned sedmkrát, jinými slovy skvělými řemeslníky bylo sedm členů tohoto rodu. V odborné literatuře se přitom až dosud vědělo pouze o Johannu Siegesmundu Menzelovi. Z rodu Schwarzerů, činných již v 17. století, se šest jeho členů věnovalo broušení skla anebo drahokamů. Zde je záhodno poznamenat, že dva z nich byli Kunstreiche, což se dá přeložit jako zručný umělec. Jméno žádného z nich přitom nefiguruje v odborné literatuře. V 19. století působilo v Teplicích kvarteto Müllerů, přičemž všechny erby se připisují Carlovi (Carl Siegismund). Dále zde žili dva Steinerové, Scholzové, pět Maywaldů a rovných deset Liebigů, z nichž se dva specializovali na gemy. Ti nejlepší z nich znali své řemeslo dokonale, proto u jejich jmen ve farních matrikách čteme přídomky jako slavný nebo umělecký řemeslník. Nelze rozhodně opominout ani ty, kdo se honosili titulem dvorní brusič skla, gem a pečetí. Mezi tyto vyvolené patřili Carl Friedrich Wilhelm Heinrich Siebenhaar, Leonard Streithof či Carl a Robert Henselové. Někteří z nich byli zároveň subdodavateli Carlovy a později Bergmannovy firmy, kupř. Johann Gottlieb Schwarzer, find in the register the names Reichstein, Tesch, Schmidt and Pauser twice, what means that two family members were dealing with the craft. We can find name Menzel written there seven times. It suggests that there were seven craftsmen of that family, whereas only Johann Siegesmund Menzel was known in the literature of the subject. There were six carvers in stone and glass of the Schwarzer family, active as far as the 17 th century. Two of them were regarded as proficient (Kunstreiche). None of them is mentioned in the source literature. In the 19 th century there were four members of Müller family working in Cieplice, yet all the coats of arms are attributed to Carl (Carl Siegismund). There were two Steiners, two Scholzs, five Maywalds and ten Liebigs two of them specialized in engraved gems. The best of the artists were really good at the craft, therefore their nicknames included in the church register were: Famous or Proficient. There were also those who held the title of Royal Carver of Glass, Engraved Gems and Coats of Arms. Among the chosen were: Carl Friedrich Wilhelm Heinrich Siebenhaar, Leonard Streithoff, Carl and Robert Hensel. Some of them were subcontractors of Carl, and later Wilhelm, Bergmann: Johann Gottlieb Schwarzer, Georg Heinrich Fiedler, Johann Benjamin Reichstein, two Pausers Christian Ehrenfied and Hermann, Carl Wilhelm w klasie XXII, figuruje jako kupiec i rzeźbiarz kamieni (gemm). Oferował do sprzedaży zbiór 59 oktagonalnych i owalnych pieczęci rzeźbionych w karkonoskim topazie dymnym, bez żadnego błędu, za cenę 500 talarów według katalogu wystawy [Schäffer Verlag, 1851]. Budynek firmy znajdował się przy Placu Piastowskim w pobliżu pałacu Schaffgotschów, przylegał do Parku Zdrojowego. W latach 60. XX wieku został wyburzony w związku z poszerzaniem placu. Pieczęcie wykonywano najczęściej w krysztale górskim, karneolu, onyksie, jaspisie i topazie dymnym albo złotym. Z pewnością rzeźbiono również na przedmiotach użytkowych ze szkła, ponieważ te same motywy spotkać można zarówno na obiektach szklanych, jak i w kamieniach półszlachetnych. W Cieplicach pracowały całe pokolenia artystów specjalizujących się w obróbce kamieni półszlachetnych. W księgach metrykalnych dwukrotnie występują nazwiska Reichstein, jak również Tesch, Schmidt i Pauser, co oznacza, że dwóch członków rodziny trudniło się tym rzemiosłem. Menzel występuje aż siedem razy, co znaczy, że siedmiu członków rodu było znakomitymi fachowcami. W literaturze przedmiotu znany był dotąd tylko Johann Siegesmund Menzel. Z rodu Schwarzerów, czynnych już w XVII wieku, sześciu rzeźbiło na szkle albo w kamieniach szlachetnych, z tego dwóch było biegłych w sztuce (Kunstreiche). Żaden z nich nie figuruje w literaturze fachowej. W XIX wieku w Cieplicach pracowało czterech Müllerów, a wszystkie herby przypisuje się Carlowi (Carl Siegismund). Było dwóch Steinerów, dwóch Scholzów, pięciu Maywaldów i dziesięciu Liebigów, z czego dwóch specjalizowało się w gemmach. Najlepsi znali doskonale swój fach, dlatego w księgach kościelnych noszą przydomki słynny albo biegły w sztuce. Nie można pominąć tych, którzy nosili tytuł nadwornego rzeźbiarza szkła, gemm i pieczęci. Do tych wybrań- Lakowe odciski pieczęci Voskové otisky pečetí Imprints of stamps in saling wax

20 36 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 37 Georg Heinrich Fiedler, Johann Benjamin Reichstein, Christian Ehrenfied a Hermann Pauserové, Carl Wilhelm Gottlieb Rücker, Benjamin Maywald, specializující se na architektonické motivy, Friedrich Siegemund Gottfried Louis John a z města Javor pocházející Oswald Fiebig. Posledně jmenovaný se vyznačoval kromobyčejnou pílí a pečlivostí a ve Slezských Teplicích působil od roku Zemřel v roce 1912 jako poslední představitel uměleckého odvětví broušení erbů a pečetí. Podle záznamů Bergmannovy firmy bylo mezi lety vyhotoveno pečetí broušených do polodrahokamů, z čehož činily pečetě erbovní. Zhruba stejný počet pečetí pak vytvořili umělci nezávislí, tvořící v soukromých dílnách. Mezi nimi bychom našli nejlepšího z nich mimořádně talentovaného a pracovitého C.F.W.H. Siebenhaara, eventuálně pětičlennou rodinu Henselů, pracující takříkajíc na sebe,s vlastním účetnictvím. K výtvorům Bergmannovy firmy patří především rodové a městské erby, často i iniciály, motta či rodová hesla, siluety koní, příp. erbovních zvířat, opakovaně také prostorové vyobrazení Krkonoš či Jelenohorské kotliny. Dosti frekventovaným jevem jsou zkušební obtisky pečetních razidel určených pro lékaře s personifikovaným Asklépiem (řeckým bohem lékařů) anebo Hygieií (bohyní zdraví a čistoty) a Asklépiem v podobě hada. Další kapitolou je pak množství pečetí určených pro kupce, obdařených různorodým vyobrazením římského boha kupců a zlodějů Merkura. Pak jsou zde pečetě pro právníky s podobiznou Themidy (řeckou bohyní spravedlnosti) či dřevorubcem stínajícím strom a s Themidou v klenotu. Čestné místo ve sbírce zaujímají pečetě s biedermeierovskou symbolikou se psy, poštovními holuby, amory, Pegasem, sfingou, múzami, urnou s popelem aj. Najdeme zde i pečetě s kozákem na koni, soubojovými scénami Gottlieb Rücker, Benjamin Maywald, who specialized in architectural motives, Friedrich Siegemund Gottfried Louis John and Oswald Fiebig the craftsman from Jawor. Fiebig, who was known for his diligence, worked in Cieplice since He died in 1912 and was the last master specializing in carving seals and coats of arms. According to data from Bergmann s firm, the seals were carved in semiprecious stones in the years and of them were heraldic seals. Twice as many seals were made by independent artists who had their own studios such as C.F.W.H. Siebenhaar an excellent, talented and hardworking artist or the Hensel Family consisting of five craftsmen who also worked independently and had their own documentation. The Bergmann s products consisted mostly of coats of arms of various families, or towns, often there were initials, sometimes credos or words of wisdom. Now and then there were silhouettes of horses or other heraldic animals. Oftentimes, there were landscapes of the Karkonosze. Wax seal stamps designed for doctors personyfiyng Aesculapius or Hygieia with Asklepios in the form of a serpent were quite frequent. There were seals addressed to traders depicting Mercury the god of merchants and thieves. Then, the lawyers seals with an image of Themis, a carpenter cutting a tree or Themis within the jewel. There are many seals with symbols typical for Biedermeier such as: dog, pigeon, Pegasus, Sphinx, Muse, casket, etc. We can also find seals with a Cossack on a horse or some allegoric ones like a Cupid on a lame devil with an inscription in French: evil takes love away. Military seals with Prussian eagle were also quite frequent. Another group of seals are those designed for philosophers and for the Church. They usually present either ców należeli: Carl Friedrich Wilhelm Heinrich Siebenhaar, Leonard Streithof, Carl i Robert Hensel. Kilku z nich było podwykonawcami firmy Carla, następnie Wilhelma Bergmanna: Johann Gottlieb Schwarzer, Georg Heinrich Fiedler, Johann Benjamin Reichstein, Christian Ehrenfied oraz Hermann Pauserowie, Carl Wilhelm Gottlieb Rücker, Benjamin Maywald, specjalizujący się w motywach architektonicznych, Friedrich Siegemund Gottfried Louis John oraz pochodzący z Jawora Oswald Fiebig. Ten ostatni, odznaczający się niezwykłą pracowitością i starannością, w Cieplicach pracował od 1853 roku. Umarł w 1912 roku jako ostatni przedstawiciel kunsztu rzeźbienia herbów i pieczęci. Według danych firmy Bergmanna, w latach wykonano pieczęci rzeźbionych w kamieniach półszlachetnych, z tego stanowiły pieczęcie herbowe. Drugie tyle wytworzyli artyści niezależni posiadający własne pracownie. Do nich należał najznakomitszy, niezwykle utalentowany i pracowity C.F.W.H. Siebenhaar oraz pięcioosobowa rodzina Henselów, pracująca na własny rachunek i prowadząca własną dokumentację. Produktami firmy Bergmanna są głównie herby rodów i miast, często inicjały, niejednokrotnie dewizy i zawołania, czasem sylwetki koni, czy zwierząt herbowych, a niejednokrotnie przestrzenne widoki Karkonoszy lub Kotliny Jeleniogórskiej. Bardzo często występują odciski lakowe tłoków pieczętnych przeznaczone dla lekarzy z personifikacją Eskulapa albo Hygei z Asklepiosem w postaci węża. Kolejne miejsce zajmują liczne pieczęcie adresowane do kupców, z różnorodnymi przedstawieniami Merkurego boga kupców i złodziei. Następne są pieczęcie prawnicze z wizerunkami Temidy albo drwala ścinającego drzewo, z postacią Temidy w klejnocie. Poczesne miejsce zajmują pieczęcie z symbolami biedermeierowskimi: psy, gołębie pocztowe, amorki, pegaz, sfinks, muzy, urny z prochami itp. Występują też pieczęcie z kozakiem na koniu, sceny pojedynków albo

21 38 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 39 anebo alegoriemi, např. amora na ramenou kulhavého ďábla a francouzsky psaným nápisem Zlo odnáší lásku. Početnou skupinu tvoří pečetě vojenských pluků a úřední s pruskou orlicí. Další skupinu tvoří pečetě církevní, plus ty určené pro filozofy. Je na nich silueta katolického či protestantského kostela lemovaná nápisem, potažmo symbol věčnosti lebka obtočená hadem požírajícím svůj ocas. Jindy je u lebky motýl coby symbol zmrtvýchvstání a ještě jindy zase symboly pomíjivosti, jako např. rostliny vyrůstající z prázdných očních důlků, vedle pak je německý či francouzský nápis Pamatuj nebo Vše neumírá. Objevují se zde ovšem také portréty papeže Pia IX., cara Mikuláše, pruských králů Friedricha II. a Friedricha Viléma, místních učenců, kupř. Natana a Hannemana zakladatelů homeopatie. Anglický nápis Such is life doprovází obrázek lodi na rozbouřeném moři, arabské nápisy zase zdobí pečetě určené pro tureckého sultána, nechybí ani hebrejský alefbet, a dokonce ani pečetě objednané až z Nepálu, obdařené náležitou inskripcí. Nejpočetnější skupinu tvoří erby rodové, ať již samostatné, anebo tzv. alianční, tj. dva znaky v jednom vyjadřující spojení. Nejčastěji jsou zde k vidění erby jednoduché, ale nechybějí ani komplikovanější s mnoha poli. Mezi takové můžeme řadit erb pruského krále, který Carl Hensel zhotovil hned čtyřikrát. Rodina Henselů, tj. Carl a jeho dva synové a dva vnuci, nepracovali pro Bergmanovu firmu oproti Carlu Siegesmundu Müllerovi, jenž v letech vyřezal do křišťálu vážícího 1 libru a 12 lotů erb pruského monarchy, za což obdržel odměnu v podobě zlaté medaile v hodnotě 26 dukátů. Klienty teplických dílen byli králové, carové, knížata, úředníci, kupci, města, klenotníci. Nejčastějšími jmény jsou jména pruská, německá, rakouská, španělská, a silhouette of a Catholic or Evangelical church with an inscription around it or a symbol of eternity a skull or a serpent devouring its own tail. Sometimes, a butterfly symbolizing the Resurrection can be spotted next to the skull or vanitas depicting plants growing in the eye sockets of a skull with German or French inscription: remember or not everything dies. There are also portraits of: the Pope Pius IX, tsar Nicolay, Friedrich II, Friedrich Wilhelm the Prussian king and local sages Natan and Hanneman creators of homeopathy. Some depictions of a ship in the rough waters have an English inscription such is life. There are sealing wax imprints made for a sultan with Arabic inscription, there are some Judaica and even orders from Nepal with appropriate inscription. The most popular, however, are family coats of arms single or so called alliances. Simple coats of arms are very common but there are also some complex and complicated ones. For example Carl Hensel made the crest of Prussian king four times. The Hensel family, i.e. Carl, his two sons and two grandsons, did not work for Bergmann s firm. However, Carl Siegesmund Müller did. In the years he carved the crest of Prussian king in crystal weighing one pound and twelve lots. He obtained an award of a gold medal worth 26 ducats for the job. Amongst the customers of Cieplice workshops were kings, tsars, princes, clerks, towns, jewellers. The most common names are: Prussian, German, Austrian, Spanish, English, French but also Polish ones such as: Czartoryski, Radziwiłł, Ossoliński, Raczyński, Łubieński, Plater-Zyberek, Ostrowski.The variety of customers was amazing: the king of Saxony, tsar Nicolay, sultan Mehmed, Spanish infanta, pope Pius IX, baron Rothschild or German navigational fleet. alegoryczne: np. amor na plecach kulawego diabła i napis w języku francuskim: zło zabiera miłość. Liczną grupę stanowią pieczęcie dla regimentów wojskowych oraz urzędowe z orłem pruskim. Pieczęcie kościelne oraz przeznaczone dla filozofów należy zaliczyć do innej grupy. Przedstawiają one sylwetkę kościoła katolickiego lub ewangelickiego z napisem w otoku albo prezentują symbol wieczności czaszkę w otoku węża pożerającego własny ogon. Czasami czaszce towarzyszy motyl symbol Zmartwychwstania. Niekiedy trafiają się przedstawienia wanitatywne: z oczodołów czaszki wyrastają rośliny, obok napis w języku niemieckim lub francuskim pamiętaj albo nie wszystko umiera. Pojawiają się też portrety: papieża Piusa IX, cara Mikołaja, Friedricha II, Friedricha Wilhelma króla pruskiego oraz mędrców lokalnych, np. Natana i Hannemana, twórcy homeopatii. Inskrypcje angielskie o życiu such is life towarzyszą statkowi na wzburzonym morzu. Pojawiają się też lakowe odciski pieczęci wykonywane dla sułtana z inskrypcją w języku arabskim, są judaika, a nawet zamówienia z Nepalu z odpowiednią inskrypcją. Najliczniejsza grupa to herby rodowe pojedyncze albo podwójne tzw. aliansy. Najczęściej występują herby proste, ale trafiają się też skomplikowane, wielopolowe. Należy do nich herb króla Prus czterokrotnie wykonywany przez Carla Hensela. Rodzina Hensela, czyli on sam, jego dwóch synów i dwóch wnuków, nie pracowała na rzecz firmy Bergmanna. Natomiast dla Bergmanna pracował Carl Siegesmund Müller. Ten, w latach , wyrzeźbił w krysztale górskim o wadze jednego funta i dwunastu łutów, herb króla pruskiego, za co otrzymał nagrodę w postaci złotego medalu wartości 26 dukatów. Klientami pracowni cieplickich byli królowie, carowie, książęta, urzędnicy, kupcy, miasta, jubilerzy. Najczęściej występują nazwiska pruskie, niemieckie, austriac-

22 40 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 41 anglická, francouzská, avšak často narazíme i na jména polská: Czartorysští, Radziwiłłové, Ossolińští, Raczyńští, Łubieńští, Plater-Zyberkové nebo Ostrowští. K zákazníkům patřili také pruský král, car Mikuláš, sultán Mehmed, španělská infantka, papež Pius IX., leč i baron Rothschild nebo německé navigační námořnictvo. Mezi klientelou Bergmannovy firmy se objevuje nespočet představitelů staré slezské šlechty, jako např. Scheidnichenové, Seydlitzové, Nosticové, Rothkirchové, kníže Schoeneich-Carolath, kníže Reuss a celá řada dalších. V Krkonošském muzeu je uchováváno 28 knih se zkušebními obtisky, další se nacházejí ve sbírkách Ossolinea Národní knihovny Ossolinských ve Vratislavi, Národního muzea ve Vratislavi a ve Slezském muzeu ve Zhořelci (Schlesisches MuzeumGőrlitz). Amongst Bergmann s customers we can find old Silesian gentry names like:von Schweinichen, Zedlitz, Rothkirch, duke Schoeneich-Carolath, prince Reuss and many others. There are 28 books with sealing wax imprints. Others can be found in collections of Ossolineum, the National Museum in Wrocław and in the Schlesisches Museum in Görlitz. kie, hiszpańskie, angielskie, francuskie, ale bardzo często spotyka się też polskie: Czartoryskich, Radziwiłłów, Ossolińskich, Raczyńskich, Łubieńskich, Plater-Zyberk, Ostrowskich. Klientem był zarówno król Saksonii, car Mikołaj, sułtan Mehmed, infantka hiszpańska, papież Pius IX, ale też baron Rotschild, czy niemiecka flota nawigacyjna. Wśród klienteli firmy Bergmanna można znaleźć wielu przedstawicieli starej szlachty śląskiej. Należeli do nich von Schweinichen, Zedlitz, Nostitz, Rothkirch, książę Schőnaich-Carolath i książę Reuss oraz wielu innych. W Muzeum Karkonoskim przechowywanych jest 28 ksiąg z odciskami lakowymi. Dalsze znajdują się w zbiorach Ossolineum i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu, a także w Schlesisches Museum w Gőrlitz. CARL FRIEDRICH WILHELM HEINRICH SIEBENHAAR Narodil se 12. července 1914 ve Slezských Teplicích ševci a nájemci turistické chaty na Sněžce Johannu Carlu Siebenhaarovi a jeho choti Christianě Beatě Reichsteinové, dceři teplického parukáře a kadeřníka Christiana Gottloba Reichsteina. Řemeslu se naučil u svého strýce Johanna Benjamina Reichsteina, náročnějšímu umění vysokého reliéfu (Hochschnitt) u druhého strýce Benjamina Müllera. V 18 letech se osamostatnil. Brousil do skla scenérie a živočichy, hlavně se však zabýval broušením pečetí, erbů, iniciál, alegorií. Byl velmi pracovitý.jen v roce 1856 vybrousil 139 pečetí. Za jeho nejslavnější a nejdražší dílo se považuje pohár z kouřového topazu s portréty rodiny berlínských bankéřů Josepha a Richarda van Brooka, v současnosti uchovávaný ve sbírkách Muzea užitného umění v Kolíně nad Rýnem. Carl Siebenhaar byl velkým obdivovatelem a znalcem umění Christiana CARL FRIEDRICH WILHELM HEINRICH SIEBENHAAR Born on 12 th of July 1914 in Cieplice, was a son of Johan Carl Siebenhaar, a shoemaker and a renter of the shelter on Śnieżka, and Christine Beate Reichstein, a daughter of a hairdresser and wigmaker Mr (Herr) Christian Gottlob Reichstein. He studied at his two uncles Johann Benjamin Reichstein and Benjamin Müller (high relief Hochschnitt). He started his own workshop at the age of eighteen. He carved landscapes and animals in glass but most of all he carved seals designed as coats of arms, initials or allegories. He was really a hardworking man, in 1856 he managed to carve 139 seals. His most outstanding and at the same time the most expensive work was a goblet carved in smoky quartz depicting two gentlemen from Berlin, Joseph and Richard van Brook the members of a banking family. The work is now in collection of the Museum of Applied Arts in Cologne. Carl CARL FRIEDRICH WILHELM HEINRICH SIEBENHAAR Urodzony 12 lipca 1814 roku w Cieplicach, syn szewca i dzierżawcy schroniska na Śnieżce, Johanna Carla Siebenhaara i jego żony Christiane Beate Reichstein, córki perukarza i fryzjera z Cieplic, pana (Herr) Christiana Gottloba Reichsteina. Rzemiosła uczył się u wuja Johanna Benjamina Reichsteina, zaś trudnej sztuki wysokiego reliefu (Hochschnitt) u drugiego wuja, Benjamina Müllera. Usamodzielnił się w wieku osiemnastu lat. W szkle rzeźbił pejzaże, zwierzęta, ale przede wszystkim rzeźbił w pieczęciach: herby, inicjały, alegorie. Był bardzo pracowity, tylko w 1856 roku wyrzeźbił 139 pieczęci. Najwybitniejszym i najdroższym jego dziełem jest puchar z dymnego topazu z portretami bankierskiej rodziny Josepha i Richarda van Brook z Berlina, obecnie przechowywany w zbiorach w Muzeum Sztuki Użytko- Monogram Siebenhaara Monogram Siebenhaara Monogram of Siebenhaar

23 42 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 43 Gottfrieda Schneidera. Jeho zásluhou jsou součástí sbírek Krkonošského muzea vzorníky ze Schneiderových dílen. Práci si u Siebenhaara objednal i sám pruský král Friedrich Vilém IV. Za kamej vyřezanou v černém onyxu obdržel titul dvorního brusiče skla a drahokamů. Vyhotovil mj. i portrét předsedy Slezské společnosti starožitností hraběte von Hoverden-Plenckena, portrét hraběte Ludvíka Schaffgotsche či Achillovu hlavu. Je též autorem nesčíslného množství pečetí, broušených hlavně na objednávku berlínského dvora. Byl obdařen fenomenální, takřka fotografickou pamětí, neuměl však kreslit, vytvářel proto sádrové a voskové modely. Zemřel v roce 1895 a byl pochován na teplickém hřbitově. UMĚLECKÁ ŠKOLA VE SLEZSKÝCH TEPLICÍCH A MORITZ WILHELM FINSCH V roce 1830 byl ve Slezských Teplicích na doporučení pruské vlády založen institut škola kresby pro budoucí dekoratéry skla a porcelánu. Jejím zakladatelem se stal dvorní rada Unruh z Lehnice, ředitelem talentovaný malíř a brusič skla Moritz Wilhelm Finsch. Škola se třemi třídami sídlila v poschoďovém Finschově domě č. p. 309 v tzv. zámečku, situovaném podle písemných pramenů naproti teplickému klášteru. V roce 1831 v jejích lavicích sedávalo 69 učňů [Altmann, s. 220, 240]. Škola fungovala do roku 1855, kdy Finsch ukončil svou učitelskou dráhu a stal se poštmistrem. Škola pak byla opětovně otevřenav roce Siebenhaar was a great admirer of Christian Gottfried Schneider s art. It was him who collected and passed on the old templates to the Muzeum Karkonoskie. Siebenhaar worked for Prussian king Friedrich Wilhelm IV. He obtained the title of a royal glass and stone carver for a cameo he had made in black onyx. Among his works we should mention the portrait of the chairman of the Silesian Antiquity Society Count von Hoverden-Plenken, portrait of Count Ludvig Schaffgotsch or the head of Achilles. There were also seals, mostly for the court in Berlin. He had a marvellous memory, yet he was not very good at drawing, therefore, he made models in wax and plaster. He died in 1985 and was buried at Cieplice cemetery. THE ARTISTIC SCHOOL IN CIEPLICE AND MORITZ WILHELM FINSCH In 1830 the Prussian government recommended opening a school of drawing designed for decorators of glass and porcelain. The enterprise was founded by the royal court counselor von Unruh from Legnica, whereas Moritz Wilhelm Finsch, a talented painter and glass carver became its manager. The school, composed of three classes, was situated in a one-storey building just opposite the monastery in Cieplice. The building, which belonged to Finsch, was often called little palace. In 1831, there were 69 students who attended the school [Altmann, page 220, 240]. The school survived up to 1855 when Finsch stopped teaching and moved up to become a postmaster. Then, it was reactivated in wej w Kolonii. Carl Siebenhaar był wielkim admiratorem i znawcą sztuki Christiana Gottfrieda Schneidera. Jemu należy zawdzięczać zebranie i przekazanie wzorników z warsztatów Schneidera do zbiorów Muzeum Karkonoskiego. Siebenhaar pracował dla króla pruskiego Friedricha Wilhelma IV. Za wyrzeźbioną w czarnym onyksie kameę otrzymał tytuł nadwornego rzeźbiarza szkła i kamieni. Wykonał, między innymi, portret przewodniczącego Śląskiego Stowarzyszenia Starożytności hrabiego von Hoverden-Plenken, portret hrabiego Ludwiga Schaffgotscha, czy głowę Achillesa. Tworzył też liczne pieczęcie, głównie na zlecenie dworu w Berlinie. Miał fenomenalną, fotograficzną niemal pamięć, jednak nie umiał rysować, tak więc tworzył modele w gipsie i wosku. Zmarł w 1895 r. i został pochowany na cmentarzu w Cieplicach. SZKOŁA ARTYSTYCZNA W CIEPLICACH I MORITZ WILHELM FINSCH W roku 1830 rząd pruski polecił założyć w Cieplicach Instytut szkołę rysunku dla przyszłych zdobników szkła i porcelany. Założycielem został radca dworu von Unruh z Legnicy, kierownikiem utalentowany malarz i rzeźbiarz szkła, Moritz Wilhelm Finsch. Szkoła, licząca trzy klasy, mieściła się w piętrowym domu Finscha pod nr 309, w tzw. Pałacyku, położonym, wg źródeł archiwalnych, naprzeciwko klasztoru w Cieplicach. W 1831 r. liczyła 69 uczniów [Altmann, s. 220, 240]. Szkoła przetrwała do 1855 r., w którym Finsch zaprzestał nauczania i objął stanowisko poczmistrza. Reaktywowano ją w roku Puchar, C.F. Siebenhaaar, Cieplice, 1830, huta Carsthal, Szklarska Poręba Orle Pohár, C.F. Siebenhaarem, Slezské Teplice, 1830, sklárna Carsthal, Sklářská Poruba Orle Goblet, C.F. Siebenhaar, Cieplice, 1830, glassworks Carlsthal, Szklarska Poręba Orle

24 44 CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ CIEPLICE ŚLĄSKIE-ZDRÓJ 45 Moritz Wilhelm Finsch byl synem strážmistra královského pluku saských dragounů. V roce 1832 se oženil s Mathildou Amalií Lederovou, dcerou bohatého kupce a sudího z Teplic. Z tohoto svazku vzešel v roce 1839 syn Otto, talentovaný malíř, cestovatel a přírodovědec. Písemné prameny Moritze Finsche zmiňují sporadicky, nicméně o jeho schopnostech svědčí skutečnost, že své výtvory vystavoval na Výstavě uměleckých řemesel v Berlíně v roce 1844 na vlastní pěst. Na této výstavě pod číslem 783 představil pestrý sortiment sklenic a pohárů. Z nich se díky svému rafinovanému brusu vyjímala salátová mísa z olovnatého křišťálu, jež byla ohodnocena na 2,7 tolarů. Zvláštní pozornost k sobě přitáhly jím vyrobené kalichy na víno, mistrným způsobem dekorované broušenými motivy zvířat. Finsch používal rozmanité zdobící techniky. Krom broušení také maloval používal transparentní , k tomu i zlacení a stříbření. Maloval přírodní scenérie, a to nejen slezské, nýbrž i italské, což byl výsledek jeho cesty do Itálie. Finschova díla se vyznačují mistrným a důkladným provedením a také lehkostí. Několik málo jeho prací je majetkem Krkonošského muzea v Jelení Hoře, zbytek se pak nachází v pasovském Glasmuseum Passau. Byl taktéž obchodníkem. Navázal úzkou spolupráci s dr. Fussem a sklárnou Hoffnungsthal, z níž pořizoval sklářskou surovinu, což uvádí katalog Světové výstavy v Londýně z roku 1851, kam byl Finsch pozván k účasti. Moritz Wilhelm Finsch was a son of a wachtmeister of the royal regiment of Saxon dragoons. He married Mathilde Anne Leder, a daughter of a wealthy merchant and judge from Cieplice in Their son Otto, a talented painter, naturalist and traveller, was born in There are not many records concerning Moritz Finsch, yet the very fact that he presented his works at the exhibition of handicrafts in Berlin in 1844 proves his high qualifications. He showed (at his stand number 783) a selection of glasses and goblets. He also showed a unique salad bowl carved in leaded crystal which was priced at 2,7 taler. His exquisite wine goblets with beautifully carved animals attracted attention and appreciation. Finsch used various decorative techniques. He carved, painted, used transparent enamel and plating with gold and silver. He painted landscapes, not only Silesian but also Italian, for he travelled to Italy. His objects are finely made and the drawings have particular lightness. Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra possesses a few of his works, more we can see at Glasmuseum in Passau. He was also a merchant. He cooperated with Dr Fuss and Hoffnungsthal glassworks. He used to buy raw material for glass production there and it was noted in the catalogue of The1851 Great Exhibition in London where he was invited. Moritz Wilhelm Finsch był synem wachmistrza z królewskiego pułku saksońskich dragonów. W roku 1832 poślubił Mathilde Amalie Leder, córkę bogatego kupca i sędziego z Cieplic. Z tego związku, w roku 1839, urodził się syn Otto Finsch, utalentowany malarz, podróżnik i przyrodnik. Źródła niewiele mówią o Moritzu Finschu, ale fakt, że samodzielnie wystawiał swoje prace na wystawie rzemiosła artystycznego w Berlinie w 1844 r., dowodzi jego wysokich kwalifikacji. Na wystawie pokazał różnorodny asortyment szklanic i pucharów. Wśród nich, ze względu na wyrafinowany szlif, wyróżniała się salaterka wykonana z kryształu ołowiowego, wyceniona na 2,7 talara. Szczególną uwagę zwróciły jego kielichy do wina misternie zdobione rzeźbionymi postaciami zwierząt. Finsch stosował rozmaite techniki zdobnicze. Oprócz rzeźbienia malował, stosując emalię transparentną oraz złocenia i srebrzenia. Malował krajobrazy, nie tylko śląskie, również włoskie, co było efektem podróży do Włoch. Jego obiekty wyróżniają się misternym, precyzyjnym wykonaniem i lekkością rysunku. Współpracował ściśle z doktorem Fussem i hutą Hoffnungsthal, z której sprowadzał surowiec szklany, co odnotowano w katalogu Wystawy Światowej w Londynie w 1851 r. Kilka obiektów Finscha posiada Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze, więcej przykładów znajduje się w Glasmuseum Passau. Dekoracja M. W. Finsch, Cieplice, , huta Carsthal, Szklarska Poręba Orle Dekorace M. W. Finsch, Slezské Teplice, , sklárna Carsthal, Sklářská Poruba Orle Decoration M.W. Finsch, , Cieplice, sklárna Carsthal, Sklářská Poruba Orle

25 46 SOBIESZÓW SOBIESZÓW 47 SOBIESZÓW (HERMSDORF) SOBĚŠOV Druhdy samostatná obec, nyní součást Jelení Hory, romantickypoložená na pomezí Krkonoš a Jelenohorské kotliny, s horou Chojnik, na jejímž vrcholku se nalézají trosky stejnojmenného hradu, coby dominantou. Lokovaný pravděpodobně ve 13. století, byl Soběšov od 14. století do roku 1945 vlastnictvím rodu Schaffgotschů. V 18. století zde světlo světa spatřil komplex sestávající z honosného zámku s postranními křídly a hospodářskými budovami. Rozpadající se objekt zakoupila svého času správa Krkonošského národního parku a po rekonstrukci bude sloužit jako muzejně-vzdělávací centrum. FRIEDRICH WINTER VYNIKAJÍCÍ brusič SKLA A DRAHOKAMŮ A JEHO BRUSIČSKÁ dílna V SOBĚŠOVĚ Údaje nalezené v účetních knihách hrabat Schaffgotschů umožnily autorce posunout dataci dekorace slezského skla broušením SOBIESZÓW It used to be a separate town, nowadays it is a part of Jelenia Góra. It is a picturesque site situated on the border of The Karkonosze Foothills and Jeleniogórska Valley. The dominating peak is called Chojnik and there is a castle situated on the top of it. Sobieszów was probably founded in the 13 th century. It used to be the property of the Schaffgotsch Family from the 14 th century to In the 18 th century a grand palace with outbuildings was erected there. The crumbling complex was bought by the Karkonoski National Park. THE OUTSTANDING GLASS AND STONE CARVER FRIEDRICH WINTER AND HIS WORKSHOP Due to a discovery of the ledgers in the files of the Schaffgotsch family it was possible to date first carved glass at So far, it was believed that the art of carving had started in the eighties of the 17 th century Niegdyś samodzielna miejscowość, obecnie część Jeleniej Góry, malowniczo położona na granicy Pogórza Karkonoskiego i Kotliny Jeleniogórskiej, z górą Chojnik, na której wznoszą się ruiny Zamku Chojnik jako dominantą. Założony prawdopodobnie w XIII wieku, od XIV wieku do 1945 roku był własnością rodu Schaffgotschów. W XVIII wieku powstał tu zespół złożony z okazałego pałacu, oficyn oraz zabudowań gospodarczych. Popadający w ruinę budynek został zakupiony przez zarząd Karkonoskiego Parku Narodowego, a po remoncie będzie służył jako centrum muzealno-edukacyjne. FRIEDRICH WINTER WYBITNY RZEŹBIARZ SZKŁA I KAMIENI ORAZ JEGO WARSZTAT SZLIFIERSKI W SOBIESZOWIE Odkrycie w aktach Schaffgotschów ksiąg rachunkowych pozwoliło autorce ustalić, że szkła śląskie zdobiono rzeźbieniem już od 1650 roku. Dotychczas uważano, że sztuka ta zaistniała w latach 80. XVII wieku wraz z początkiem wytwarzania grubościennego szkła. W aktach znajduje się również wiele nieznanych dotąd faktów z życia Friedricha Wintera, jak i nieznanego w literaturze przedmiotu, jego syna Andreasa. W pierwszej połowie XVII w. przy hucie Preusslera na Białej Dolinie w Szklarskiej Porębie prawdopodobnie pracowali włoscy szlifierze oraz rzeźbiarze szkła i kamieni. Można przypuszczać, że wykształcili następne Widok Sobieszowa, pocz. XX w. Pohled na Soběšov, začátek 20. stoleti View of Sobieszów, early 20 th century

26 48 SOBIESZÓW SOBIESZÓW 49 do roku Předtím se odborníci domnívali, že toto umění má svůj počátek v 80. letech 17. století a že souvisí s vynálezem silnostěnného skla. V listinách nalezneme rovněž velké množství doposud neznámých okolností ze života Friedricha Wintera, týkajících se jak jeho samotného, tak i jeho syna Andrease, v odborné literatuře postavy zcela neznámé. V 1. polovině 17. století pracovali v Preusslerově sklárně v Bílé Dolině ve Sklářské Porubě pravděpodobně italští brusiči a dekoratéři skla a drahokamů. Dá se důvodně předpokládat, že vychovali další generaci řemeslníků rekrutujících se z místního obyvatelstva. Jedním z nich byl i Hans Ehrwald. Dochované účty z roku 1654, které podepsal, se týkají širokého sortimentu výrobků a jsou dokladem jeho umění a vysoké kvalifikovanosti. Dokládají to také vysoké ceny těchto výrobků určených pro export, a to dokonce až na císařský dvůr ve Vídni. Ehrwaldovým žákem byl patrně Friedrich Winter ( ). Tento muž byl jedním ze třech synů Christopha Wintera (nadlesního hraběte Leopolda Schaffgotscha) a Susanny, rozené Elsnerové. Jeho starší bratr Martin se s hraběcím souhlasem uchytil na berlínském dvoře jakožto dvorní brusič skla. A byl to právě on, kdo techniku vysokého reliéfu (Hochschnitt) přenesl ze Sklářské Poruby do Berlína, kam s sebou vzal i svého synovce Gottfrieda Spillera. Friedrich a Martin Winterové se narodili v Rebiszowě (pol. Rębiszów, něm. Rabishau). V roce 1655 se v souvislosti s povýšením svého otce přestěhovali do Gierczyna. O Friedrichově životě jsme toho moc nevěděli, dokonce jsme neznali ani datum jeho úmrtí. Až údaj o smrti jeho dcery Anny Marie z úmrtní list nalezený ve farních záznamech potvrdil jeho pobyt a působení v Preusslerově sklárně v Bílé Dolině. Právě ve Sklářské Porubě Winter tehdy pracoval, přičemž žil na Preusslerově usedlosti. Jeho mistrem mohl být buď Hans Ehrwald, anebo Gotthard Preussler. S největší pravděpodobností zde pracoval when thick-walled glass was introduced. There are many interesting facts in these files concerning Friedrich Winter s life as well as life of his son Andreas who was not known in the source literature at all. It seems quite feasible that in the first half of the 17 th century Italian grinders and carvers of glass and stone worked at Preussler s glassworks in Biała Dolina. We can suspect that they educated a new generation of local glassmen. Hans Ehrwald was one of them. The accounts from 1654 signed by him prove his artistry and prolific qualifications. High prices of the items and their export, even to the imperial court in Vienna, also suggest great craftsmanship. Probably Friedrich Winter was Ehrwald s apprentice. Friedrich Winter ( ) was one of three sons of Christoph Winter (the forest manager of Count Leopold Schaffgotsch) and Susanna nee Elsner. His older brother Martin was employed at Berlin court as an aulic glass carver. It was him who brought the art of high relief (Hochschnitt) from Szklarska Poręba to Berlin. He was accompanied by his nephew Gottfried Spiller. Friedrich and Martin Winter were born in Rębiszów (Rabishau). In 1655, due to their father s promotion, they moved to Gierczyn. There are not many records concerning Friedrich s life. The date of his death is unknown. The death metric of his daughter Anna Maria from 8 th November 1676 reveals that he stayed and worked at Preussler s glassworks in Biała Dolina. Winter lived and worked in Szklarska Poręba at Preussler s grange. Hans Ehrwald or Gotthard Preussler could have been his masters. We guess that his brother Martin and his nephew Gottfried Spiller lived with him. Friedrich Winter moved to the Chojnik castle in At first, he had a workshop which did not meet his expectations. Then, Count Schaffgotsch ordered building a new glass-grinding workshop powered by oxen in winter and by water in summer. We can learn about that from Acta der Erpokolenie fachowców wywodzących się spośród ludności miejscowej. Wśród nich znajdował się Hans Ehrwald. Zachowane i podpisane przez niego rachunki z 1654 r., dotyczące szerokiego asortymentu wyrobów, dowodzą jego kunsztu i wysokich kwalifikacji. Świadczą też o tym wysokie ceny oraz eksport, nawet na dwór cesarski w Wiedniu. Friedrich Winter ( ) był jednym z trzech synów Christopha Wintera (nadleśniczego hrabiego Leopolda Schaffgotscha) i Susanny, z domu Elsner. Jego starszy brat Martin, za zgodą hrabiego, został zatrudniony na dworze berlińskim jako nadworny rzeźbiarz szkła. I to on przeniósł sztukę wysokiego reliefu (Hochschnitt) ze Szklarskiej Poręby do Berlina. Zabrał ze sobą siostrzeńca, Gottfrieda Spillera. Friedrich i Martin Winterowie urodzili się w Rębiszowie (Rabishau). W 1655 r. w związku z awansem ojca, przenieśli się do Gierczyna. O życiu Friedricha niewiele było wia- Sobieszów, zamek Chojnik, grafika, XVIII w. Soběšov, hrad Chojnik, grafika 18. století Jelenia Góra Sobieszów, the Chojnik Castle, print, the 18 th century

27 50 SOBIESZÓW SOBIESZÓW 51 také jeho bratr Martin a synovec Gottfried Spiller. Od roku 1685 žil Friedrich Winter na hradě Chojnik. Zpočátku tam měl k dispozici dílnu, která ovšem nesplňovala jeho požadavky. Až po nějakém čase mu hrabě Schaffgotsch nabídl budovu nové brusírny poháněné žentourem, který do chodu uváděli v zimě voli, v létě pak voda. Tak o tom aspoň hovoří v archivech nalezené písemné materiály Acta der Erbauung des Glas-und Stein-Schleifwerks in Hermsdorf von 1686 bis Ze 156 stran manuskriptu vyplývá, že plány na výstavbu brusírny vnikaly už od roku 1686, avšak jejich realizaci bránil Georg Seitz. Se stavbou se tak započalo až a po 69 dnech byla hotová. Denní plat činil 2,5 stříbrných grošů. Náklady na stavbu byly vyčísleny na 82 tolarů a 20 stříbrných grošů. Pro brusírnu se nejprve vybralo místo naproti budoucímu soběšovskému finančnímu úřadu, pod hradbami Chojniku. Brusírna byla činná od roku 1690 nepřetržitě až do poloviny 19. století. Ještě dnes je možné vidět obrysy jejích základů. Stavební právě probíhající od do se týkaly prohloubení druhého rybníka a vyšly na 144 tolarů a 17 stříbrných grošů. Teprve v roce 1699 se přistoupilo k dostatečnému prohloubení nedalekého Liebigova rybníku a k přestavění brusírny tak, aby mohla být poháněna výhradně vodou. Po Winterovi byli jejími nájemci tito muži: od roku 1712 Jeremias Feist(er), do roku 1738 Siegmund Feist, do roku 1749 Jeremias Niehrig, do roku 1761 jeho starší syn Siegemund Niehrig a poté do roku 1767 jeho mladší syn Gottfried. Po Gottfriedově smrti zakoupili brusírnu továrník a brusič drahokamů Johann Heinrich Friedrich a jeho syn Heinrich, jimž náležela do roku Dalším jejím vlastníkem byl do roku 1796 brusič drahokamů Johann Christoph Täuber, poté v ní do roku 1806 působil jeho syn zlatník Gottlieb Täuber, následně Gottliebův bratr Johann Gottfried Täuber (do bauung des Glas-und Stein-Schleifwerks in Hermsdorf von 1686 bis 1835 where there is also information that the plan to build a new workshop appeared in 1686 but it was hindered by Georg Seitz. The investment was started on 14 th August 1690 and the construction was completed after 69 days. It cost 82 talars and 20 silver groschen. It was situated opposite the Cameral Office in Sobieszów, at the foot of Chojnik. The workshop functioned from 1690 to the half of the 19 th century. Even nowadays we can see the outline of its foundation. The time from 27 th August to 22 nd September was devoted to deepen the second pond (it cost 144 talars and 17 silver groschen). However, it was in 1699 when the nearby pond Liebiga was deepened effectively and the entire machinery started to be powered by water. After Winter there were the following renters of the workshop: Jeremias Feist(er) since 1712, Siegmund Feist until 1738, Jeremias Niehrig until 1749, his son Siegmund Niehrig until 1761, then younger son of Jeremias Gottfried Niehrig until After his death, the workshop was bought by a manufacturer and grinder of precious stones Johann Heinrich Friedrich and his son Heinrich. They were the owners until The next owner, whose name was Johann Gottfried Täuber, was a carver of precious stones and he worked there until Then, his son a goldsmith Gottlieb Täuber (until 1806) ran the workshop, then his brother Johann Gottfried Täuber (until 1883). His successors sold it to the merchants Dominicus and Carl Wilhelm Willmann from Cieplice. Then Count Leopold Christian Gotthard Schaffgotsch bought it and again it became the property of his family. According to the perpetual book No 242, the grinding workshop was exactly in the place where a construction foreman Adolf Liebig used to live around domo. Nieznana była nawet data jego śmierci. Odnaleziona w księgach kościelnych w Sobieszowie metryka zgonu jego córeczki Anny Marii z r., potwierdza jego pobyt i działalność w hucie Preusslera na Białej Dolinie. To właśnie w Szklarskiej Porębie 26-letni wówczas Winter pracował i mieszkał w folwarku Preusslera. Jego mistrzem mógł być Hans Ehrwald albo Gotthard Preussler. Należy domniemywać, że tam też pracował jego brat Martin i jego siostrzeniec Gottfried Spiller. Od 1685 r. Friedrich Winter mieszkał na zamku Chojnik. Tam początkowo miał do dyspozycji warsztat, który nie odpowiadał jego wymaganiom. Dopiero później hrabia Schaffgotsch zlecił budowę nowej szlifierni uruchamianej za pomocą kieratu obracanego przez woły zimą, latem zaś napędzanego wodą. Mówią o tym, odnalezione w archiwum materiały Acta der Erbauung des Glas-und Stein-Schleifwerks in Hermsdorf von 1686 bis Ze 156 stron manuskryptu wynika, że planowanie budowy szlifierni zaczęto już w 1686 r., lecz torpedował je wówczas Georg Seitz. Budowę rozpoczęto więc r. i trwała ona 69 dni. Płaca za dzień pracy wynosiła 2,5 srebrnego grosza. Koszty budowy wynosiły 82 talary i 20 srebrnych groszy. Na szlifiernię wybrano miejsce naprzeciw przyszłego Urzędu Kameralnego w Sobieszowie, u podnóża Chojnika. Szlifiernia działała nieprzerwanie od 1690 r. do połowy XIX w. Jeszcze dziś widoczne są zarysy fundamentów budynku. Prace prowadzone od do r. objęły pogłębienie drugiego stawu (koszt 144 talarów i 17 srebrnych groszy). Dopiero w 1699 r., leżący nieopodal staw Liebiga pogłębiono wystarczająco i przebudowano szlifiernię tak, że zaczęła pracować napędzana wyłącznie przy pomocy wody. Po Winterze jej dzierżawcą byli: Jeremias Feist(er) od 1712 roku, Siegmund Feist do 1738 roku, Jeremias Niehrig do 1749 roku, jego syn Siegemund Niehrig do 1761 roku, potem młodszy syn Jeremiasa Gottfried Niehrig do 1767 roku. Po jego śmierci szlifiernię kupił fabrykant i szlifierz kamieni szlachetnych Johann Heinrich

28 52 SOBIESZÓW SOBIESZÓW 53 roku 1833). Jeho dědicové prodali brusírnu kupcům Dominicusi a Carlu Wilhelmu Willmannovi z Teplic. Od nich je v roce 1840 odkoupil nazpět hrabě Leopold Christian Gotthard Schaffgotsch. Podle dědické knihy č. 242 se soběšovská brusírna nacházela na stejném místě, kde kolem roku 1900 bydlel stavební mistr Adolf Liebig. Listiny hrabat Schaffgotschů popisují dosti precizně, den za dnem, jak postupovaly stavební práce, přinášejí údaje o jednotlivých dělnických profesích a s tím vším spojených nákladech. Se souhlasem hraběte si Winter vedle brusírny vystavěl dům za 781 zlatých a 43 krejcarů, jež se zavázal splatit. Půlroční zprávy uvádějí sumu na udržení brusírny, mj. i náklady na svíce, jehly, brusné kotouče a další pomůcky potřebné k práci (např. pemzu), jakož i platy mistra, tovaryšů a učňů. V brusírně se krom výhodné prosvětlené místnosti pro práci nacházel i svého druhu sejf zamykaná místnost pro úschovu drahokamů a sklářských výrobků. S ohledem na bezpečnost musela tudíž brusírna stát poblíž hraběcího sídla. Winter pro Schaffgotsche pracoval až do své smrti a podle účtů dostával za svou práci 3 zlaté týdně. Po jeho náhlém skonu byla poslední mzda zaplacena jeho manželce. Winterovým nástupcem se stal jeho tovaryš Siegmund Feist, přestože je v katastrálních knihách uváděn od roku 1712 jako nájemce Jeremias Feist zcela určitě Siegmundův otec. Pátrání v matrikách a mnohých dosud neznámých kronikách rodu Schaffgotschů, v kronikách Slezských Teplic a Jelení Hory přineslo překvapivé zjištění kromě Friedricha Wintera uvádějí i jiné brusiče, jako např. jeho syna Andrease, dál pak Siegmunda Feista, Samuela Matterna, Jeremiase Niehriga a jeho syny. Analýza archivních dokumentů vrhá světlo na četné překážky, které se Friedrichu Winterovi stavěly během jeho umělecké kariéry do cesty. Nová Winterova brusírna se stala předmětem závisti ostatních majitelů brusíren: Christopha Richtera v Pěchovicích, Hanse The Schaffgotsch files describe diligently, day after day, the development of the grinding workshop, the workers employed and the cost of the enterprise. With the Count s permission, Winter build a house for his family for 781 florins and 43 kreutzers and obliged himself to pay it back. Semi-annual report give data about the maintenance of the workshop, expenditure for candles, needles, grinder blades and other utensils necessary for work (for example pumice) as well as salaries of the master, journeymen and apprentices. The workshop had a comfortable, bright hall for work and a small locked room, a kind of a safe, for keeping precious stones and glass products. Due to safety concerns, the workshop was situated next to the court. Winter worked for Schaffgotsch till the end of his life and was payed 3 florins weekly what is confirmed by the books. After his unexpected death the last payment was given to his wife. Siegmund Feist became the Winter s heir. However, according to the cadastral extract, Jeremias Feist, probably Siegmund s father, is mentioned as the renter since The research on the parish registers and numerous, yet not known, chronicles of the Schaffgotsch family, the chronicles of Cieplice and Jelenia Góra, brought amazing results. There were carvers other than Winter working at the workshop such as: his son Andreas, Sigmund Feist, Samuel Mattern, Jeremias Niehrig and his sons. The analysis of the archival documents show numerous hindrances in Friedrich Winter s artistic career. The new grinding workshop was envied by other workshops owners: Christoph Richter from Piechowice, Hans Christoph Richter from Cieplice and the Seillers from Sobieszów. Winter complained about them in his letter to the Count in The archival documents show also other problems, for example permanent disagreements with the Count Schaffgotsch s writer Georg Seitz, who was also Friedrich i jego syn Heinrich, którzy byli jej właścicielami do 1784 roku. Kolejnym jej właścicielem do roku 1796 był rzeźbiarz kamieni szlachetnych Johann Christoph Täuber. Potem zarządzał nią jego syn, złotnik Gottlieb Täuber (do 1806), a następnie brat Gottlieba, Johann Gottfried Täuber (do 1833). Jego spadkobiercy sprzedali szlifiernię kupcom Dominicusowi i Carlowi Wilhelmowi Willmannom z Cieplic. Od nich w 1840 r. na powrót odkupił ją hrabia Leopold Christian Gotthard Schaffgotsch. Według księgi wieczystej nr 242, szlifiernia znajdowała się na tym samym miejscu w Sobieszowie, gdzie ok r. mieszkał mistrz budowlany Adolf Liebig. Akta Schaffgotschów opisują skrupulatnie dzień po dniu, postępy w budowie szlifierni, rodzaje pracowników i koszty z tym związane. Za zgodą hrabiego, obok warsztatu, Winter zbudował sobie dom za sumę 781 florenów i 43 krajcarów, które zobowiązał się spłacić. Sprawozdania półroczne odnotowują koszty utrzymania szlifierni, w tym wydatki na świece, igły, tarcze i inne utensylia potrzebne do pracy (np. pumeks), jak również płace mistrza, czeladników i uczniów. W szlifierni, oprócz wygodnej, jasnej izby do pracy, znajdował się swego rodzaju sejf zamykana izba do przechowywania kamieni szlachetnych i wyrobów szklanych. Ze względu na bezpieczeństwo budynek musiał więc być posadowiony w pobliżu zabudowań dworskich. Winter do końca swojego życia pracował dla Schaffgotscha, otrzymując tygodniowo 3 floreny, co potwierdzają rachunki. Po jego nagłej śmierci ostatnie honorarium wypłacono jego żonie. Następcą Wintera został jego czeladnik Siegmund Feist, aczkolwiek w aktach katastralnych od 1712 r., jako dzierżawca figuruje Jeremias Feist, zapewne ojciec Siegmunda. Poszukiwania prowadzone w księgach metrykalnych i licznych, dotychczas nieznanych kronikach rodu Schaffgotschów, kronikach Cieplic i Jeleniej Góry, przyniosły zaskakujące rezultaty. Oprócz Friedricha Wintera ujawniły innych rzeźbiarzy: jego syna Andreasa, Siegmunda Feista, Samuela Matterna, Jeremiasa Niehriga i jego synów. Analiza archiwaliów uwidoczniła liczne przeszkody w artystycznej karierze Friedricha Wintera.

29 54 SOBIESZÓW SOBIESZÓW 55 Christopha Richtera v Teplicích a Seillerů v Soběšově. Však si na ně taky Winter v dopise hraběti v roce 1697 stěžoval. Archivní dokumenty odhalily nicméně řadu dalších problémů, jako např. neshody s hraběcím písařem Georgiem Seitzem, Winterovým švagrem. Až příliš do očí bijící je proto nepokryté Seitzovo stranění druhému švagru Hansu Christophu Richterovi. Připomínají se rovněž četná privilegia, jimiž hrabě Ch. L. Schaffgotsch Friedricha obdařil. Na světlo vyšel i umělcův výbušný charakter, zároveň však i málokdy vídaná pracovitost, nápaditost a kreativita. Winter zvládl techniku vysokého reliéfu (Hochschnitt) naprosto bravurně. Část svých výtvorů zhotovil jako zakázku pro hraběte Leopolda, ve formě nautila (mušle), jejichž cena se vyšplhala do závratných výšek, nicméně známe jen několik málo pohárů s erby Schaffgotschů, Hatzfeldů, Sauermů. Výjimečně nadaný byl také Friedrichův syn a Martinův tovaryš Andreas, od nějž pocházejí velmi vyhledávané broušené kompozice květů. Siegmund Feist v roce 1724 provedl částečnou modernizaci svého podniku. Jím pořízený velký brusný kotouč pracující v horizontální poloze s konstrukcí umožňující zavěšení velkých předmětů dovolil opracovávání nejen velkých skleněných tvarů, nýbrž i drahokamů. Sklářské výrobky dodávala do brusírny Preusslerova sklárna, jak o tom hovoří účty, znějící častokrát na horentní sumy. Zároveň jsou dokladem bohatství a pestrosti sortimentu produkovaného v Bílé Dolině. Část komponentů pro tavení skloviny byla přivážena z habsburské monarchie, poté co Slezsko obsadila v roce 1740 vojska pruského krále Friedricha II., vyvstal závažný problém. Byly vytyčeny nové hranice a vydány tři edikty týkající se sklářství ve Slezsku. Tyto restrikce se odrazily na zhoršení kvality sklářské hmoty. V té době se, jak to dovozují účetní knihy, začala surovina dovážet zesklárny ve Wymiarkach (Wiesau) nedaleko Zaháně (Żagań) anebo z kladských skláren. Čas od času se pořizovalo i sklo saské. Friedrich s brother-in-law. The sources mention numerous privileges Friedrich obtained from C.L. Schaffgotsch. It is also clear that Seitz promoted his other brother-in-law Hans Christoph Richter. We can also learn about temperamental character of Winter on the one hand and his unusual diligence, industriousness and creativity, on the other hand. He became a master of high relief (Hochshnitt). Some of his works were ordered by Count Leopold. However, there are not many of his works with crests of the Schaffgotsch, the Hatzfeld or the Sauerma families the ones with Nautilus (a seashell). Such exhibits reach very high prices nowadays. Another talented artist, who gained fame for stunning carved flower compositions, and who was the student of Martin, was Andreas Friedrich. Siegmund Feist partly modernized the workshop in He introduced grand horizontal grinder blade and special construction allowing suspending and processing big objects glass and stones. Glass products were delivered to the grinding workshop from Preussler s glassworks there are bills which were preserved, quite often pretty costly. The bills also show the variety and richness of the assortment of products made in Biała Dolina. Some of the components necessary for production were imported from the Habsburg Empire, therefore it was impossible to get them after Frederick II had invaded the Silesia in The frontiers were sealed and there were three edicts proclaimed against glassmakers in Silesia. The quality of the glass batches definitely worsened. So, they started to import the raw material form the glassworks from Wymiarki (Wiesau) near Żagań or from the glassworks form vicinity of Kłodzko. Sometimes Saxon glass was bought. Nowa szlifiernia Wintera była przedmiotem zawiści właścicieli innych szlifierni: Christopha Richtera w Piechowicach, Hansa Christopha Richtera w Cieplicach oraz Seillerów w Sobieszowie. Skarżył się na nich Winter w liście do hrabiego w 1697 r. Zresztą archiwalia ujawniają również szereg innych problemów, np. ciągłe nieporozumienia z pisarzem hrabiego Schaffgotscha Georgiem Seitzem, szwagrem Friedricha. Czytelne jest promowanie przez Seitza drugiego szwagra Hansa Christopha Richtera. Wspomniane są też liczne przywileje, którymi obdarzył Friedricha hrabia Ch. L. Schaffgotsch. Wyszedł też na jaw wybuchowy charakter artysty, ale i jego niezwykła pracowitość, pomysłowość i kreatywność. Winter do perfekcji opanował technikę wysokiego reliefu (Hochschnitt). Część prac wykonywał na zlecenie hrabiego Leopolda, lecz znane są jedynie nieliczne puchary z herbami Schaffgotschów, Hatzfeldów, Sauermów w formie nautilusa (muszli), osiągające dziś wysokie ceny. Wybitnie uzdolniony był też syn Friedricha, Andreas, uczeń Martina, którego dziełem są rzeźbione, wyszukane kompozycje kwiatowe. Siegmund Feist w 1724 roku przeprowadził częściową modernizację. Wprowadzenie wielkiej tarczy horyzontalnej i konstrukcji umożliwiającej podwieszanie dużych przedmiotów umożliwiło obróbkę nie tylko dużych form szklanych, ale i kamieni. Wyroby szklane do szlifierni dostarczała huta Preusslera, o czym świadczą rachunki opiewające niejednokrotnie na wysokie sumy. Ukazują też bogactwo i różnorodność asortymentu produkowanego w Białej Dolinie. Część składników do wytopu masy szklanej sprowadzano z cesarstwa habsburskiego, co stało się niemożliwe od czasu najazdu na Śląsk wojsk pruskich Fryderyka II w 1740 roku. Uszczelniono wówczas granice i wydano trzy edykty wymierzone w wytwórczość szklarską na Śląsku. Wskutek tych restrykcji jakość masy szklarskiej uległa pogorszeniu. Zaczęto wówczas sprowadzać surowiec szklany z huty w Wymiarkach (Wiesau) koło Żagania albo z hut kłodzkich, co potwierdzają rachunki. Okazjonalnie kupowano także szkło saksońskie.

30 56 PIECHOWICE PIECHOWICE 57 PIECHOWICE (PETERSDORF) PĚCHOVICE Nevelké město ležící nedaleko Sklářské Poruby na břehu řeky Kamienna, v nadmořské výšce m n. m. V jeho administrativních hranicích se tyčí druhá nejvyšší hora Krkonoš, a sice Velký Šišák (1410 m n. m.). Pěchovice byly lokovány na přelomu 13. a 14. století, městská práva získaly v roce V jihovýchodní části Pěchovic je situována Tichá Dolina, v níž stála nejstarší sklářská huť v tomto regionu, jejíž fungování potvrzují písemnými prameny. PIECHOWICE A small town situated near Szklarska Poręba, along the Kamienna river, at the altitude of meters above the sea level. The second highest peak of the Karkonosze Wielki Szyszak (1509 m ASL) is within its administrative unit. The town, established in the 13 th and 14 th, obtained municipal charter in In the south-western part of Piechowice, at he road to Sobieszów, there was a district called Cicha Dolina where the oldest (according to written records) glassworks of the region was situated. Nieduże miasto położone w pobliżu Szklarskiej Poręby, wzdłuż rzeki Kamiennej, na wysokości m n.p.m. W jego administracyjnych granicach znajduje się drugi co wielkości szczyt Karkonoszy Wielki Szyszak (1509 m n.p.m.). Założone na przełomie XIII i XIV wieku, prawa miejskie uzyskało w 1966 roku. W południowo-wschodniej części Piechowic, przy drodze do Sobieszowa, zlokalizowana jest Cicha Dolina, gdzie znajdowała się najstarsza w regionie huta szkła, odnotowana w źródłach pisanych. Cicha Dolina, relikty kamiennego mostu zlokalizowanego przy pozostałościach huty z XIV w. Tichá Dolina, zbytky kamenného mostu stojícího u zbytku sklářské hutě z 14.století Cicha Dolina, relics of the stonebridgeat the remnants of the glassworks from the 14 th century Panorama Piechowic, pocztówka, lata 20. XX w. Panorama Pěchovic, pohlednice, 20. léta 20. stoleti The Panorama of Piechowice, a postcard, the 1920s SKLÁŘSKÁ HUŤ V TICHÉ DOLINĚ Tichá Dolina je situována v jihovýchodní části Pěchovic, nalevo od cesty ze Soběšovasměrem na Jagniątków, zhruba po 800 m dlouhém stoupání. V její horní THE GLASSWORKS IN CICHA DOLINA Cicha Dolina is situated in the southeastern part of Piechowice, on the right side of the road from Sobieszów when going about 800 meters up towards

31 58 PIECHOWICE PIECHOWICE 59 části stála sklářská huť, jež zde byla podle nálezů činná už od konce 14. století. O existenci sklárny v Tiché Dolině svědčí nálezy fragmentů skla a slziček, jež v roce 1895 našel lesník Bormann [Żelasko, 2006, s. 74]. Jednalo se o kusy skel žlutohnědé, kobaltové barvy, mléčně opálové i průzračné cristallo. Činnost sklárny už na počátku 14. století potvrdily i archeologické vykopávky vratislavského Slezského muzea v letech , jakož i ty prováděné Koperníkovou univerzitou v Toruni a Krkonošským muzeem v Jelení Hoře ( ). Během posledních vykopávek byly odkryty pozůstatky sklárny, fragmenty sklářské pece a pánvic. Zhlédnout toto vše můžete v expozici Krkonošského muzea. Poznámka v Schaffgotschově urbáři z roku 1602 uvádí, že sklárna dávno přestala existovat. S velkou pravděpodobností se tak stalo kvůli vytěžení veškerého topiva v dostupném okolí. Skláři z Tiché Doliny přesídlili možná ještě v 1. polovině 15. století do nedalekých Pěchovic a sklárna byla přemístěna do Sklářské Poruby. SKLÁŘSKÁ HUŤ FRITZE HECKERTA Dne 16. října 1865 odkoupil Carl Ferdinand Heckert z Berlína od jakéhosi Matterny brusírnu skla sídlící v horní části Pěchovic, ležících tehdy v administrativním obvodu Sklářské Poruby. Potřeboval pro ni zkušené brusiče skla pro opracovávání zrcadel a skleněných tabulek, na něž vypaloval fotografie. V roce 1866 sem přijel jeho mladší bratr Friedrich Fritz Jagniątków. The glassworks, dated to the end of the 14 th century, on the basis of the artefacts, was situated in the upper part of the valley. There are finds made up of fragments of glass and so called glass tears discovered by a forester called Bormann in 1895 [Żelasko, 2006, page 74]. There were fragments of lemon-brown, cobalt- blue, milky-opal and transparent (cristallo) glass. The activity of the glassworks in the beginning of the 14 th century was confirmed by the excavations run by the Silesian Museum in Wrocław ( ), Nicolaus Copernicus University in Toruń and Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra ( ). The last excavations revealed some fragments of the glassworks, the fragments of the furnace and pots. The discovered artefacts are preserved at Muzeum Karkonoskie. The footnote from Urbarium of Schaffgotsch dated to 1602 informs us that the glassworks had stopped existing long ago. It probably ceased its activity due to the lack of fuel. The glassmakers from Cicha Dolina moved to nearby Piechowice and the glassworks was moved to Szklarska Poręba, possibly in the first half of the 15 th century. FRITZ HECKERT S GLASSWORKS On 16 th October 1865 Carl Ferdinand Heckert from Berlin bought from a man called Matterna the glass-grinding workshop located in the upper part of Piechowice, which at that time belonged to the administrative unit of Szklarska Poręba. He needed experienced grinders for processing mirrors and glass panes which he used for burning glass pho- HUTA SZKŁA W CICHEJ DOLINIE (QUIRL) Cicha Dolina położona jest w południowo-wschodniej części Piechowic, po lewej stronie drogi z Sobieszowa, idąc w górę w kierunku Jagniątkowa. W jej górnej części (ok. 800 m n.p.m.) zlokalizowana była huta szkła datowana na podstawie znalezisk na koniec XIV w. O istnieniu huty w Cichej Dolinie świadczą znaleziska fragmentów szkła i łezek, odkryte przez leśniczego Bormanna w 1895 roku [Żelasko, 2006, s. 74.]. Były to fragmenty szkieł w kolorze cytrynowo-brunatnym, kobaltowym, mleczne opalizujące i przezroczyste cristallo. Działalność huty w początkach XIV w. potwierdziły badania archeologiczne przeprowadzone przez Muzeum Śląskie we Wrocławiu ( ) oraz przez Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu i Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze ( ). Podczas ostatnich badań odsłonięto resztki huty, fragmenty pieca szklarskiego i fragmenty donic. Materiały te przechowywane są w zbiorach Muzeum Karkonoskiego. Notatka zawarta w Urbarium Schaffgotscha z 1602 r. informuje, że huta dawno przestała istnieć. Prawdopodobnie zaprzestała działalności z powodu wyczerpania opału, zaś hutnicy z Cichej Doliny przenieśli się do położonych nieopodal Piechowic, a hutę przeniesiono do Szklarskiej Poręby, być może jeszcze w pierwszej połowie XV wieku. HUTA SZKŁA FRITZA HECKERTA Dnia 16 października 1865 r. Carl Ferdinand Heckert z Berlina odkupił od niejakiego Matterny, szlifiernię szkła zlokalizowaną w górnej części Piechowic, leżących wówczas w administracyjnym obrębie Szklarskiej Poręby. Potrzebował doświadczonych szlifierzy szkła do ob-

32 60 PIECHOWICE PIECHOWICE 61 Wilhelm Heckert (1837 Halle 1887 Mnichov), jenž od něj za další rok brusírnu odkoupil [Żelasko, 2012, s. 16]. Tak spatřila světlo světa první Heckertova rafinérie skla, ve které se brousily skleněné komponenty, užité posléze jako povrchová úprava nábytku či kliky ke dveřím. V roce 1872 koupil Fritz Heckert v Pěchovicích pivovar a po jeho přestavbě v roce 1875 uvedl do provozu rafinérii specializující se na opracovávání dílů lustrů, výrobu křišťálových lustrů a skleněných knoflíků. Díky tomu, že do procesu zpracovávání sklářské suroviny zavedl stroje, jež sám vymyslel, podařilo se mu předstihnout produkci hutí českých. V Pěchovicích vlastnil rovněž vlastní slévárnu kovů. Nesčetněkrát sklářské produkty zhotovoval v mosazném zlaceném stojanu. tographs. In 1866, his younger brother Friedrich Fritz Wilhelm Heckert (1837 Halle 1887 Munich) came here and after a year he bought the grinding workshop [Żelasko, 2012, page 16]. Then, the first glass refinery came into being. Glass parts designed for furniture and door handles were grinded there. In 1872 Fritz Heckert bought a brewery in Piechowice, rebuilt it and in 1875 opened a refinery specializing in grinding chandeliers, crystal glass mirrors and glass buttons. He invented his own machines for processing glass and his shop was soon the foremost factory among the Bohemian glassworks. He also owned a foundry in Piechowice. Oftentimes he made glass objects fitted with brazened and gilded elements. Skleněnou surovinu získával z hutě Josefína ze Sklářské Poruby. O koupi sklářských produktů svědčí dochované vysoké ceny účtů, objevené autorkou ve fakturačních knihách Schaffgotschů ve Státním archivu ve Vratislavi. Víme tudíž, že v roce 1875 zaplatil Heckert za bezbarvé broušené výrobky 38 tolarů, zatímco za barevná a malovaná skla plných tolarů. V roce 1876 to činilo tolarů a rok nato tolarů. Účet z roku 1883 byl vyčíslenna tolarů a o tři roky později na tolarů. Nejvyšší částka pochází z roku 1888 již po Heckertově smrti, a to ve výši tolarů [Żelasko, 2005, s. 379]. Ale již za jeho života bylo mnoho klientů přesvědčeno, že je výrobcem skla on. Redaktor Pietsch v roce 1879 na stránkách Vossische Zeitung vychvaloval znamenitou irizaci a barevnost sklářských výrobků hutě, jejímž majitelem byl Fritz Heckert. Touto recenzí vyvolal velké rozhořčení u Franze Pohla, tehdejšího ředitele hutě Josefína. Později bylo otištěno Heckertovo prohlášení, že není majitelem žádné sklárny a že všechny sklářské tvary dostává zesklárny Josefína. Nadto ředitele Pohla veřejně vychválil za ukázání směru a za He obtained the glass from Josephine glassworks from Szklarska Poręba. The author discovered very high bills for the glass products in the Schaffgotsch files kept at the National Archives in Wrocław. For example, Heckert payed 38 talars for clear glass products, but for the colourful ones the bill amounted to talars. In 1876 he spent talars and the next year talars. The bill from 1883 amounts to talars and talars in The highest bill comes from 1888, a year after Heckert s death, and amounts to talars [Żelasko, 2005, page 379]. róbki luster oraz szybek szklanych, na których wypalał fotografie. W 1866 r. przyjechał tu młodszy brat Carla Friedrich Fritz Wilhelm Heckert (1837 Halle-1887 Monachium), który po roku odkupił szlifiernię szkła [Żelasko, 2012, s. 16]. Tak powstała pierwsza rafineria szkła Heckerta, w której szlifowano części szklane służące do wykańczania mebli albo klamki do drzwi. W 1872 r. Fritz Heckert zakupił browar w Piechowicach i, po jego przebudowie w 1875 r., uruchomił rafinerię specjalizującą się w obróbce części do żyrandoli, wytwarzaniu kryształowych luster i szklanych guzików. Dzięki zastosowaniu maszyn własnego pomysłu do obróbki surowca szklanego udało mu się prześcignąć produkcję hut bohemskich. Miał też w Piechowicach własną odlewnię metalu. Niejednokrotnie wyroby szklane wykonywał w mosiężnym złoconym montażu. Surowiec szklany pozyskiwał z huty Josephine ze Szklarskiej Poręby. O kupowaniu wyrobów szklanych świadczą zachowane wygórowane rachunki, odnalezione przez autorkę w aktach Schaffgotschów w Archiwum Pań- Firma F. Heckerta, pocztówka, pocz. XX w. Firma F. Heckerta, pohlednice, začátek 20. století F. Heckert s Company, a postcard, early20th century Firma F. Heckerta, logo Firma F. Heckerta, logo Logo of F. Heckert s Company

33 62 PIECHOWICE PIECHOWICE 63 ochotu poradit a pomoci a dodal, že za vše, co o skle ví, vděčí jen a jen jemu. Neboť to byl právě Franz Pohl, kdo ho uvedl do tajů technologie výroby stolního skla. Krom manažerského talentu měl Fritz Heckert v rukávu ještě jeden triumf, který mu otvíral dveře po celé Evropě byl kmotřencem pruského krále Friedricha Viléma III. Stalo se tak díky jeho otci, sklářskému mistru Johannu Andreasi Heckertovi, jehož tchán utržil zranění při záchraně panovníka během jednoho tažení do Francie v roce Friedrich Vilém Heckert se nedožil dokončení stavby a zprovoznění své vlastní sklárny. V roce 1867 během služební cesty do Mnichova náhle zemřel. Příčinou smrti byl pravděpodobně infarkt způsobený silným stresem, vyvolaným problémy se stavbou a nedostatkem financí. Značnou sumou peněz na stavbu hutě přispěla formou půjčky rodina von Loesch. Po jeho smrti vystavěla vdova Sophie Emilie Heckertová, roz. Wescheová, v Pěchovicích sklářskou huť, známou jako sklárna Fritze Heckerta. Vydatně jí přitom pomáhal její zeť a výtečný návrhář v jedné osobě Otto Thamm, jenž se ujal uvedení sklárny do provozu, jakož i jejího řízení. Ve firmě pracoval také Sophiin švagr prof. Oskar Jummel. Šlo tudíž o rodinnou firmu. V roce 1889 začala výroba skla, v roce 1905 pak Thammovo místo zaujal Bruno Heckert, syn Fritze Heckerta z prvního manželství. Hospodářská krize v roce 1910 měla za následek, že sklárnu převzala největší slezská speditérská firma, kterou vlastnila rodina von Loeschů, a v roce 1921 byla přetvořena na komanditní společnost. O dva roky později se sklárna Fritze Heckerta v Pěchovicích sloučila sesklárnou Josefína hraběte Schaffgotsche, sídlící ve Sklářské Porubě, a soběšovskou firmou Kynast Kristall Neumann & Staebe, čímž vznikla akciová společnost s názvem Jo-He-Ky AG. Many customers believed that Heckert is a glass manufacturer. The newspaper editor Pietsch praised in 1879 edition of Vossische Zeitung the perfect iridescence and colouring of Heckert s glass. The review outraged Franz Pohl, the contemporary director of Josephine glassworks. Later on Heckert s statement was published in the same paper and he explained he had no factory of glass and all the glass forms came from Josephine. He also praised the director and said that all his knowledge concerning glass came from Pohl. As a matter of fact it was Pohl who taught him about technological secrets of table glass production. Not only was he a talented manager, Friedrich Wilhelm Heckert had other advantages, namely he was a godson of the Prussian king Friedrich Wilhelm III. His father-in-law, a glass master, became wounded when saving the king s life during the battle in France in Friedrich Wilhelm Heckert did not see the end of construction and opening of his own glassworks for he had died unexpectedly during a business trip to Munich. The death was probably caused by a heart attack due to stress linked with construction problems and money shortages. A grand sum of money for the enterprise was a loan from the family von Loesch. After his death, the widow Sophie Emilie Heckert nee Wesche built the manufacture in Piechowice and it was known as Fritz Heckert s glassworks. Her son-inlaw, Otto Thamm an excellent designer of templates, helped her extensively and eventually he got to run the glassworks. Prof. Oskar Jummel, Sophie s brother-inlaw, also worked there. Therefore, we can say that it was a family business. They started glass production in 1889 and in 1905 Bruno Heckert, the son from the first marriage of Fritz, became the manager of the firm. stwowym we Wrocławiu. I tak, w 1875 r. za bezbarwne szlifowane wyroby Heckert zapłacił 38 talarów, ale już za szkła barwne, malowane rachunek wyniósł tal. W 1876 r. suma wyniosła 5 820, zaś w następnym roku tal. Rachunek z 1883 r. opiewał na sumę , zaś z 1886 r tal. Największy rachunek pochodzi z 1888 roku, już po śmierci Fritza Heckerta i wyniósł tal [Żelasko, 2005, s. 379]. Już za życia Heckerta wielu klientów było przekonanych, że był on producentem szkła. Redaktor Pietsch, na łamach Vossische Zeitung w 1879 r., wychwalał perfekcyjną iryzację i barwy wyrobów szklanych huty Fritza Heckerta. Recenzja ta wywołała oburzenie Franza Pohla, ówczesnego dyrektora huty Josephine. Później opublikowano oświadczenie Heckerta, że nie posiada on własnej huty szkła i wszystkie formy szklane pozyskuje z Josephine. Ponadto Heckert chwalił publicznie dyrektora Pohla za wskazówki i gotowość służenia radą oraz pomocą twierdząc, że wszystko, co wie o szkle, zawdzięcza jemu. Bowiem to właśnie Franz Pohl wprowadził go w tajniki technologiczne wytwarzania szkieł stołowych. Poza talentem menedżerskim Fritz Heckert miał dodatkowy atut otwierający przed nim rynki europejskie był chrześniakiem króla pruskiego Friedricha Wilhelma III. A to za sprawą swego ojca mistrza szklarskiego Johanna Andreasa Heckerta, którego teść został ranny, ratując życie królowi pruskiemu w 1792 r. podczas batalii we Francji. Friedrich Wilhelm Heckert nie doczekał ukończenia budowy i uruchomienia własnej huty. W 1867 r. zmarł nagle w Monachium podczas podróży służbowej. Przyczyną zgonu był prawdopodobnie zawał serca spowodowany silnym stresem wywołanym problemami budowlanymi i brakami finansowymi. Na budowę huty dużą sumę pieniędzy wyasygnowała w formie pożyczki rodzina von Loesch. Po jego śmierci wdowa Sophie Emilie Heckert z domu Wesche, wybudowała w Piechowicach hutę szkła, znaną

34 64 PIECHOWICE PIECHOWICE 65 Fritz Heckert ve svém tvůrčím úsilí dosáhl zaregistrování sedmi svých patentů, z toho dvou v roce První z nich spočíval ve zdobení skleněných tvarů dekorací ze skleněných korálků vyšívaných na kanafasu a poté pomocí tmele či u přichycených na povrchu skla a následně vypálených. Při vypalování kanafas shořel, zatímco perličky se ztavily s povrchem daného předmětu [Żelasko 2012, s. 280]. Druhý patent se týkal ohýbání plochých skleněných dílů pomocí vysokých teplot do složitých tvarů, tak důležitých pro výrobu lustrů. Využíval rovněž patenty svého bratra Carla, např. patent z roku 1863 na vypalování fotografií na sklo [Żelasko, 2012, s. 26]. V roce 1880 si nechal patentovat hned pět postupů na skleněné tvary zdobené barevným em dohromady na 199 vzorcích. Heckert přikládal velkou váhu novým formám a vzorům. Na každou výstavu řemesel, ať už šlo o tuzemskou, či světovou, se snažil připravit a představit nové formy. Jeho rafinérie obdržela v roce 1876 stříbrnou medaili v Berlíně a v témže roce spolu s první cenou i medaili zlatou v Mnichově, stejně jako o čtyři roky později v Sydney. V roce 1879 získala diplom ve Vratislavi a Berlíně, další medaile si vydobyl v roce 1862 v Londýně, v roce 1867 v Paříži, v roce 1873 ve Vídni a v roce 1879 v Lipsku, k tomu navíc i státní prémii v oblasti uměleckého řemesla. Vystavoval své výrobky vedle konkurentů v Lehnici (1880), Vratislavi (1881), Jelení Hoře (1883) a Zhořelci (1885). Velkého uznání se dostávalo tzv. Jodhpurům, prezentovaným v roce 1876 na světové výstavě ve Filadelfii, uskutečněné v rámci oslav 100 let od založení města. V roce 1862 se konala v Londýně druhá Světová výstava. Zástupci indických měst Bidri a Dschaipur na ní dorazili s bronzovými nástroji opatřenými orientálními vzory, vyplněnými mnohobarevným em. Odstartovalo to výrobu předmětů zdobe- The economic crisis of 1910 was severe and the firm was taken over by the biggest Silesian forwarding company belonging to the family von Loesch. It was transformed into a Limited Partnership Company in Two years later Fritz Heckert s glassworks merged with Count Schaffgotsch s Josephine in Szklarska Poręba and with Kynast Kristall Neumann & Staebe in Sobieszów forming an Incorporated company (Inc.) called Jo-He-Ky AG. The artistic works of Fritz Heckert include seven patents. Two of them were patented in The first one concerned decorating the glass form with glass beads embroidered on canvas, then fixed to the glass form with putty or enamel and then baked. The canvas was burned off during the baking process and the beads were melted into the glass [Żelasko 2012, page280]. The second patent was about thermal bending of flat glass elements into complicated shapes in the process of making chandeliers. He also used his brother s Carl patent the one from 1863 for burning photographs on glass [Żelasko, 2012, page 26]. He registered five patents for glass forms decorated with coloured enamel, altogether 199 templates, in Heckert attached importance to new forms and templates. He tried to prepare and present new patterns for every domestic and international exhibition. The refinery obtained a silver medal in Berlin in 1876, the 1 st prize and a gold medal in Munich (1876) and Sydney (1880). In Wrocław and Berlin they were granted diplomas in They were given medals in: London (1862), Paris (1867), Vienna (1873) and Leipzig (1879). They were also granted a state premium in the field of handicrafts. Their products were presented in Legnica (1880), Wrocław (1881), Jelenia Góra (1883) and Görlitz (1885). The glass presented in 1876, at the exhibition jako huta Fritza Heckerta. Pomagał jej wydatnie zięć znakomity projektant wzorów Otto Thamm, który zajął się uruchomieniem huty i objął jej kierownictwo. W firmie pracował również prof. Oskar Jummel szwagier Sophie. Była to więc firma rodzinna. W 1889 r. ruszyła produkcja szkła. W 1905 r. miejsce Thamma zajął Bruno Heckert, syn Fritza Heckerta z pierwszego małżeństwa. Kryzys ekonomiczny w 1910 r. spowodował przejęcie huty przez największą śląską firmę spedycyjną rodziny von Loesch, a w 1921 r. przekształcenie jej w Towarzystwo Komandytowe. Dwa lata później huta Fritza Heckerta w Piechowicach połączyła się z hutą hrabiego Schaffgotscha Josephine w Szklarskiej Porębie oraz firmą Kynast Kristall Neumann & Staebe w Sobieszowie. W ten sposób powstała spółka akcyjna pod nazwą Jo-He-Ky AG. Fritz Heckert w swoim dorobku artystycznym zarejestrował siedem patentów. Dwa w 1884 roku. Pierwszy na zdobienie form szklanych dekoracją ze szklanych koralików, haftowanych na kanwie, następnie mocowanych na powierzchni formy szklanej przy pomocy kitu albo emalii i wypalanych. Podczas procesu wypalania kanwa spalała się, natomiast perełki trwale stapiały się z powierzchnią przedmiotu [Żelasko 2012, s. 280]. Drugi patent dotyczył termicznego gięcia płaskich elementów szklanych w złożone kształty, niezbędne do wytwarzania żyrandoli. Wykorzystywał też patenty swojego brata Carla patent z 1863 r. na wypalanie fotografii na szkle [Żelasko, 2012, s. 26]. W 1880 r. zarejestrował pięć patentów na formy szklane zdobione emalią kolorową; w sumie na 199 wzorów. Heckert przywiązywał dużą wagę do nowych form i wzorów. Na każdą wystawę rzemiosła, krajową, czy światową, starał się przygotować i zaprezentować nowe formy. Rafineria zdobyła srebrny medal w 1876 r. w Berlinie, I nagrodę i złoty medal w Monachium (1876) oraz w Sydney (1880). Dyplomy przyznano jej we Wrocławiu i w Berlinie w 1879 r., a medale w Londynie 1862 r., Paryżu 1867 r., Wiedniu 1873 r. i Lipsku 1879 r. Ponadto Premię Rządową w dziedzinie rzemiosła artystycznego.

35 66 PIECHOWICE PIECHOWICE 67 Piechowice, Huta Fritza Heckerta, projekty: Sklárna Fritz Heckerta, projekty: Piechowice, F. Heckert s Company, designs: Max Rade, 1889; Otto Thamm, 1903; Oskar Jummel,1881; Oskar Jummel, 1890 ných podobnými motivy, zvaných všeobecně Jodhpur. V roce 1873 své Jodhpury představila na Světové výstavě ve Vídni firma Lobmeyr. Oskar Jummel tehdy zakoupil nákresy, jež nyní tvoří jádro sbírek projektů Muzea řemesel v Lipsku. Z těchto návrhů čerpal nápady na dekoraci pro rafinérii, poté i pro sklářskou huť Fritze Heckerta. Takovéto výrobky s úspěchem produkovala a prodávala taktéž sklárna Josefína. Profesor Oskar Jummel, architekt z Lipska, byl hlavním návrhářem vesklárně Franze Heckerta. Byl to dost možná on, kdo pro huť získal další návrháře, jako byli architekt Albert Cremer, Adolph Heyden či Ferdinand Luthmer. První dva jmenovaní dávali přednost motivům ve staroněmeckém stylu, zatímco Luthemer se specializoval na projektování zrcadel. Dále zde byl ještě malíř Josef Hasenkopf, původně zaměstnanec sklárny Josefína, jenž proslul precizními dekoracemi rostlinných a květinových motivů a maloval krycím, tj. neprůhledným em. V Heckertově rafinérii se používalo zdobení jak krycím em, tak transparentním, in Philadelphia organized to commemorate a hundredth anniversary of founding the town, were very popular and appreciated, particularly the so-called Jodhpurs. During The International Exhibition of 1862 in London sales representatives from Indian province Bidri and Jaipur presented bronze dishes with oriental ornaments filled with colorful enamels. That was the inspiration for the future glass production commonly called Jodhpurs. Such glasses were presented at the 1873 Vienna World s Fair by the Lobmeyr Company. Oskar Jummel bought there the drawings which became the basis of the Leipzig Museum of Arts and Crafts. Those designs were the inspiration for the Fritz Heckert s glassworks. The Josephine glassworks also produced glass based on these drawings. Professor Oskar Jummel, an architect from Leipzig, was the main designer of templates at the Fritz Heckert s glassworks. It was probably him who employed other designers such as: Albert Cremer (an architect), Ferdinand Luthmer Poza konkurencją wystawiała szkła w Legnicy (1880), we Wrocławiu (1881), w Jeleniej Górze (1883) oraz w Görlitz (1885). Wielkim uznaniem cieszyły się szkła tzw. Jodhpury zaprezentowane na Wystawie Światowej w Filadelfii w 1876 r., zorganizowanej dla uczczenia setnej rocznicy powstania miasta. W 1862 r., na Drugiej Wystawie Światowej w Londynie, przedstawiciele miast indyjskich Bidri i Jaipur zaprezentowali naczynia z brązu o orientalnych wzorach wypełnionych wielobarwną emalią. Zapoczątkowało to produkcję wyrobów zdobionych podobnymi motywami, zwanych popularnie Jodhpurami. W 1873 r. na Wystawie Światowej w Wiedniu Jodhpury zaprezentowała firma Lobmeyr. Oskar Jummel zakupił wówczas rysunki, stanowiące trzon kolekcji projektów Muzeum Rzemiosła w Lipsku. Ze wzorów tych czerpał pomysły na dekoracje dla rafinerii, potem dla huty szkła Fritza Heckerta. Z powodzeniem takie szkła produkowała i sprzedawała również huta Josephine. Profesor Oskar Jummel, architekt z Lipska, był głównym projektantem wzorów w hucie Fritza Heckerta. Prawdopodobnie to on pozyskał kolejnych projektantów, ta-

36 68 PIECHOWICE PIECHOWICE 69 tj. průhledným, používalo se zlacení či styl tzv. Švarclotu (něm. Schwarzlot), dále pak stínování černou či játrově červenou barvou. Na sklo se vždy malovalo ručně, nikdy se nepoužívalo obtisků. Na skleněný tvar nanesl kontury nákresu specializovaný pracovník, vystupující v záznamech firmy jako nanášeč vzorů, potažmo kreslič. Připravil si náčrt nejprve na papíře, poté udělal na předmět kontury, a to tak, že k němu přikládal papír a postupným dírkováním celý nákres obtáhl, načež skleněný předmět posypal bílým práškem, který se k povrchu přilepil. Takto připravený pak putoval do dílny malíře skla. Uměleckou hodnotu měla skla malovaná em v tzv. staroněmeckém stylu. Podle historických holeb, sklenic a pohárů originálů uložených v Kunstgewerbemuseu v Berlíně, Drážďanech a Lipsku, v mnichovském Residenzmuseu, norimberském Germanichsesmuseu, londýnském Kensington Museu a krakovském Skarbcu Katedralnym se pořizovaly jejich kopie. Výrobky byly patentovány v Německu, Rakousku, Francii, Anglii, Rusku a ve Španělsku. Návrháři se ve své tvorbě lišili, a sice nejen co do použitých motivů, ale i co do použitých technik. Mnoho předmětů nese iniciály F. H., tj. Franz Heckert, číslo série a vzorku. Na některé byly dodatečně vpraveny iniciály jednotlivých projektantů autorkou úplně poprvé rozpoznaných. Hodně nového vnesl do dekoratérství prof. Max Rade, navrhující řadu tzv. Cypern Glas. S úspěchem se setkaly taktéž projekty prof. Ludwiga Sütterlina ( ), jenž v Pěchovicích působil v letech Jeho stylizované grafické rostlinné motivy, vystavené v roce 1902 v Turíně na expozici moderního dekorativního umění, získaly stříbrnou medaili, o dva roky později pak na Světové výstavě v St. Louis už dosáhly na zlato. Jako návrháři pracovali pro firmu F. Heckerta rovněž psychiatr dr. Willi Meitzen or Adolph Heyden. Cremer and Heyden preferred old German style whereas Ferdinand Luthmer specialized in designing mirrors. A painter, Joseph Hasenkopf, who had worked earlier at Josephine, became famous for his precise decorations painted with opaque enamel. At Heckert s refinery the decorations were made with opaque and transparent enamel, the glasses were gilded, painted with schwarzlot or liver-red colour. Decalcomania was not used, everything was hand-painted. The pattern was drawn on a form by a special worker called the sketcher or draftsman. Firstly, he prepared the drawing on paper, then he cut the contour and put it onto the glass surface and punched it. Then, he covered it with a kind of white powder that stuck to the surface. Such object was then given to a glass painter. Glasses painted with enamels according to so called old German style were really appreciated. The patterns of beer mugs, glasses, historical goblets were copied at Kunstgewerbemuseum in Berlin, Dresden, Leipzig, Munich Residence, Germanisches Museum in Nuremberg. Kensington Museum in London and Cathedral Treasury in Cracow. The products were patented in Germany, Austria, France, England, Russia and Spain. The designs differed as far as the techniques and decorative patterns were concerned. Many of them were signed F.H. (Fritz Heckert), then the number of the series and pattern. Some of them have signatures which were deciphered by the author for the first time. A lot of new patterns were introduced by Prof. Max Rade who created the Cypern- Glass series. Designs of Prof. Ludwig Sütterlin ( ), who worked in Piechowice in the years , were very successful. His stylised plant motives presented at kich jak architekt Albert Cremer, Ferdinand Luthmer, czy Adolph Heyden. Projektanci Cremer i Heyden preferowali motywy w stylu staroniemieckim. Ferdynand Luthmer specjalizował się w projektowaniu luster. Z kolei malarz Josef Hasenkopf, wcześniej pracujący w Josephine, zasłynął z precyzyjnych dekoracji roślinnych i kwiatowych, malował emalią opakową (nieprzezroczystą). W rafinerii Heckerta stosowano zdobienie zarówno emalią opakową, jak i transparentną, używano złoceń oraz malowano schwarzlotem, konturowano czernią albo czerwienią wątrobiastą. Kontury rysunku nanosił na formę szklaną specjalny pracownik, figurujący w aktach firmy jako nanosiciel wzorów albo rysownik. Przygotowywał on najpierw rysunek na papierze, następnie wycinał kontur. Przykładał go do powierzchni formy szklanej i dziurkował, po czym posypywał białym proszkiem, który przyklejał się do powierzchni. Tak przygotowany obiekt trafiał na warsztat malarza szkła. Artystyczne znaczenie miały szkła malowane emaliami w tzw. staroniemieckim stylu. Wzory humpenów, szklanic i pucharów historycznych kopiowano z oryginałów w Kunstgewerbemuseum w Berlinie, Dreźnie, Lipsku, Monachijskiej Rezydencji, w Germanisches Museum w Norymberdze, w londyńskim Kensington Museum oraz w krakowskim Skarbcu Katedralnym. Wyroby były opatentowane w Niemczech, Austrii, Francji, Anglii, Rosji i Hiszpanii. Projektanci wzorów różnili się w swoich kreacjach zarówno zastosowanymi motywami zdobniczymi, jak i technikami. Wiele obiektów nosi sygnaturę F.H. (Fritz Heckert), nr serii i wzoru. Na niektórych dodatkowo naniesione są sygnatury poszczególnych projektantów, po raz pierwszy rozszyfrowane przez autorkę. Dużo nowego do wzornictwa wniósł prof. Max Rade, projektując serie tzw. Cypern Glas. Sukces odniosły również projekty prof. Ludwiga Sütterlina ( ), który działał w Piechowicach w latach Jego stylizowane, graficzne motywy roślinne,

37 70 PIECHOWICE PIECHOWICE 71 z Rybniku v Horním Slezsku, kněžna von Sachsen-Meiningen, Ludwig Fischbeck, malíř Martin Ehring z Berlína a Martin Erbs- -Heinemann. Řada malířů skla, ba i jiných dekoratérů, našla uplatnění v Heckertově rafinérii po sebevraždě Franza Pohla v roce 1884, kdy se rozhodovalo o bytí a nebytí sklárny Josefína ve Sklářské Porubě. Při psaní o produkci sklárny Fritze Heckerta se badatelé soustřeďují především na malované výrobky, nicméně z této sklárny vycházely také předměty broušené měla totiž jednu brusírnu v Pěchovicích a tři velké v Gorzynci (dnes část Pěchovic). Vzorníky a reklamy jsou svědectvím značně širokého sortimentu výrobků barevných a křišťálových, zdobených malováním, zlacením, broušením či rytinou, a to v nejrozmanitějších tvarech a vzorech, počítaje v to také luxusní užitkové sklo, jako jídelní soupravy, ploché mísy, vázy či na mnoha výstavách prezentované lustry a zrcadla. Pěchovická huť v současnosti vyrábí pod názvem Huta Julia a je v soukromém vlastnictví. Pro své výrobky má odbytiště jak na polských, tak zahraničních trzích. Je možné ji dokonce i navštívit, pozorovat skláře při práci a naslouchat přitom výkladu průvodců hovořících polsky, anglicky a německy. U sklárny je otevřen obchod se sklářskými výrobky. V plánu je otevření muzea s originálními historickými výrobky pocházejícími ze sklárny Fritze Heckerta. HUŤ KŘIŠŤÁLOVÉHO SKLA JULIA V PĚCHOVICÍCH V roce 2006 zakoupila některé objekty bývalé huti Fritze Heckerta rodina soukromých investorů z Polska, kteří obnovili výrobu skla, vycházejíce přitom ze starých vzorů. Pěchovická huť funguje pod názvem Huť křišťálového skla Julia a v současnosti je jedinou připomínkou skvostných sklářských tradic krkonošthe exhibition of modern decorative art in Turin in 1902 obtained a silver medal. In 1904, however, they got a gold medal at the St. Louis World Fair. There were many special designers who worked for F. Heckert: a psychiatrist Dr Willi Meitzen from Rybnik (Upper Silesia), Princess von Sachsen-Meiningen, Ludvig Fischbeck, a painter Martin Ehring from Berlin and Martin Erbs-Heinemann. Many glass painters decided to work for the Josephine glassworks in Szklarska Poręba after the suicide of Franz Pohl in 1884, when the future of the factory was very unsure. Scholars focus mainly on the painted glass when they write about the Fritz Heckert products. However, the glassworks produced also grinded glass they had grinding workshops in Piechowice, and three other big grinderies in Górzyniec (now a part of Piechowice). As far as advertisements and templates are concerned, the selection of their products was very diverse. There was coloured glass, decorated with painting, gilding grinding and carving. The glasses had different shapes and patterns luxurious tableware, epergnes and vases or chandeliers or mirrors, often presented at various exhibitions. THE JULIA CRYSTAL GLASS FACTORY IN PIECHOWICE In 2006 a part of Fritz Heckert s glassworks was bought by Polish investors who strated production of glass based on the old patterns of glass. The glassworks in Piechowice is called Julia Cristal Glass Factory and is the only glassworks that remained in the region of The Karkonosze and The Izera Mountains. They prozaprezentowane w 1902 r. w Turynie na wystawie nowoczesnej sztuki dekoracyjnej, zdobyły srebrny medal, zaś złoty uzyskały na Wystawie Światowej w St. Louis w 1904 r. Jako projektanci dla firmy F. Heckerta pracowali również: psychiatra dr Willi Meitzen z Rybnika na Górnym Śląsku, księżniczka von Sachsen-Meiningen, Ludwig Fischbeck, malarz Martin Ehring z Berlina i Martin Erbs-Heinemann. Wielu malarzy szkła oraz innych zdobników podjęło pracę w rafinerii Fritza Heckerta po samobójczej śmierci Franza Pohla w 1884 r., gdy ważyły się losy huty Josephine w Szklarskiej Porębie. Pisząc o produkcji huty Fritza Heckerta, badacze skupiają się głównie na wyrobach malowanych. Tymczasem huta produkowała również naczynia szlifowane miała szlifiernie w Piechowicach i trzy duże szlifiernie w Górzyńcu (obecnie część Piechowic). Wzorniki i reklamy świadczą o bardzo szerokim asortymencie wyrobów szkieł barwnych i kryształowych zdobionych malowaniem, złoceniem, szlifowaniem i rytem, w najrozmaitszych formach i wzorach, w tym luksusowych szkieł użytkowych: serwisów, pater i wazonów, czy prezentowanych na wielu wystawach żyrandoli i luster. HUTA SZKŁA KRYSZTAŁOWEGO JULIA W PIECHOWICACH W 2006 roku część budynków dawnej huty Fritza Heckerta została zakupiona przez polską rodzinę prywatnych inwestorów, którzy uruchomili produkcję szkła, opartą w dużej mierze na dawnych wzorach. Huta w Piechowicach pracuje pod nazwą Huta Szkła Kryształowego Julia i jest dziś jedyną pamiątką po wspaniałych szklarskich tradycjach regionu karkonosko-izerskiego. Produkuje szkło użytkowe i unikatowe, bezbarwne oraz barwione, na rynek krajowy i zagraniczny (nawet 80 procent wyrobów).

38 72 PIECHOWICE PIECHOWICE 73 sko-jizerského regionu. Produkuje sklo užitkové i unikátní, bezbarvé i barvené, na domácí i zahraniční trhy (až 80 % výrobků). Je zároveň turistickou atrakcí lze ji navštívit, pozorovat práci hutníků a vyslechnout výklad průvodců v polštině, angličtině a němčině. Během prohlídky je možné seznámit se se všemi fázemi výroby od tavby přes vhánění vzduchu tradičními metodami, mechanické tvarování, barvení, zdobení, gravírování až po balení. Pořádají se zde rovněž workshopy a vzdělávací přednášky. Při huti byl založen obchůdek se sklářskými výrobky. Vedle sklárny byl postaven obchod se sklářskými výrobky a Krystalium interaktivní vzdělávací centrum věnované křišťálovému sklu a sklářským tradicím v Krkonoších. DÍLNA UMĚLECKÉHO RYTÍ SKLA Na ulici Kryształowa č. 20A byla v roce 1989 otevřena dílna rytí a malování skla em. Její vedoucí je Małgorzata Sztabińska, mistrová rytí a broušení skla, která již dlouhá léta tvoří na zakázku polské i zahraniční klientely. Umí vykouzlit portréty, žánrové scény nebo obrázky krkonošských pamětihodností podle starých rytin. Dokáže se popasovat s každou výzvou, byť by byla sebevětší. Vyhotovovala už na základě objednávky z prezidentské kanceláře dary pro papeže, ale také různé jiné příležitostné předměty, např. i pro Kynologický spolek v Polsku, potažmo pro náročné chovatele čistokrevných psů v Americe, Japonsku či západní Evropě. duce both commercial and unique, transparent and coloured glass there, which is designed for local and foreign markets (even 80% of the production is sold abroad). The factory is also a tourist attraction for it is possible to visit it and observe the work of the glassmakers. The guided tours can be held in Polish, English and German language. The visitors can trace all the stages of glass production: melting, traditional blowing, mechanical moulding, colouring, decorating, engraving and packing. There are educational workshops held in the glassworks as well. The factory oulet was also established by the glassworks, with Krystalium an interactive educational center devoted to crystal glass and glassmaking in the Karkonosze Mountains located nearby. THE WORKSHOP OF ARTISTIC GLASS ENGRAVING A glass painting, carving and engraving workshop was established at 20A Kryształowa Street in It is run by Małgorzata Sztabińska, a master engraver and carver. For many years she has been working for Polish and foreign customers. She creates charming portraits, genre scenes or monuments of the Karkonosze according to old prints. She is able to meet the requirements of the most difficult tasks. She has created glass presents for the pope, she fullfilled orders from the Chancellery of the Polish President and made many other commemorative objects for Polish and foreign customers, for example for Polish Kennel Club and other dog breeders from America, Japan and Western Europe. Jest również atrakcją turystyczną można ją zwiedzać, obserwując pracę hutników, słuchając objaśnień przewodników w języku polskim, angielskim i niemieckim. W trakcie zwiedzania prześledzić można wszystkie etapy produkcji od wytopu, poprzez wydmuchiwanie tradycyjnymi metodami, formowanie mechaniczne, barwienie, zdobienie, grawerowanie, aż po pakowanie. Prowadzone są także zajęcia warsztatowe i edukacyjne. Przy hucie powstał sklep z wyrobami szklanymi oraz Krystalium interaktywne centrum edukacyjne poświęcone szkłu kryształowemu i tradycjom szklarskim w Karkonoszach. PRACOWNIA ARTYSTYCZNEGO GRAWEROWANIA SZKŁA Przy ulicy Kryształowej nr 20A, w 1989 roku powstała pracownia rytowania i malowania emaliami na szkle. Prowadzi ją Małgorzata Sztabińska, mistrz grawerski, rzeźbiarz szkła. Od lat tworzy na zamówienia klientów polskich i zagranicznych. Wyczarowuje portrety, sceny rodzajowe albo widoki zabytków karkonoskich według starych rycin. Potrafi sprostać każdemu, nawet najtrudniejszemu zadaniu. Wykonywała już prezenty dla papieża, na zlecenie Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, różne inne przedmioty okolicznościowe, w tym nawet dla Związku Kynologicznego w Polsce oraz dla wymagających hodowców psów rasowych w Ameryce, Japonii i Europie Zachodniej. Piechowice, Huta Szkła Kryształowego Julia, projekty S. Pietkiewicza: Słoik, 2015; Łatki, 2016 Pěchovice, Huť křišťálového skla Julia, projekty S. Pietkiewicz: Jar 2015, Záplaty 2016 Piechowice, Cristal Glass Factory Julia, designs by S. Pietkiewicz, Jar 2015, Patches 2016

39 74 KOPANIEC KOPANIEC 75 KOPANIEC Vesnice ležící v Kamenickém hřbetu v Jizerských horách. Vznikla jako osada spjatá s hledáním nerostů, zlata a drahokamů. Není vyloučeno, že ji lokovali Valoni, ale možná je ještě starší. Babí průsmyk s Paloukem čarodějnic, kamenné valy či v několik kilometrů vzdáleném Černém dole nacházející se Wolframový pramen a Pohanská kaple jsou podle tradice spjaty s předkřesťanskými kulty. Na rozhraní středověku a novověku, v době intenzivní hornické činnosti, platil Kopaniec za důležitou těžební lokalitu. V současnosti je tato vesnice známá díky aktivnímu uměleckému seskupení. Povrchové archeologické bádání prováděné v okolí Kopance odkrylo čtyři místa spjatá s hutnictvím skla. Potvrzují to rovněž písemné prameny. Informace ohledně hutí působících v okolí obce Kopaniec nejsou ucelené. Německý výzkum měl spíše příležitostný charakter, mnoho zmatků navíc způsobil regionální badatel Keller, který název Kopance (Seyfershau, Seyferhaw) ztotožnil se Sklářskou Porubou (Schreiberhau), na což upozornil již v roce 1775 M. Johann Gottlieb Volkelts [Volkelts 1775, s. 189]. Povrchový archeologický výzkum, prováděný v okolí Kopance v nedávných letech, umožnil lokalizovat čtyři hutní pracoviště. Lesník Bormann, známý z Tiché Doliny, objevil taktéž v Kopanci nejméně dvě sklárny stalo se tak v roce 1896 [Żelasko, 2014, s. 14]. Nezanechal však po sobě údaje o jejich umístění [Tichy 1999, s. 72]. Jím objevené slzičky byly součástí předválečných sbírek Muzea Krkonošské společnosti (RGV). Jeho vykopávky z Tiché Doliny a z okolí řeky Kamenice (pol. Kamienica, něm. Kemnitzbach), tekoucí nad Kopancem, byly vystavovány na stálé expozici ve vitríně č. 1. Seydel na toto téma napsal: Archeologické objevy přinesly důkaz o tom, že [ ] sklářství v těchto končinách existovalo již ve 14. století, ne-li dříve. Dokázaly též, KOPANIEC A village situated on the Kamienicki Ridge of the Izerskie Mountains. The settlement was established in connection with search of gold and precious stones. It could have been founded by the Walloons or even earlier. The Babia Pass with Witches Square, stony banks situated in nearby Czarny Wądół, Tungstic Source and the Pagan Chapel they were all connected with pre-christian cults. Kopaniec was an important mining centre at the turn of the Middle Ages and modern times. Nowadays, there is a group of contemporary artists who popularize the site. The aerial archeologic search held in the region of Kopaniec marked four locations connected with glassmaking. There are also some written records referring to such activity. The information abut the glassworks in the area of Kopaniec is incomplete. German research was rather accidental and to make matters worse, a local resercher named Keller atrributed the name of Kopaniec (Seyfershau, Seyferhaw) to Szklarska Poręba (Schreiberhau), what caused further confusion. M. Johann Gottlieb described that hypothesis in 1775 [Volkelts 1775, page 189]. Polish field surveys which has been recently done indicate four emplacements of the glassworks there. The forester Bormann, mentioned in connection with Cicha Dolina, discovered at least two glassworks [Żelasko, 2014, page 14]. Unfortunately, he did not leave any data describing the location of his findings [Tichy 1999, page 72]. The so called tears discovered by him were presented at the RGV Museum. His excavations from Cicha Dolina and the area of the Kamienica RIver (Kemnitzbach) above Kopaniec were presented in the showcase no1 at permanent exposition. Seydel wrote: archaeological findings proved that ( ) glassmaking existed in that area in the 14 th century, if not earlier. They also proved that the art of decorating glass came here form KOPANIEC (SEYFERSHAU, SAUERHAU) Wieś położona w Grzebiecie Kamienickim Gór Izerskich. Powstała jako osada związana z poszukiwaniami minerałów, złota i kamieni szlachetnych. Być może założyli ją Walonowie, ale może być jeszcze starsza. Babia Przełęcz z Placem Czarownic, kamienne wały, czy znajdujące się w oddalonym o kilka kilometrów Czarnym Wądole, Wolframowe Źródło oraz Pogańska Kaplica, według tradycji związane są z przedchrześcijańskimi kultami. Na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej, w dobie intensywnej działalności górniczej, Kopaniec był ważnym ośrodkiem wydobywczym. Obecnie wieś spopularyzowana jest przez aktywnie działające środowisko artystyczne. Powierzchniowe badania archeologiczne prowadzone w okolicach Kopańca pozwalają wyznaczyć cztery stanowiska związane z hutnictwem szkła. Potwierdzają to również pośrednio wzmianki źródłowe. Pocztówka z Kopańca, ok.1910 Pohlednice z Kopaniec, cca 1910 Postcard from Kopaniec, ca. 1910

40 76 KOPANIEC KOPANIEC 77 Informacje na temat hut działających w rejonie Kopańca nie są kompletne. Niemieckie badania miały charakter przypadkowy, na dodatek wiele zamieszania spowodował regionalny badacz Keller, który nazwę Kopańca (Seyfershau, Seyferhaw) przypisał Szklarskiej Porębie (Schreiberhau). Dowodził tego M. Johann Gottlieb Volkelts już w roku 1775 [Volkelts, 1775, s. 189]. Polskie badania powierzchniowe, prowadzone w ostatnich latach w okolicach Kopańca, pozwalają wyznaczyć cztery stanowiska hutnicze. Fragmenty donic i tygli do wytopu szkła, średniowiecze Fragmenty středověký chkelímků a tyglíků pro tavbuskla Fragments of pots and melting pots designed for glassmelting že dekorace skla jeho barvením se k nám dostala s Benátek prostřednictvím tzv. Valonů. [Seydel, 1921, s. 2]. V roce 2003 provedli archeologové z Krkonošského muzea počáteční výzkum na území čerstvě objevené sklářské huti v Chromci (Ludwigsdorf) nad řekou Kamenicí (Kamnitz), situované nedaleko obce Kopaniec. Pravděpodobně jde o huť, kterou kdysi objevil Bormann, čemuž by odpovídala časová i stylová podobnost fragmentů keramiky a skla ( slziček ) s těmi nalezenými v Tiché Dolině. Huť jistojistě fungovala ve 14. století, což dokládá listina z roku 1343 týkající se prodeje lesa Petrovi z Borau Jindřichem I. Javorským. (Żelasko, 2014, s. 14) Podle této listiny mohl Petr dostávat skleněné výrobky. Nový majitel pocházel patrně ze sasko-durynského pohraničí. Další listina z roku 1405 potvrzuje prodej lesa v Kopanci Wilrichem a Hansem z Lubomierze pánu na hradě Chojnik rytíři Gotschemu, s dodatkem, že má právo na odebírání sklářských výrobků [Zoedler 1996, s. 15]. Při povídání o sklárnách této časové periody hovoříme o tzv. lesních sklářských hutích, jež se po vytěžení palivového dříví přenášely do vyšších horských oblastí. Produkovaly zelenkavé nebo modravé sklo, občas i ve žlutém odstínu. Zbarvení Venice and was brought here by so called Walloons [Seydel,1921, page 2]. The archaeologists from the Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra conducted the introductory research in the area of freshly discovered glassworks in Chromiec (Ludwigsdorf) by the Kamienica River (Kamnitz) which is situated in the vicinity of Kopaniec. Probably it was the same site Bormann had discovered earlier. There were similar tears and fragments of glass and ceramics of the same fashion like those found in Cicha Dolina. Probably the glassworks functioned also in the 14 th century what is confirmed in the document from 1343 concerning the purchase of the forest from Henry I of Jawor by Peter Borau [Żelasko, 2014, page 14]. According to that document Peter Borau could obtain glass. The most probable hypothesis suggests that he came from the borderland between Saxony and Thuringia. Another document from 1405 confirmed the purchase of the forest by a knight Gotsche, the landlord of the Chojnik castle, from Wilrich and Hans from Lubomierz. There is also a section in the document saying that the knight could obtain glass [Zoedler 1996, page 15]. When we describe the glassworks of that period we refer to the so called forest Znany z Cichej Doliny leśniczy Bormann w 1896 roku, również w Kopańcu odkrył co najmniej dwie huty szkła [Żelasko, 2014, s. 14]. Niestety nie pozostawił dokładnych danych określających znalezisko [Tichy, 1999, s. 72]. Odkryte przez niego łezki znajdowały się w przedwojennych zbiorach Muzeum RGV. Jego wykopaliska z Cichej Doliny oraz z okolic rzeki Kamienica (Kemnitzbach) powyżej Kopańca, były prezentowane w witrynie nr 1 na stałej wystawie. Seydel pisał: znaleziska archeologiczne stanowiły dowód, że [ ] szklarstwo istniało na tych ziemiach już w XIV w., jeśli nie wcześniej. Dowodziły, że sztuka zdobienia szkła, poprzez jego barwienie, przywędrowała do nas z Wenecji za pośrednictwem tzw. Walonów [Seydel, 1921, s. 2]. W 2003 roku archeolodzy z Muzeum Karkonoskiego przeprowadzili wstępne badania na terenie nowo odkrytej huty szkła w Chromcu (Ludwigsdorf) nad rzeką Kamienica (Kemnitzbach), usytuowanej w pobliżu Kopańca. Prawdopodobnie była to huta zlokalizowana wcześniej przez Bormanna, na co wskazują, podobne czasowo i stylistycznie, fragmenty ceramiki i szkła ( łezki ), analogiczne do znalezionych w Cichej Dolinie. Zapewne huta również działała w XIV w., co potwierdza dokument z 1343 roku, dotyczący sprzedaży lasu Peterowi z Borau przez Henryka I Jaworskiego [Żelasko, 2014, s. 14]. Według dokumentu Peter mógł otrzymywać szkło. Nowy właściciel wywodził się przypuszczalnie z pogranicza Saksonii i Turyngii. Kolejny dokument z 1405 r. potwierdza sprzedaż lasu w Kopańcu przez Wilricha i Hansa z Lubomierza panu na zamku Chojnik

41 78 KOPANIEC KOPANIEC 79 výrobků bylo nahodilé, bylo dáno používáním znečištěné minerální sklářské suroviny během tavení sklářského kmene v ohnivé peci. Z kroniky rodu Schaffgotschů vyplývá, že Hanns von Schaffgotsch [Klawitter, ok. 1930, s. 7] přivedl v roce 1575 do Kopance Hanse Friedricha z Dobromyšle (pol. Dobromyśl, něm. Kindelsdorf) v Kladské kotlině, jenž poblíž Bobrowych Skał (Bibersteine) mezi Kopancem a Bílou Dolinou (Weissbachtal) postavil sklářskou huť. V roce 1853 přesídlil Friedrich do Jugova (pol. Jugów, něm. Hausdorf) v Sovích horách (Góry Sowie), přičemž sklárnu odprodal Nickelu a Veltenu Preusslerovým. Jako druhý nabyvatel se v roce 1586 objevuje Christoph Liebig ze Sklářské Poruby [Akta Sch. sign. 2221, folio 205, 254]. Z listiny vyplývá, že huť v Kopanci vyráběla kromě stolního skla také okenní tabulky a vilkumy neboli cechovní poháry. Výše uvedené výrobky se Liebig zavázal Schaffgotschovi každoročně dodávat. V této huti se vyrábělo rovněž sklo s bílým filigránem, jak o tom v roce 1562 píše Johannis Mathesius [Żelasko 2014, s. 15]. glassworks which usually moved higher into the mountains after having used the supply of the wooden fuel from a particular area. They produced greenish, blueish or yellowish kind of glass. The colour of the glass was quite random, it was a result of using impure raw material during the process of glass melting. According to Schaffgotsch Chronicle, Hans von Schaffgotsch [Klawitter, about 1930, page 7] brought to Kopaniec Hans Friedrich of Dobromyśl (Kindelsdorf) a village situated in the Kłodzko Valley to build a glassworks in the vicinity of Bobrowe Skały (Bibersteine), between Kopaniec and Biała Dolina (Weissbachtal). In 1583 Friedrich went to Jugów (Hausdorf) in the Sowie Mountains and the glassworks was sold to Nickel and Velten Preussler. There is a second buyer s name, Christoph Liebig from Szklarska Poręba, whose name is mentioned in the document from 1586 [Schaffgotsch files, file 2221, folio 205, 254]. We can learn from the document that the glassworks in Kopaniec produced not only tableware glass but also beer goblets and window glass. Liebig was obliged to deliver Schaffgotsch the glass products mentioned above every year. Johannis Mathesius informs in 1562 that glass with white filigree was also produced in that glassworks [Żelasko 2014, page 15]. rycerzowi Gotsche, wzmiankując, że mógł on otrzymywać szkła [Zoedler, 1996, s. 15]. Opisując huty tego okresu mówimy o tzw. leśnych hutach szkła, które po wyczerpaniu zasobów drewna przenosiły się w wyższe partie gór. Produkowały szkło zielonkawe lub niebieskawe, czasami w odcieniu żółtym. Zabarwienie wyrobów było przypadkowe i wynikało ze stosowania zanieczyszczonych mineralnych surowców szklarskich podczas ogniowego wytopu masy szklanej. Z kroniki Schaffgotschów wynika, że Hanns von Schaffgotsch [Klawitter, ok. 1930, s. 7] w roku 1575 sprowadził do Kopańca Hansa Friedricha z Dobromyśla (Kindelsdorf) w Kotlinie Kłodzkiej, a ten zbudował hutę szkła w pobliżu Bobrowych Skał (Bibersteine), między Kopańcem a Białą Doliną (Weissbachtal). W 1583 roku Friedrich wyjechał do Jugowa (Hausdorf) w Górach Sowich, zaś hutę odkupił Nickel i Velten Preussler. Jako drugi nabywca widniał w 1586 roku Christoph Liebig ze Szklarskiej Poręby [Akta Sch. sygn. 2221, folio 205, 254]. Z dokumentu wynika, że huta w Kopańcu produkowała, oprócz szkieł stołowych, także wilkomy oraz szkło okienne. Powyższe wyroby Liebig zobowiązywał się dostarczać Schaffgotschowi każdego roku. Wytwarzano w niej również szkło z białym filigranem, o czym informuje w 1562 roku Johannis Mathesius [Żelasko 2014, s. 15]. Odpady poprodukcyjne, tzw. łezki szklane, średniowiecze Odpady ze středověké produkce, tzv. skleněné slzičky Remnants of glass production, so called glass tears, Middle Age

42 80 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 81 SKLÁŘSKÁ PORUBA Město malebně se rozkládající v údolí řeky Kamienna a jejích přítoků, na severních svazích Krkonoš, s dominantou hory Szrenica, a na svazích Jizerských hor. Platí za největší středisko zimních sportů v Dolním Slezsku a díky svým rozmanitým přírodním scenériím a úžasným výhledům do okolí, potažmo díky magickým vodopádům Kamieńczyka a Szklarki je rovněž atraktivní lokalitou vhodnou k odpočinku i k pěším túrám. Ve středověku bylo toto území pro bohatý výskyt nerostů cílem hledačů zlata a drahokamů z Valonska a také hutníků skla. Zpočátku zde fungovalykočovné lesní hutě, až v roce 1617 založila rodina Preusslerů v Bílé Dolině sklářskou huť stálou. Mezinárodní věhlas městu přinesla huť Josephine, která svou činnost zahájila v roce Po druhé světové válce svou činnost obnovila a od roku 1956 fungovala pod názvem Huť křišťálového skla Julia až do roku Turistická nabídka města je velmi bohatá a pestrá. Působí zde: Mineralogické muzeum (Kilińskiego 20) či Muzeum Země Juna, spjaté sesudetským valonským bratrstvem (Sudeckie Bractwo Walońskie), udržujícím tradice valonských hledačů nerostů. Moderním muzeálním pracovištěm je Centrum ekologické edukace Krkonošského národního parku (Centrum Edukacji Ekologicznej Karkonoskiego Parku Narodowego), zatímco dějiny a kulturu města přibližuje Dům Carla a Gerharta Hauptmannových (Dom Carla i Gerharta Hauptmannów), což je oddělení jelenohorského Krkonošského muzea, který tak jako před válkou představuje dodnes centrum umělecké čtvrti města i regionu. SZKLARSKA PORĘBA A picturesque town situated in the valley of the Kamienna River and its tributaries, on the northern slopes of the Karkonosze and in The Izerskie Mountains, at the foot of Szrenica, a dominating peak of the Karkonosze. It is the biggest station dedicated to winter sports in the Lower Silesia. Its diversified landscape and two picturesque waterfalls of Kamieńczyk and Szklarka make it an attractive place for holidaymakers and mountain wanderers. In the Middle Ages it was an attractive area for gold and precious stones seekers (the Walloons) and for glassmakers. At first, there were forest glassworks which were moved from place to place. The Preussler s glassworks was established in 1617 in Biała Dolina. However, Josephine Glassworks, which started its activity in 1842, was of international fame. After the World War II, since 1956, it worked under the name of Cristal Glass Factory Julia. It produced glass until The tourist offer of the town is also diversified and rich. There are the following museums: The Museum of Minerals (situated at 20 Kilińskiego Street), The Juna Museum of Earth connected with The Walloon Brotherhood of the Sudety Mountains which cultivates old traditions of the mineral seekers, modern Ecological Education Centre of the Karkonoski National Park and The House of Carl and Gerhart Hauptmann (the branch of the Muzeum Karkonoskie in Jelenia Góra) dealing with former and present artistic colonies and the history of the town. The oldest area of glassmaking in the Lower Silesia was situated by the River Kamienna (Zacken), in the vicinity of the SZKLARSKA PORĘBA (SCHREIBERHAU, SCHREIBERSHOW, SCHRIBISHAU) Miejscowość malowniczo położona w dolinie rzeki Kamiennej i jej dopływów, na północnych stokach Karkonoszy z dominującym nad miastem szczytem Szrenicy oraz na stokach Gór Izerskich. Jest największą stacją sportów zimowych Dolnego Śląska, a ze względu na urozmaicony krajobraz i wspaniałe widoki, a także malownicze wodospady Kamieńczyka i Szklarki miejscem atrakcyjnym dla wypoczynku i pieszych wędrówek. W średniowieczu, ze względu na występujące tu minerały, był to teren atrakcyjny dla poszukiwaczy złota i kamieni szlachetnych (Walonów) oraz dla hutników szkła. Początkowo działały tu wędrowne huty leśne, w 1617 roku powstała stała huta Preusslera w Białej Dolinie, zaś międzynarodową sławę miastu przyniosła Huta Josephi- Najstarsza pisemna wzmianka (1366) o hucie szkła w Szklarskiej Porębie Nejstarší písemná zmínka (1366) o sklářské huti ve Sklářské Porubě The oldest written record (1366) concerning glassworks in Szklarska Poręba

43 82 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 83 ne, która rozpoczęła działalność w 1842 roku. Po drugiej wojnie światowej wznowiła działalność, od 1956 roku pod nazwą Huta Szkła Kryształowego Julia i funkcjonowała do 1992 roku. Turystyczna oferta miasta jest bardzo bogata i różnorodna. Funkcjonują tu: Muzeum Mineralogiczne i Muzeum Ziemi Juna związane z Sudeckim Bractwem Walońskim, kultywującym tradycje walońskich poszukiwaczy minerałów. Nowoczesną placówką muzealną jest Centrum Edukacji Ekologicznej Karkonoskiego Parku Narodowego, zaś historię miasta i jego kultury prezentuje Dom Carla i Gerharta Hauptmannów (oddział Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze), przed wojną i dzisiaj stanowiący centrum kolonii artystycznych miasta i regionu. Szklarska Poręba Dolna, przypuszczalna lokalizacja średniowiecznych hut szkła, pocztówka, pocz. XX w. Dolní Sklářská Poruba, pravděpodobné situování středověkých sklářských hutí, pohlednice, začátek 20. století Szklarska Poręba Dolna, probably the location of the medievalglassworks, postcard, early20thcentury Nejstarší centrum sklářské výroby se nacházelo v jihozápadní části Dolního Slezska, konkrétně nad řekou Kamienna (Zacken), nedaleko českých hranic. Zásluhu na nepřetržitém provozu sklářských hutí v těchto končinách (od středověku) mají bohatá, dodnes nevyčerpaná ložiska pro výrobu skla nepostradatelného křemene v Horní Sklářské Porubě (Szklarska Poręba Górna). Nejstarší listinný pramen týkající se hutě v Dolní Sklářské Porubě (pol. Szklarska Poręba Dolna, něm. Nieder Schreiberhau, Schreibershow) pochází z roku 1366 [G. Lange, 1889, příloha Band A, 7. Svazek]. Ze skutečnosti, že se listina týká prodeje sklárny, můžeme logicky vyvozovat, že už předtím existovala. Píše se v ní, že Sydil Molsteyn prodal skláři starému Kunczemu huť se všemi pravomocemi. Již v roce 1371 byl jejím majitelem Thomas Kegil a rok nato odkoupil Kuncze huť nazpět. Stála pravděpodobně na svažujícím se terénu, lemovaném dnes ulicemi Piastowska a Wiejska. Po vytěžení zásob palivového dříví hledali sklářskoporubští skláři novou lokali- Czech border. The main reason for that was the inexhaustible deposit of quartz necessary for glass production situated in Szklarska Poręba Górna. The oldest source document concerning the glassworks in Szklarska Poręba Dolna (Nieder Schreiberhau, Schreibershow) comes from 1366 [G.Lange, 1889, appendix, Band A, Vol. 7]. The document concerns the glassworks, therefore, we may assume it must have existed earlier. The document states that Sydil Molsteyn sold the glassworks with all the rights to a glassmaker Old Kuncze but in 1371 the owner of the glassworks was Thomas Kegil. However, next year Kuncze bought it back. The glassworks was probably situated in the land depression between present streets Piastowska and Wiejska. Having used the wood supply the glassmakers from Szklarska Poręba were looking for new territories for building new glassworks. One of the documented manufactures was established in the vicinity of Mirsk (Friedeberg), what is Najstarsze skupisko wytwórczości szklarskiej znajdowało się w południowo-zachodniej części Dolnego Śląska, nad rzeką Kamienną (Zacken), w pobliżu granicy czeskiej. Do nieprzerwanej od średniowiecza działalności hut szklarskich na tym terenie przyczyniły się bogate, do dziś niewyczerpane złoża kwarcu w Szklarskiej Porębie Górnej, niezbędne do wytwarzania szkła. Najstarszy dokument źródłowy, dotyczący huty w Szklarskiej Porębie Dolnej (Nieder Schreiberhau, Schreibershow), pochodzi z 1366 roku [G. Lange, 1889, aneks, Band A, Vol. 7]. Ponieważ dokument dotyczy sprzedaży huty, wnioskować można, iż istniała już wcześniej. Mowa w nim, że Sydil Molsteyn sprzedał szklarzowi, staremu Kuncze, hutę szkła ze wszystkimi prawami, a już w 1371 roku jej właścicielem został Thomas Kegil. W następnym roku Kuncze odkupił hutę na powrót. Huta prawdopodobnie zlokalizowana była w obniżeniu terenu ograniczonym obecnymi ulicami Piastowską i Wiejską. Po wykorzystaniu zasobów drewna szklarze ze Szklarskiej Poręby szukali nowych terenów do budowy kolejnych hut. Założyli między innymi hutę szkła koło Mirska (Friedeberg), występującą w źródłach w 1439 roku [Glowna, 1939, s. 37]. W dokumencie pojawia się nazwisko Nicke

44 84 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 85 tu k výstavbě nových hutí. Založili tak mj. sklárnu u Mirsku (Friedeberg), která se v pramenech objevuje v roce 1439 [Glowna, 1939, s. 37]. V listině nacházíme jméno Nickeho Schuwerta, coby majitele sklárny, a jméno skláře Niklase Queissera, jenž z Jizerských hor odešel do Čech. shown in documents from 1439 [Glowna, 1939, page 37]. There is also the name of Nicke Schuwert as the owner, as well as the glassmaker Niklas Queisser, who later moved to Czechia. Schuwerta, jako właściciela huty oraz drugie szklarza Niklasa Queissera, który wywędrował z Gór Izerskich do Czech. PREUSSLEROVÉ Objevení zmínek o dřívější působnosti Preusslerů ve Slezsku v dokumentech hrabat Schaffgotschů potvrdilo autorčiny předpoklady [Żelasko, 2005, s ], jakož i teze českých badatelů, kteří v roce 2005 přišli s hypotézou, že Preusslerové nejprve prošli Slezskem a poté se usadili na české straně Krkonoš. Podle Olgy Drahotové vybudoval Wolfgang Preussler po svém příchodu do Bílé Doliny v roce 1617 sklářskou huť na místě, kde v minulosti již sklářské hutě stály a fungovaly. Preusslerové jsou velmi významným sklářským rodem. Byli povýšeni do šlechtického stavu a mohli používat vlastní erb, v jehož levém poli je pohár a v pravém havíř se špičákem. Stejné figury najdeme v klenotu. Nahoře vidíme iniciály J.C.P. Johann Christian Preussler ( ). Dějiny potvrzují, že byli havíři a že hledali nová naleziště rud a křemene [Parsche, 1977, s. 10]. Preusslerové majitelé hutí, huťmistři a dekoratéři skla, experimentátoři a obchodníci pocházejí z Krušných hor, z pohraničí Durynska a Saska. O Bartholu Preusslerovi hovoří lenní listina Clause von Einsindela z roku 1486 jako o majiteli huti v saském Marienbergu. On a jeho dědicové obdrželi od von Einsiedela sklářskou huť se všemi doprovodnými privilegii [Baumgärtner, 1982, s. 10]. Preusslerové se nicméně svých statků v Krušných horách nevzdali a jedna z jejich skláren nedaleko Heidelbachu fungovala až do 18. století. V 15. století to byl dosti THE PREUSSLERS The remark concerning earlier activity of the Preusslers in the Silesia discovered in Schaffgotsch s files confirmed both author s assumption and theories of Czech researchers that the Preusslers had come to Silesia first and then moved to the other side of the Karkonosze. According to Olga Drahotova Wolfgang Preussler came to Biała Dolina in 1617 and built a glassworks in the area of former glass manufacture. The Preusslers were a prominent family of glassmakers. They were ennobled and obtained their coat of arms with a goblet in the right field, a miner with a pickax in the left field in the shield and the miner s image repeated in the crest. The Initials J.C.P. Johann Cristian Preussler ( ) were placed above the crest. The historical materials confirm the fact that the family members were miners looking for new deposits of ores and quartz lodes [Parsche, 1977, page 10]. The Preusslers, who were the glassworks owners, master glassmakers, glass decorators, experimenters and merchants, came from the Rudawy (Erzgebirge), on the borderland between Thuringia and Saxony. Barthol Preussler, who is mentioned by Claus von Einsiedel in a feudal letter from 1486, calls him the owner of a glassworks in Marienberg. He and his successors obtained the glassworks with all the privileges from von Einsiedel [Baumgärtner, 1982, page 10]. The Preusslers, however, did not get rid PREUSSLEROWIE Odkrycie w aktach Schaffgotschów wzmianek dotyczących wcześniejszej działalności Preusslerów na Śląsku potwierdziło przypuszczenia autorki [Żelasko, 2005, s ] oraz tezy badaczy czeskich, którzy w publikacjach z 2005 r. wysuwają hipotezę, że Preusslerowie najpierw zawędrowali na Śląsk, a następnie przeszli na czeską stronę Karkonoszy. Olga Drahotova sądzi, że Wolfgang Preussler przybywając na Białą Dolinę w 1617 roku, wybudował hutę szkła w miejscu, gdzie w przeszłości już istniały i pracowały huty szkła. Preusslerowie to szczególnie znaczący ród szklarski. Zostali nobilitowani i mogli się pieczętować własnym herbem, posiadającym w tarczy na lewym polu puchar, w prawym górnika z kilofem, powtórzonego w klejnocie. U góry widnieją inicjały J.C.P. Johann Christian Preussler ( ). Historia potwierdza, że byli górnikami, poszukiwali nowych złóż kruszców i kwarcu żyłowego [Parsche, 1977, s. 10]. Ród Preusslerów właścicieli hut, mistrzów hutniczych i zdobników szkła, eksperymentatorów i kupców, wywodzi się z Rudaw (Erzgebirge), z pogranicza Turyngii i Saksonii. Wzmiankowany w liście lennym Clausa von Einsiedel z 1486 roku, Barthol Preussler, nazwany jest Pucharek z herbem Preusslerów, Szklarska Poręba, huta Preusslerów w Białej Dolinie, Pohár s erbem Preusslerů, Sklářská Poruba, sklárna Preusslerů v Bílá Dolina, Goblet with the coat of arms of the Preusslers, Szklarska Poręba, Preussler glassworks in Biała Dolina,

45 86 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 87 početný rod, jeho členy bychom našli na území zahrnujícím Krušné hory, Braniborsko, Sasko či Pasov. Po osídlení Jizerských hor a Krkonoš se usadili ve Valbřišských, resp. Orlických horách. Dlouhá léta pracovali jakohuťmistři ve slavné huti v Deštném, založené v roce Rekrutovali se z nich slavní malíři na sklo a porcelán působící v dílně u Friedrichswalde v údolí Divoké Orlice (Erlitztahl). Svou první sklárnuv Krkonoších založili Preusslerové v roce 1606 ve Vítkovicích. Jednalo se o obec ležící nad Malou Jizerou na panství Jilemnickém [Czihak 1891, s. 15]. Před rokem 1617 provozovali sklářské řemeslo v Chřibské, ve Mšenu nad Nisou. Ve stejném roce jim do klína spadlo dědictví v podobě sklárny v Rejdicích. V téže době byla v jejich držení taktéž sklárnave Vítkovicích [Klante 1935, s. 118]. Pro dějiny slezského sklářství je velevýznamný rok Právě v tomto roce opustil Wolfgang Preussler se svými třemi syny Vítkovice a o rok později dorazil na slezskou stranu Krkonoš. Od Hanse Ulricha hraběte Schaffgotsche získal do pronájmu území poblíž Horní Sklářské Poruby. Dostal i povolení k založení sklárof their properties in the Rudawy. One of their glassworks near Heidelbach worked until the 18 th century. In the 15 th century the family was large, they lived in the Rudawy, Saxony, Brandenburg as far as Passau. Having settled in the Izerskie Mountains and the Karkonosze, they moved to the Wałbrzyskie Mountains and the Orlickie Mountains. They worked for a long time as master glassmakers at a famous Deštné (Deschney) glassworks, which was established in The family members were also famous painters on glass at the glass and porcelain manufacture in Erlitztahl near Friedrichswalde. The first Preussler s glassworks in the Karkonosze was established in 1606 in Vitkowice (Witkowitz). It was situated by the River Mała Izera in the Starkenbach dominion [Czihak, 1891, page 15]. They worked as glassmakers before 1617 in Kreibitz, Grünwald and Łaba. They also inherited a glassworks in Reiditz in 1617 and possessed a glass manufacture in Vitkowice [Klante, 1935, page 118]. właścicielem huty w Marienbergu. On i jego spadkobiercy otrzymali od von Einsiedela hutę szkła ze wszystkimi przysługującymi jej przywilejami [Baumgärtner, 1982, s. 10]. Jednak Preusslerowie nie pozbyli się swoich posiadłości w Rudawach. Jedna z ich hut w pobliżu Heidelbach była czynna do XVIII wieku. W XV wieku był to ród bardzo liczny, jego przedstawiciele występowali na terenie od Rudaw, Saksonii, Brandenburgii, aż do Passau. Zasiedliwszy Góry Izerskie i Karkonosze, przenosili się w Góry Wałbrzyskie i Orlickie. Przez długi czas pracowali jako mistrzowie hutniczy w słynnej hucie Deštné (Deschney) pochodzącej z 1545 roku. Ich przedstawiciele byli znanymi malarzami na szkle i porcelanie w wytwórni szkła i porcelany koło Friedrichswalde w Erlitztahl. Pierwsza huta Preusslerów w Karkonoszach została założona w 1606 roku w Vitkovicach (Witkowitz). Była to miejscowość położona nad Małą Izerą w dominium Starkenbachów [Czihak1891, s. 15]. Przed rokiem 1617 prowadzili oni działalność szklarską w Kreibitz, Grünwald i Łabie, a w 1617 roku dostali w spadku hutę Reiditz. W tym czasie w ich posiadaniu była również huta w Vitkowicach [Klante1935,s. 118]. BÍLÁ DOLINA Po sklárně v Bílé Dolině dnes není žádná stopa. Stávala nejspíše na dnešní ulici Partyzantów tam, kde má v současnosti své sídlo Středisko volného času Królowa Karkonoszy. Vedle ní stály panský statek a dům Benjamina Preusslera. Tyto objekty doznaly citelných změn. BIAŁA DOLINA There are no traces of the glassworks in Biała Dolina nowadays. It was probably situated in Partyzantów Street in the place owned by recreation centre called Królowa Karkonoszy. There was also a farm and a house of Benjamin Preussler next to the factory. The buildings have recently been rebuilt. The year 1616 was significant for development of glassmaking. It was then that Wolfgang Preussler and his three sons departed from Vitkowice and in 1617 they settled in the Silesian part of the Karkonosze. Wolfgang Preussler leased the land near Szklarska Poręba Górna BIAŁA DOLINA (WEISBACHTAL) Po hucie w Białej Dolinie nie ma dziś śladu. Znajdowała się prawdopodobnie przy dzisiejszej ul. Partyzantów, na terenie zajmowanym obecnie przez ośrodek wypoczynkowy Królowa Karkonoszy. Obok huty znajdował się folwark i dom Benjamina Preusslera. Obecnie budynki są mocno przebudowane. Rok 1616 był znaczący dla historii śląskiego szklarstwa. W tym właśnie roku Wolfgang Preussler wraz z trzema synami wyruszył z Vitkowic i w 1617 roku przybył na śląską stronę Karkonoszy. Od Hansa Ulricha hrabiego Schaffgotscha wydzierżawił ziemię w pobliżu Szklarskiej

46 88 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 89 Poręby Górnej. Otrzymał pozwolenie na założenie huty szkła w Białej Dolinie nad potokiem Bieleń (Weissbach). Umowę podpisano 7 marca 1617 roku w Podgórzynie (Giersdorf). Huta działała do 1754 r. Wolfgang Preussler ( ) wywodził się z linii Preusslerów z Kreibitz (Chřibskà), wówczas w Saksonii. Hutę w Białej Dolinie odziedziczył jego syn Hans ( ), który również rozbudował hutę w czeskich Vitkowicach. Jeden z synów Hansa Johann Christoph ( ) przejął hutę w Białej Dolinie (Weissbach), a drugi Hans Georg (?-1691) założył nową we Freudenburgu. Biała Dolina, współczesny widok lokalizacji huty Preusslerów i pomnik upamiętniający hutników szkła Bílá Dolina, současný pohled na umístění sklárny Preusslerů s pomníkem připomínajícím hutníky skla Biała Dolina, present view of the Preusslers glassworks spot and a monument commemorating glassmakers Johann Christoph modernized and extended the glass production in Biała Dolina. He also built a glassworks under Babiniec (Weiberberg) in 1702 and the two manufactures worked by turns. The products had such good quality that his fame was widely spread. Georg Franz Kreybich, a merchant from Kamenický Šenov (Steinschönau) in northern Czechia, who was famous in Europe, used to come to Szklarska Poręba for goods: because at that time in our area only plain glass was produced, there were no grinders and there were hardny v Bílé Dolině u Bílého potoka (pol. Bieleń, něm. Weissbach). Smlouva byla podepsána 7. března 1617 Podgorzyně (něm. Giersdorf). Sklárna fungovala do roku Wofgang Preussler ( ) pocházel z linie Preusslerů z Chřibské (Kreibitz), v té době součásti Saska. Sklárny v Bílé Dolině zdědil jeho syn Hans ( ), jenž vystavěl sklárnu taktéž ve Vítkovicích. Jeden z jeho synů Johann Christoph ( ) převzal sklárnu v Bílé Dolině, druhý Hans Georg (?-1691) založil ve Freudenburgu zbrusu novou sklárnu. Johann Christoph výrobu skla v Bílé Dolině zdokonalil a vylepšil. V roce 1702 vybudoval sklárnu pod horou Babiniec (Weiberberg), jejíž produkty se nikterak nelišily od sklárny v Bílé Dolině. Dodával tak na trh zboží prvotřídní kvality, čímž si získal široko daleko vysoký kredit. Georg Franz Kreybich, ze severočeského Kamenického Šenova (Steinschönau) pocházející obchodník, dobře známý na celém kontinentě, přijížděl pro zboží do Sklářské Poruby, poněvadž v těch časech se v Polsku ještě nevyrábělo žádné kvalitní sklo z hutí vycházelo pouze sklo hladké, nějakého gravéra, brusiče hran, či dokonce brusiče skla aby člověk pohledal [Spiegl from Count Hans Ulrich Schaffgotsch and was allowed to build a glassworks in Biała Dolina by the Bieleń brook (Weissbach). The contract was signed on 7 th March 1617 in Podgórzyn (Giersdorf). The glassworks operated until The lineage of Wolfgang Preussler ( ) comes from the Preusslers of Kreibitz (Chřibská ), at that time in Saxony. The glassworks in Biała Dolina was succeeded by his son Hans ( ) who also developed the manufacture in Vitkowice. One of his sons Johann Christoph ( ) took the glassworks in Biała Dolina (Weissbach), whereas his second son Hans Georg (?-1691) established a new manufacture in Freudenburg. Johann Christoph usprawnił i rozszerzył produkcję szkła w Białej Dolinie. W 1702 roku wybudował hutę pod Babińcem (Weiberberg), która pracowała zamiennie z hutą w Białej Dolinie. Wytwarzał tak dobrej jakości produkt, że sława jego niosła się daleko. Słynny w całej Europie kupiec Georg Franz Kreybich, podchodzący z Kamenickego Šenova (Steinschönau) w północnych Czechach, przyjeżdżał po towar do Szklarskiej Poręby, (...) ponieważ w tym samym czasie u nas nie robiono jeszcze żadnego dobrego szkła jak tylko gładkie szkło, nie było jeszcze żadnych kuglerów, szlifierzy kantów, a jeszcze mniej rzeźbiarzy szkła (...) [Spiegl 1980, s ]. Lange pisze, że wytwarzał szkło poszukiwane na rynku europejskim: dobre, czyste, bezbarwne (białe) kredowe szkło, jak również kolorowe: czerwone, niebieskie, zielone Biała Dolina, huta Preusslerów, grafika, 1840 Bílá Dolina, sklárna Preusslerů, grafika,1840 Biała Dolina, the Preusslers glassworks, print, 1840

47 90 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA , s ]. Podle Langeho vyráběl sklo žádané na evropských trzích kvalitní, čisté, bezbarvé (bílé) křídové sklo, leč i barevné: červené, modré, zelené a černé, nadto i kvalitní zlaté rubínové sklo. K tomu připočtěme ještě docela nedávno objevenou techniku výroby skla připomínajícího tehdy módní a žádaný porcelán [Lange 1881, s. 7]. Archivní materiály vypovídají o tom, že Sklářská Poruba byla významným hráčem na poli sklářského průmyslu. Právě v ní tvořili takoví mistři, jako Hans Ehrwald, Gotthardt Preussler, Wenzel Pfeiffer, příp. bratři Christof a Hans Liebigové. Všichni se pyšnili titulem kunstreiche neboli umělečtí řemeslníci. A byla to shodou okolností Preusslerova huť, kde se vyvinula technika vysokého reliéfu (Hochschnitt), v českých a německých zemích věc naprosto neznámá. Johann Christoph zemřel v roce 1706 a v závěti odkázal obě sklárny svému synovi Johannovi, jenž je zase někdy mezi lety 1738 a 1740 přenechal svému nejstaršímu synovi Georgu Siegmundovi (+ 1751). Do poloviny 18. století se mohly sklárny rodiny Preusslerů rozvíjet svobodně, bez jakýchkoli překážek a omezení. V roce 1754 vdova po Georgu Siegmundovi Catharina obě sklárny kvůli nedostatku palivového dříví zavřela a ještě téhož roku založila v osadě Carlsthal (Orle) se svolením pruského krále Friedricha II. obratem huť novou. ly any glass carvers [Spiegl 1980, page 29-30]. According to Lange, Johann Preussler produced glass which was in demand on the European market: good, clear, transparent, (white) chalk glass and also different colours of it such as: red, blue, green and black but also gold ruby of a very good quality. What is more, they had new way of producing glass which resembled fashionable and desirable porcelain [Lange, 1881, page 7]. The archival records show that Szklarska Poręba was a very strong center of glass production. Such masters as: Hans Ehrwald, Gotthardt Preussler, Wenzel Pfeiffer or brothers Christoph and Hans Liebig, worked there. All of them held the title kunstreiche (proficient artist). It was in Szklarska Poręba glassworks where the technique of high relief (Hochschnitt) was refined. It was not known at that time in Czechia and Germany. Johann Christoph died in 1706 and two of his glassworks were according to his will succeeded by his son also Johann Christoph who passed them on to his oldest son Georg Siegmund between 1738 and By the end of the 18 th century the Preusslers glassworks functioned without restrain. However, in 1754, the Georg Siegmund s widow Catharina closed both manufactures due to lack of fuel and in the same year she opened a new glassworks in Carlsthal (Orle) with permission of the Prussian king Friedrich II. i czarne oraz dobrego gatunku rubin złoty, a do tego nowo odkryty sposób szkła przypominającego tak modną i poszukiwaną porcelanę [Lange, 1881, s. 7]. Materiały archiwalne dowodzą, że Szklarska Poręba była bardzo silnym ośrodkiem wytwórczości szklarskiej. To tam działali mistrzowie tacy, jak: Hans Ehrwald, Gotthardt Preussler, Wenzel Pfeiffer, czy bracia Christoph i Hans Liebig. Wszyscy nosili tytuł Kunstreiche (biegły w sztuce). To w hucie Preusslera wykształciła się technika wysokiego reliefu (Hochschnitt), nieznana wówczas w Czechach, czy Niemczech. Johann Christoph zmarł w 1706 roku i testamentem przekazał obie huty swemu synowi tego samego imienia, a ten, pomiędzy rokiem 1738 a 1740, przekazał je swemu najstarszemu synowi Georgowi Siegmundowi (+1751). Do połowy XVIII wieku huty Preusslerów mogły się rozwijać swobodnie, bez żadnych przeszkód i ograniczeń. W 1754 r. wdowa po Georgu Siegmundzie, Catharina, zamknęła obie huty z powodu braku opału i w tym samym roku założyła nową w Carlsthal (Orle), za przyzwoleniem króla pruskiego Friedricha II. Puchar, , Biała Dolina, huta Preusslerów Pohar, , Bílá Dolina, sklárna Preusslerů Goblet, , Biała Dolina, the Preusslers' glassworks Huta Preusslerów, Biała Dolina, puchary dekorowane przez: Samuel Matterne, ; Samuel Schneider, ok. 1760; Samuel Schneider, Sklárna Preusslerů, Bílá Dolina, poháry zdobené: Samuel Matterne, ; Samuel Schneider, ok. 1760; Samuel Schneider, The Preusslers glassworks, Biała Dolina, goblets decorated by: Samuel Matterne, ; Samuel Schneider, ok. 1760; Samuel Schneider,

48 92 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 93 SKLÁRNAHRABĚTE SCHAFFGOTSCHE JOSEFÍNA Světové proslulosti se těšící sklárna Josefína (Josephine), založená v roce 1842 z popudu hraběte Leopolda Schaffgotsche a postavená architektem Slütterem a skvělým odborníkem v oblasti skla Franzem Pohlem, byla pojmenována na počest manželky hraběte. V moderně vybavené sklárně našlo uplatnění mnoho vysoce kvalifikovaných řemeslníků, a sice u tří tavících a výrobních pecí, plus v přiléhajících dekoratérských dílnách. Franz Pohl ( ), zakladatel a dlouholetý ředitel huti Josefína, Preusslerův zeť pracující dříve v huti Carlsthal, byl talentovaným návrhářem a technologickým průkopníkem. Osvojil si celou řadu nejnovějších technologií výroby skla i technik dekorace, jako byly např. filigránové sklo, millefori aneb techniky tisíce květů, krycí bílý , alabastrové a mléčné sklo, měděný a chromový aventurin či růžové a mátové sklo, tzv. Jubilat, a v neposlední řadě i sklo imitující zelenkavě zbarvený kámen zvaný chryzopras. Pohl zdokonalil a nechal si patentovat recepturu na výrobu zlatorůžového rubínového skla. Dokonce zvítězil v soutěži, kterou vypsal Spolek na podporu rozvoje řemesel v Prusku, o nejlepší filigránové sklo a radoval se z finanční odměny ve výši 800 tolarů. Jím patentovaná metoda výroby filigránového skla se lišila od technologií francouzských a benátských. Vynálezcem a všestranně vzdělaným technologem a návrhářem byl rovněž jeho syn Franz Pohl ml. ( ), jenž si nechal patentovat technologii výroby měděného červeného rubínového skla, barveného v hmotě. Byl též talentovaným kresličem. THE COUNT SCHAFFGOTSCH S GLASSWORKS JOSEPHINE The world-famous glassworks Josephine, founded on the order of Count Leopold Schaffgotsch, was established in It was built by an architect Slütter and an outstanding expert of glassmaking Franz Pohl. The name was in honour of the Count s wife. It was equipped in modern fashion and many highly qualified workers were employed there. They had three glass melting furnaces and some decorating workshops. Franz Pohl ( ) a founder and manager of Josephine, Preussler s son-in-law who earlier used to work at Carlsthal glassworks, was a talented designer and groundbreaking technologist. He developed many modern technologies of glassmaking as well as new ways of decorating glass such as: net-filigree, millefiori (technology of a thousand flowers), opaque white enamel, alabastrine glass, and milk glass, copper and chromium aventurine, pink matte glass so called Jubilarian and glass resembling green chrysoprase. Pohl improved and patented the recipe for pink gold ruby. He won the competition organized by the Prussian Handicraft Promotion Association for filigree glass and received 800 talars reward. The patented method of obtaining filigree glass was much different than those practiced in France and Venice. His son, Franz Pohl junior ( ) was a comprehensively educated technologist and designer. He patented technology of obtaining coper ruby tinted in the mass. He was also a talented draughtsman. HUTA HRABIEGO SCHAFFGOTSCHA JOSEPHINE Ciesząca się światową sławą huta Josephine, założona w roku 1842 na zlecenie hrabiego Leopolda Schaffgotscha, zbudowana przez architekta Slüttera i wybitnego fachowca z dziedziny szkła Franza Pohla, otrzymała nazwę na cześć żony hrabiego. Nowocześnie wyposażona zatrudniała wielu wysoko wykwalifikowanych fachowców przy trzech piecach wytopowo-wyrobowych i w przylegających zakładach zdobniczych. Franz Pohl ( ) założyciel i długoletni dyrektor Josephine, zięć Preusslera wcześniej pracujący w hucie Carlsthal, był utalentowanym projektantem wzorów i prekursorskim technologiem. Opracował szereg nowoczesnych technologii wytwarzania szkła i nowych technik zdobienia, takich, jak: filigran sieciowy, millefiori (technika tysiąca kwiatów), opakowa biała emalia, szkło alabastro- Szklarska Poręba, huta Josephine, grafika, 1846 Sklářská Poruba, huť Josephine, grafika, 1846 Szklarska Poręba, Josephine Glassworks, graphics, 1846

49 94 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 95 Pod vedením geniálního Pohla st. byly oživeny zapomenuté výrobní techniky a technologie. Manufaktura vytvářela tehdy velmi módní skleněné předměty biedermeierovské, imitaci středověkých, tzv. staroněmeckých forem, nitkový i síťový filigrán, ale i millefori a skleněné mozaiky. Využívala všechny techniky, jež byly v 19. století v kursu, tzn. povrchový reliéfnívýbrus, diamantový výbrus, broušení rohů a hran, leštění ohněm, stříbrnou a měděnou lazuru, marketerii, rytí hloubkové (in taglio) a vypouklé (kamej), gravírování, zvláště pak vypouklé medailony, matování (satinace) či leptání. Při malování hotových předmětů se užívalo malování em ve staroněmeckém stylu, akademického portrétního a miniaturového malířství, reliéfního malování na ovém podkladě, malování bílým em, listrem a hutnické irizace. V pozlacovacích technikách se rozlišovalo malování na lesklý a matný povrch, zlacení a žíhání, rytí do zlata a zlacený reliéf. V 19. století působili v huti Josefína akademičtí malíři Arthur Gerlach a Ludwig Burger. When Pohl senior was the manager of the glassworks, old technologies were rediscovered and brought to life again. The manufacture produced fashionable Biedermeier glass, imitations of the so called old German medieval forms, net-filigree and thread-filigree glass, millefiori and glass mosaics. They used all the decorative techniques fashionable in the 19 th century: coated glass relief grinding, brilliant cut edge and corner grinding, fire polishing, silver and copper stains, encrustation, deep carving (in taglio) and carved relief (camee), grinding particularly arched medallions, satin matting and etching. As far as painted products are concerned, there were: painting with white enamel in old German style, academic portrait and miniature painting, relief painting on enamel, painting with white enamel, lustred and iridescent effects. Among gilding techniques they used: painting with matte and glossy paint, fire gilding, engraving on gold and gold relief. In the 19 th century, academic painters Arthur Gerlach and Ludwig Burger worked at Josephine. we i mleczne, awenturyn miedziowy i chromowy oraz szkło różowe, matowe, tzw. Jubilat, jak również szkło naśladujące zielonkawy kamień chryzopraz. Pohl ulepszył i opatentował recepturę różowego rubinu złota. Zwyciężył w, rozpisanym przez Stowarzyszenie Wspierania Rzemiosła w Prusach, konkursie na szkło filigranu sieciowego i otrzymał 800 talarów nagrody. Opatentowana przez niego metoda otrzymywania szkieł filigranowych znacznie różniła się od technologii francuskich i weneckich. Wynalazcą i wszechstronnie wykształconym technologiem oraz projektantem był również jego syn Franz Pohl junior ( ), który opatentował technologię otrzymywania czerwonego rubinu miedziowego, barwionego w masie. Był także utalentowanym rysownikiem. Pod kierownictwem Pohla seniora przywrócono do życia zapomniane techniki i technologie wytwórcze. Manufaktura wytwarzała, odpowiadające obowiązującej modzie, szkła biedermeierowskie, imitacje średniowiecznych form tzw. staroniemieckich, szkła filigranu nitkowego i sieciowego, jak również szkła millefiori i mozaiki szklane. Stosowała wszystkie techniki zdobnicze Huta Josephine, projekty Franza Pohla, 2. poł. XIX w. Huť Josephine, projekty Franze Pohla, 2. polovina 19. století Josephine Glassworks, designs by Franz Pohl, 2nd half of the 20thcentury

50 96 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 97 modne w XIX w.: szlif powłokowy reliefowy, szlif brylantowy, narożny i kantowy oraz polerowanie ogniowe, lazury srebrowe i miedziowe, markieterie, rzeźbienie wgłębne (in taglio) i wypukłe (kamee), obróbkę kuglerską, w szczególności wysklepione medaliony, matowanie satynowe i trawienie. W grupie malowanych wyrobów stosowano: malowanie emalią w staroniemieckim stylu, akademickie malarstwo portretowe i miniaturowe, malowanie reliefowe na podkładzie emaliowym, malowanie białą emalią, lustry oraz iryzacje hutnicze. W technikach pozłotniczych rozróżniano malowanie na połysk i mat, złocenie ogniowe, rytowanie na złocie i relief złocony. W XIX w. pracowali w Josephinie akademiccy malarze: Arthur Gerlach i Ludwig Burger. Huta Josephine, projekty S. Haertel, ok Huť Josephine, projekty S. Haertel, cca 1910 Josephine Glassworks, designs by S. Haertel, ca.1910 Franz Pohl st. studoval technologii v berlínském Institutu řemesel (dnešní Univerzita A. Humboldta), jeho stejnojmenný syn studoval pro změnu v belgickém Lutychu. Znamená to, že v Josefíně byla používaná severoněmecká, česká a francouzsko-belgická výrobní technologie. Nejvyšších úspěchů dosáhla huť s výrobou skla zušlechťovaného pomocí broušení a malování. Slavné byly vrstvené luxusní bohatě zdobené poháry. Tuto složitou reliéfní techniku vyvinula Josefína o deset let dříve než ostatní evropské sklárny. Impulsem k jejímu používání byla prosba hraběte Schaffgotsche, jenž se při pročítání zápisů v sešitech prof. Zahna z Vratislavi, archeologa pracujícího na vykopávkách v Herkulaneu a Pompejích, nadchl krásou jednoho ze zachycených předmětů a zahořel touhou po tom, aby v jeho sklárně vyrobili podobný. Tak to aspoň napsal v dopise řediteli archivu Stenzelovi [Żelasko 2005, s ]. Nejznamenitějšími produkty sklárny Josefína, odkud putovaly na královské tabule po celé Evropě, byly jídelní soupravy. Vyznačují se elegancí, úctyhodným vzhledem a precizním provedením. Pohlovi se podařilo předčit dokonce i české Franz Pohl (senior) studied technology at the Institute of Hadndicraft (today A. Humboldt University) in Berlin, whereas his son, Franz Pohl junior studied in Liège (Lüttich) in Belgium. That means that northeren German, Bohemian and French-Belgian technologies were applied in Josephine. The greatest successes were achieved in the field of coloured and coated glass refined by grinding and painting. They produced the famous luxurious goblets consisting of many layers of glass and beautifully decorated. Fused relief glass, a difficult technique had been developed in Josephine 10 years earlier than the European manufactures started to use it. They were inspired by the request of Count Schaffgotsch to make him an object similar to the one he had seen when looking through archaeological notes of Prof. Zahn from Wrocław, who was a researcher dealing with Herculaneum and Pompeii. The Count bewitched by one of the glasses from Zahn s notebook wrote about it to Stenzel, the archives director [Żelasko, 2005, 98-99]. The best products of Josephine, often ordered by the royal courts all over Europe, Franz Pohl (senior) studiował technologię w Instytucie Rzemiosła (dziś Uniwersytet im A. Humboldta) w Berlinie, zaś jego syn Franz Pohl jun. w Liège (Lüttich) w Belgii. Oznaczało to, iż w Josephine była stosowana północnoniemiecka, bohemska i francusko-belgijska technologia wytwórcza. Huta największe sukcesy osiągnęła na niwie szkła barwnego, powłokowego, które uszlachetniano poprzez szlifowanie i malowanie. Słynne były warstwowe, luksusowe, bogato zdobione puchary. Tę trudną technikę reliefu powłokowego Josephine rozwinęła dziesięć lat wcześniej, niż inne wytwórnie europejskie. Inspiracją do poszukiwań była prośba hrabiego Schaffgotscha, który podczas oglądania zeszytów archeologicznych prof. Zahna z Wrocławia, badacza Herkulanum i Pompei, urzeczony urodą jednego z przedmiotów, zapragnął, by w jego hucie wykonano podobny. Pisał o tym w liście do dyrektora archiwum Stenzela [Żelasko 2005, s ]. Najdoskonalszymi wyrobami Josephine, produkowanymi na stoły królewskie całej Europy, były serwisy charakteryzujące się elegancją, szlachetnymi proporcjami i perfekcyjnym wykonaniem. Pohlowi udało się prześcignąć huty bohemskie, uchodzące dotąd za niezwyciężo-

51 98 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 99 sklárny, považované až dosud za nedostižné. Název Josefína byl po dlouhá desetiletí synonymem prvotřídní kvality produktů a moderní sklářské huti. Pod její značkou působily nadto dva další podniky od roku 1843 sklárna Carlstahl a od roku 1863 Hoffnungsthal. Kolem skláren působilo mnoho dílen specializujících se na dekoraci, dohromady pracovalo pro Josefínu na 800 sklářů, malířů, leštičů a brusičů skla. Na počátku 20. století a následně i ve 20. letech zaměstnávala huť Josefína nejlepší návrháře skleněných forem, jako byli prof. Siegismud Haertel z Vratislavi (Breslau), Hans Mauder, Alexander Pfohl, Ervin Pfohl, Bernardine Bayerl a mnoho jiných. Věhlas podniku vzrůstal, získával nová a nová odbytiště. V roce 1921 založil skvěle prosperující podnik komanditní společnost s firmou Franze Heckerta z Pěchovic. O dva roky později, tj. v roce 1923, pak spolu se soběšovskou brusičskou firmou Kynast Kristall Neumann & Staebe společnost akciovou. Ze tří firem vznikla firma jediná, s názvem Josefínanhütte Ag. JO-HE-Ky. Dávala práci 1400 dělníkům a úředníkům a záhy zaujala přední místo v Německu coby výrobce luxusních předmětů. Krom čtyř tavících a výrobních pecí k ní přináleželo na 800 brusičských míst v Pěchovicích, Sklářské Porubě a Soběšově, k tomu připočtěme ještě mnoho podobných dílen a dílniček v celé Jelenohorské kotlině. K dekoraci skla se používaly rozličné techniky: výbrus, rytí, malování či galvanizace stříbrem. Broušení se provádělo pomocí brusných kotoučů rozmanitého stupně tvrdosti, rytí probíhalo pomocí měděných kotoučků, na každý pád se vše provádělo ručně, stejně jako malířské dekorace vyhotovené v různých variantách. Každý produkt opouštějící Josefínu byl uměleckým dílem jak co do tvaru, tak co do vzhledu. were elegant, harmonious and perfectly made. Pohl managed to win the competition with Bohemian glassworks, considered as invincible. The name Josephine was for decades the symbol of modern products characterized by perfect quality. The name referred to two manufactures: Carlsthal (since 1843) and Hoffnungsthal (since 1863). There were also numerous workshops dealing with decorating glass. About 800 glassmakers, painters, decorators and carvers of glass worked there. At the beginning of the 20 th century the best designers of glass forms worked there: Prof. Siegismund Haertel from Wrocław (Breslau), Hans Mauder, Alexander Pfohl, Ervin Pfohl, Bernardine Bayer and many others. The fame of the company was growing and new markets were gained. When the company s position was established, they merged with the firm of Fritz Heckert from Piechowice and in 1921 a company limited came into being. Two years later, together with grinding company Kynast Kristall Neumann and Staebe from Sobieszów (Hermsdorf), they created a stock corporation. The three firms functioned under the name Josephinenhütte Ag. JO-HE-KY. The company employed 1400 workers and clerks. They soon became the leading luxury goods producer in Germany. They had four furnaces and about 800 grinding stands in Piechowice, Szklarska Poręba and Sobieszów. There were also grinders in the area of the Jeleniogórska Valley. Different techniques were used for processing glass: grinding, engraving, painting on glass and silver plating. There were hand-cranked grinders with different degree of hardness, engraving was made by using copper wheels all the processes, however, were hand-made. As far as painting was concerned there were different versions of one decoration and ne. Nazwa Josephine przez dziesięciolecia była symbolem doskonałej jakości wyrobów i nowoczesnej sztuki szklarskiej. Pod jej nazwą pracowały też dwa zakłady: huta Carlsthal od 1843 r. i Hoffnungsthal od roku W ramach huty funkcjonowały liczne pracownie zdobienia wyrobów, dla Josephine pracowało około 800 hutników, malarzy, szlifierzy i rzeźbiarzy szkła. Na początku XX wieku, a następnie w latach 20. dla huty Josephine pracowali najlepsi projektanci wzorów form szklanych: prof. Siegismud Haertel z Wrocławia (Breslau), Hans Mauder, Alexander Pfohl, Ervin Pfohl, Bernardine Bayerl i wielu innych. Sława przedsiębiorstwa rosła, zdobywano nowe rynki zbytu. Na ugruntowanej pozycji przedsiębiorstwa w 1921 roku powstało Towarzystwo Komandytowe utworzone wspólnie z firmą Fritza Heckerta z Piechowic. Dwa lata później, wraz z firmą szlifierską Kynast Kristall Neumann i Staebe w Sobieszowie (Hermsdorf), powołano Towarzystwo Akcyjne. Z trzech firm powstała jedna pod nazwą Josephinenhütte Ag. JO-HE-KY. Przedsiębiorstwo zatrudniało 1400 robotników oraz urzędników i wkrótce przejęło wiodącą rolę w Niemczech, jako wytwórca przedmiotów luksusowych. Zakład posiadał cztery piece wytopowo-wyrobowe i około 800 miejsc szlifierskich w Piechowicach, Szklarskiej Porębie i w Sobieszowie, jak również dysponował wieloma podobnymi punktami w całej Kotlinie Jeleniogórskiej. Do zdobienia szkła stosowano teraz różnorodne techniki: szlif, grawerowanie, malowanie na szkle oraz galwanizację srebrem. Szlifowano przy pomocy kół szlifierskich o rozmaitym stopniu twardości, rytowano zaś przy pomocy kółeczek miedzianych, wszystko jednakże obrabiano ręcznie, podobnie jak dekoracje malarskie wykonywane w rozmaitych wariantach. Każdy wyrób Josephine był pracą artystyczną zarówno pod względem formy, jak i dekoracji. Huta Josephine, projekty A. Pfohla, lata 20. XX w. Huť Josephine, projekty A. Pfohl, 20. léta 20. století Josephine Glassworks, designs by A. Pfohl, the1920s

52 100 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 101 Sklárna i nadále sklízela úspěchy na mezinárodní scéně, např. v roce 1900 byla na Světové výstavě v Paříži oceněna zlatou medaili, v roce 1937 pak dosáhla na Grand Prix. Vyráběla hodně pro vídeňské umělecké dílny. Mezi její zákazníky patřili kupř. prof. Joseph Hoffmann, Leopold Palda, J & L Lobmeyr, Bakalovich & synové, Bernsdorfer Metallwarenfabrik aj. Od roku 1843 sklárna Josefína uspokojovala zájem Wilhelma Steigerwalda a poté, co umřel,také zájem jeho dědiců; pracovala na zakázku firmy Riedel, pro Fritze Heckerta, dále pro firmy Wright & Pouncy, vídeňskou firmu Lobmeyr, benátskou Testolini, frankfurtskou Tacci a pro Georga Müllera v Amsterodamu. Velkoobchody s vzorky výrobků sklárny byly v mnoha městech po celém světě, dokonce i v Jižní Americe (Argentině, Chile, Brazílii), v severní Africe (Tunisku), v kubánské Havaně, ve Vídni, Aténách, Miláně, Hullu, Londýně, hned tři fungovaly v glasgowské firmě Wright & Pouncy. Hlavními odběrateli Josefíny byly Anglie a Amerika, což platilo až do vypuknutí II. světové války. they were also hand-made. Every item produced at Josephine was a piece of art, considering its form and its decoration. The glassworks obtained numerous gold medals and distinctions, for example the gold medal at 1900 Paris Exposition and Grand Prix in A lot of their products were designed for workshops in Vienna. Among their customers were: Prof. Joseph Hoffmann, Leopold Palda, J. & L. Lobmeyer, Bakalovich & Sons, Bernsdorfer Metallwarenfabrik and others. Since 1843 Josephine produced for Wilhelm Steigerwald, then to his successors, for Riedel company, Fritz Heckert, Wright & Pouncy company, Lobmeyer in Vienna, Testolini in Venice, Tacci in Frankfurt and Georg Müller in Amsterdam. The warehouses with the glassworks products were present in numerous towns all over the world, even in South America (Argentina, Santiago in Chile, Brazil), northern Africa (Tunisia), Cuba (Havana), Vienna, Athens, Milan; three warehouses were at Wright & Pouncy in Glasgow, Hull and London. The main contractors of Josephine were in England and America, until the World War II. Huta nadal otrzymała liczne złote medale i odznaczenia, np. na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 r. złoty medal, zaś w 1937 r. Grand Prix. Produkowała również dla warsztatów wiedeńskich. Do klientów huty należeli: prof. Joseph Hoffmann, Leopold Palda, J & L Lobmeyr, Bakalovich & Synowie, Bernsdorfer Metallwarenfabrik i inni. Od roku 1843 huta Josephine produkowała towary dla Wilhelma Steigerwalda, potem dla jego spadkobierców, dla firmy Riedel, Fritza Heckerta, firmy Wright & Pouncy, Lobmeyr w Wiedniu i Testolini w Wenecji, dla firmy Tacci we Frankfurcie i dla Georga Müllera w Amsterdamie. Hurtownie wyrobów huty rozmieszczone były w licznych miastach na całym świecie, nawet w Ameryce Płd. (Argentyna, Chile, Brazylia), w Afryce Płn. (Tunezja), na Kubie (Hawana), w Wiedniu, Atenach, Mediolanie, trzy hurtownie funkcjonowały w firmie Wright&Pouncy, w Glasgow, Hull i w Londynie. Głównym odbiorcą wyrobów Josephine była Anglia i Ameryka i taka sytuacja utrzymywała się do czasu II wojny światowej. HUŤ KŘIŠŤÁLOVÉHO SKLA JOSEFÍNA/JULIE VE SKLÁŘSKÉ PORUBĚ Po II. světové válce, kdy se Slezsko stalo součástí Polska, fungovala huť Josefína nadále do roku 1958 pod svým původním názvem. Němečtí mistři v ní uváděli do tajů sklářského řemesla své polské nástupce. V roce 1958 koupili Schaffgotschové ve Schwäbisch Gmündu bývalou sklárnu Cecílie a přejmenovali ji na Josefína. Ruku v ruce s tím zažalovali polskou administrativu za nelegální užívání historického názvu, což mělo za následek, že se sklárna ve Sklářské Porubě začala nově jmenovat Julie. JÓZEFINA/JULIA CRISTAL GLASS FACTORY IN SZKLARSKA PORĘBA After the World War II when Silesia became the part of Poland, the glassworks Josephine still produced under that name, until German masters taught their Polish successors the craft. In 1958 the Schaffgotsch family bought an old glassworks Cäcilienhütte in Schwäbisch Gmünd and they changed its name to Josephine. At the same time they sued Polish administrative authorities for unlawful usage of historical name, therefore the name of the glassworks was changed into Julia. HUTA SZKŁA KRYSZTAŁOWEGO JÓZEFINA / JULIA Po II wojnie światowej, gdy Śląsk znalazł się w granicach Polski, huta Josephine produkowała nadal do 1958 roku pod swoją nazwą. Niemieccy mistrzowie uczyli fachu szklarskiego polskich następców. W 1958 r. Schaffgotschowie kupili w Schwäbisch Gmünd dawną hutę Cecylia (Cäcilienhütte) i przemianowali ją na Josephine. Jednocześnie wytoczyli proces polskim władzom administracyjnym o nieprawne używanie historycznego miana, w następstwie czego nazwa huty w Szklarskiej Porębie została zmieniona na Julia. Szklarska Poręba, Huta Szkła Kryształowego Julia, Aleksander Puchała, Sklářská Poruba, Huť křišťálového skla Julia, Aleksander Puchała, Szklarska Poręba, Crystal Glass Factory Julia, Aleksander Puchała,

53 102 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 103 W czasach powojennych pracowało dla niej wielu polskich artystów szklarzy, jak: Henryk Albin Tomaszewski, Jerzy Słuczan-Orkusz, Jan Owsiewski, małżeństwo projektantów Aleksander i Regina Puchałowie, którzy spędzili w hucie całe swoje twórcze życie. Przez kilka ostatnich lat huta, finansowana przez kapitał amerykański, działała jako Spółka Akcyjna z ograniczoną odpowiedzialnością. Produkowała wyroby kryształu ołowiowego albo szkła prasowane, głównie na potrzeby rynku amerykańskiego. Szklarska Poręba, Huta Szkła Kryształowego Julia, Henryk Albin Tomaszewski, ok Sklářská Poruba, Huť křišťálového skla Julia, Henryk Albin Tomaszewski, cca 1950 Szklarska Poręba, Crystal Glass Factory Julia, Henryk Albin Tomaszewski, ca V poválečném období v ní pracovalo mnoho polských uměleckých sklářů, např. Albin Tomaszewski, Jerzy Słuczan-Orkusz, Jan Owsiewski, návrhářský manželský pár Aleksander a Regina Puchałovi, kteří vesklárně strávili celou svou tvůrčí kariéru. V posledních letech fungovala Julie, financována americkými penězi, jako akciová společnost s ručením omezeným. Produkovala předměty olovnatého křišťálu, potažmo lisované, určené především pro americký trh. V roce 1956 byla pod názvem Julie zprovozněna sklárna v Pěchovicích, a sice na troskách Heckertovy huti, jež nepřečkala boje II. světové války. V roce 1992 byla huť ve Sklářské Porubě zavřena a až do roku 2000 zůstávaly její prostory opuštěny. Dnes můžeme vidět jenom skrovné pozůstatky po někdejší slávě, povážlivě zničený objekt zeje prázdnotou, vybavení bylo odvezeno do sběrných surovin, popř. bylo prodáno. V současnosti se pod názvem Huť křišťálového skla Julie myslí stále činná sklárna v Pěchovicích. After the war, many Polish artist glassmakers worked there, for example: Albin Tomaszewski, Jerzy Słuczan-Orkusz, Jan Owsiewski, Aleksander Puchała and his wife Regina (who spent their entire life working there). The last years of the glassworks activity was financed by American capital and it was a public limited company. They produced lead crystal mostly for the American market s demand. After the war, the old Heckert glassworks in Piechowice was restored and in 1956 it was opened under the name of Julia. The glassworks in Szklarska Poręba was closed in 1992 and then the buildings were abandoned. Today, there are only some remnants of its former glory the devastated buildings are empty, the equipment was sold or recycled. Today, the manufacture functions in Piechowice as Julia Cristal Glassworks. W 1956 r., również pod nazwą Julia, uruchomiono hutę w Piechowicach zlokalizowaną w odbudowanej po zniszczeniach wojennych, hucie F. Heckerta. W 1992 r. huta w Szklarskiej Porębie została zamknięta, do 2000 r. zabudowania zakładu w Szklarskiej Porębie zostały opuszczone. Dziś można zobaczyć jedynie niewielkie ślady dawnej świetności. Mocno zniszczone budynki są puste, a wyposażenie wywieziono na złom albo sprzedano. Dziś pod nazwą Huta Szkła Kryształowego Julia funkcjonuje huta w Piechowicach. Szklarska Poręba, Huta Szkła Kryształowego Julia, widok obecny Sklářská Poruba, Huť křišťálovéhoskla Julia, současná podoba Szklarska Poręba, Crystal Glass Factory Julia, present view

54 104 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 105 LESNÍ HUŤ Sklárna funguje ve čtvrti Marysin v Horní Sklářské Porubě na ulici Kołłątaja č. 2. Otevřel ji v roce 1989 sklářský mistr Henryk Łubkowski. Její vybavení tvoří jedna sklářská pec, ve které se taví skleněné střepy s příměsí sklářského písku. Během návštěvy huti je možné pozorovat proces ručního tvarování skla barveného ve hmotě a také proces výroby rozličných skleněných předmětů, od ozdob přes vázy až po nádobí. Skláři při práci používají staré techniky i nástroje, díky čemuž zde vyráběné předměty získávají přidanou hodnotu v podobě řemeslné preciznosti. SUDETSKÉ CENTRUM KULTURY A UMĚNÍ Na ulici Grabskiego 5 v Horní Sklářské Porubě našlo své sídlo Sudetské centrum kultury a umění (Sudeckie Centrum Kultury i Sztuki), v jehož čele stojí Małgorzata Rychterová-Urbańska, prezidentka nadace Ars Sudetica. V rámci této instituce působí: galerie skla, galerie malířství a sochařství, dvě tvůrčí dílny uměleckého sklářství, z nichž jednu vede Tomasz Gondek, umělecký sklář, pokračovatel tradice krkonošských sklářských hutí v technice millefiori tisíce květů. Dále pod Centrum patří ateliér tradiční fotografie, ateliér umělecké grafiky a malířský ateliér. V galerii se pořádají výstavy regionálních umělců. Návštěvník může vyzkoušet své malířské schopnosti anebo se přiučit umění fotografování a umělecké grafiky. HUTA LEŚNA (FOREST GLASSWORKS) The glassworks is situated at 2 Kołłątaja Street in Marysin, a district of Szklarska Poręba. It was opened by Henryk Łubkowski, a master glassmaker, in There is a glass furnace and the glass is produced by melting glass cullet with some glass-sand. The visitors of the manufacture can watch the process of producing various forms, from vases to different kinds of dishes and decorations, made of the glass tinted in the mass. The glassmakers use old forms and tools what influences the proficiency of their handicraft. THE SUDETY ART CENTRE At 5 Grabskiego Street in Szklarska Poręba Górna there is The Sudety Art Centre run by Małgorzata Rychter-Urbańska, chairperson of the Ars Sudetica Foundation. There is a gallery designed for glass, painting and sculpture. There are also two glass workshops dedicated to artistic glass, one of them is run by Tomasz Gondek an artist glassmaker specializing in millefiori (a thousand flowers) technique, who is a continuator of the glassmaking tradition in the region. There are workshops teaching traditional photography, graphic techniques and painting where visitors can acquire new skills. The gallery presents works of the local artists. LEŚNA HUTA Huta działa w dzielnicy Marysin w Szklarskiej Porębie Górnej przy ul. Kołłątaja nr 2. Została otwarta przez mistrza szklarskiego Henryka Łubkowskiego w 1989 roku. Na jej wyposażeniu jest jeden piec szklarski, w którym topi się stłuczkę szklaną z domieszką piasku szklarskiego. W czasie zwiedzania huty można obserwować proces ręcznego formowania szkła barwionego w masie oraz proces różnych form szklanych od ozdób po wazony i naczynia. Hutnicy używają przy tym dawnych narzędzi i form, co dodaje produkowanym tutaj przedmiotom dodatkowego waloru rzemieślniczej perfekcji. SUDECKIE CENTRUM KULTURY I SZTUKI Przy ul. Grabskiego 5 w Szklarskiej Porębie Górnej powstało Sudeckie Centrum Kultury i Sztuki, którym kieruje Małgorzata Rychter-Urbańska, prezes Fundacji Ars Sudetica. W ramach Centrum działają: galeria szkła, galeria malarstwa i rzeźby, dwie pracownie szkła artystycznego, z których jedną kieruje Tomasz Gondek, hutnik-artysta, kontynuator dziedzictwa karkonoskich hut szkła w technice millefiori tysiąca kwiatów. Ponadto pracownia fotografii tradycyjnej, pracownia grafiki warsztatowej oraz pracownia malarstwa. W galerii odbywają się wystawy artystów lokalnych. Zwiedzający może popróbować swych sił w malarstwie albo uczyć się sztuki fotografii i grafiki warsztatowej.

55 106 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 107 SKLÁŘSKÁ HUŤ CARLSTHAL (ORLE) JAKUSZYCE SZKLARSKA PORĘBA Orle osada ležící cca 5 km od Jakuszyc, čtvrti Sklářské Poruby, odkud do Orle vede pohodlná pěší stezka z Polany Jakuszycké. Huť stála nedaleko turistické chaty Orle. Její poloha je označená a nechybí ani na informačních tabulích. Z České republiky lze do Orle dojít touto stezkou z osady Jizerka, poté, co se přejde hraniční můstek na Jizeře pod skálou Granicznik. V roce 1754 založila Catharina Preusslerová, roz. Galleinová, s pomocí hutnického mistra Reichelta novou sklářskou huť Carlsthal. Název dostala na počest hraběte Carla Gottharda Schaffgotsche. Poloha sklárny byla velmi nevýhodná, což značně komplikovalo její činnost. Jednak zde byla velká vzdálenost od Sklářské Poruby (až 12 km), jednak ztížená komunikace s fungujícími tam dekoratérskými dílnami, jednak drsné podnebí. Špatná kvalita cest způsobovala četná poškození sklářských výrobků během jejich převozu, což navyšovalo výrobní náklady. Podle údajů z roku 1763 vyráběla huť Carlsthal průsvitné bílé a barevné sklo, lustry, předměty ve stavu mušle, destilační nádoby a lékárenská sklíčka. CARLSTHAL (ORLE) GLASSWORKS IN JAKUSZYCE SZKLARSKA PORĘBA Orle a settlement situated about 5 kilometers from Jakuszyce, a district of Szklarska Poręba, where one can get by the comfortable trail from Polana Jakuszycka. The glassworks was situated in the vicinity of Orle shelter and it is marked on information boards. One can get there also from the Czech side taking the trail from Jizerka, crossing the bridge on the Izera River and going past the rock called Granicznik. Catharina Preussler nee Gallein, with the help of a master glassmaker Reichelt, built a glassworks Carlsthal in The name was chosen in honour to Count Carl Gotthard Schaffgotsch. Its location was rather disadvantageous, therefore, there were many problems: long distance from Szklarska Poręba (about 12 km), difficult communication with decorative workshops and merchants dealing with glass, and climate which was severe. Bad quality of the roads often caused damage to the products during their transportation all these factors made production expensive. According to the report from 1763 the manufacture HUTA SZKŁA CARLSTHAL (ORLE), JAKUSZYCE SZKLARSKA PORĘBA Orle osada położona w odległości około 5 km od Jakuszyc dzielnicy Szklarskiej Poręby, skąd prowadzi do niej dogodny szlak pieszy z Polany Jakuszyckiej. Huta zlokalizowana była w pobliżu schroniska Orle jej stanowisko jest oznakowane i opisane na planszach informacyjnych. Od strony Czech do Orla można dojść szlakiem z osady Jizerka, pokonując mostek graniczny na rzece Izerze pod skałą Granicznik. W 1754 roku Catharina Preussler, z domu Gallein, z pomocą mistrza hutniczego Reichelta, wybudowała nową hutę szkła Carlsthal nazwaną na cześć hrabiego Carla Gottharda Schaffgotscha. Położenie jej było bardzo niekorzystne, co znacznie komplikowało jej działalność: duża odległość od Szklarskiej Poręby (ok. 12 km) i utrudniona komunikacja ze znajdującymi się tam warsztatami zdobniczymi i kupcami handlującymi szkłem, jak również surowy klimat. Zła jakość dróg powodowała liczne uszkodzenia wyrobów szklanych podczas transportu, co podrażało koszty produkcji. Według sprawozdania z 1763 r. huta Carlsthal produkowała: szkło białe przezroczyste i kolorowe, żyrandole, przedmioty w kształcie muszli, retorty i szkła apteczne. W tym czasie w Szklarskiej Porębie założono przedstawicielstwo handlowe trudniące się sprzedażą taniego czeskiego szkła. Korzystne ceny na wyroby spowodowane były niższymi kosztami produkcji hut bohemskich, dużym nasyceniem rynku pracy i ograniczoną chłonnością rodzimego rynku czeskiego. Równocześnie zarząd administracji dóbr Schaffgotscha wydał zarządzenie: Władze oczekują, iż w Szklarskiej Porębie, produkowane będzie białe (bezołowiowe) szkło stołowe, w większym wyborze i lepszej jakości [Tichy, 1928, s. 128]. W 1763 roku mini- Osada Orle, pocztówka, ok Osada Orle, pohlednice cca1900 Settlement Orle, postcard, ca. 19 th century

56 108 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 109 V té době došlo ve Sklářské Porubě k založení obchodního zastupitelství zabývajícího se prodejem levného českého skla. Výhodné ceny nabízeného zboží byly způsobeny nižšími výrobními náklady českých hutí, zjevným nasycením pracovního trhu a omezenou poptávkou na domácím českém trhu. Ruku v ruce s tím vydala správa majetku hraběcího rodu Schaffgotschů nařízení: Úřady očekávají, že se bude ve Sklářské Porubě vyrábět bílé (bezolovnaté) stolní sklo, a to ve větším výběru a větší kvalitě. [Tichy 1928, s. 128]. V roce 1763 vydal ministr Schlabrendorf, zodpovědný za slezskou sklářskou produkci, edikt povolující sklářům z ciziny usadit se ve Slezsku. Rok nato byla dokonce vypsána finanční prémie, jež měla motivovat skláře z jiných zemí k přesídlení do Slezska. Díky těmto krokům bylo Slezsko s to nejen uspokojit potřeby domácího trhu, nýbrž i vyvážet zboží na trhy polské. Ještě za života Cathariny Preusslerové v roce 1764 se museli Preusslerové zavázat k založení vlastní brusírny a druhé sklářské huti [Lange 1881, s. 12]. V roce 1773 převzal vedení sklářské huti Carl Christian Preussler ( ), syn Georga a Cathariny, jenž v ní pracoval jakožto technický ředitel. O dva roky později ji od základu zmodernizoval a o další rok později, tj. v roce 1786, založil na pozemku bývalé sklárnyv Bílé Dolině brusírnu. Roční obrat činil 4500 tolarů. Jedním z mnoha druhů produktů této huti byly luxusní bohatě zdobené poháry, jejichž cena se vyšplhala na 100 tolarů za kus [Czihak 1891, s. 61]. Sklárna produkovala kvalitní čisté křídové sklo, červeně, modře, zeleně a černě zbarvené, nadto i rubínově zlaté (Goldrubinglas) a mléčné, připomínající porcelán Porzellanglas [Lange 1881, s. 116]. Carl Christian Preussler v huti zaměstnával 10 mistrů foukajících sklo, 8 chlapců na odnášení hotových výrobků a 3 šalíře zodpovědné za přípravu topiva do sklářské pece. Dohromady tam pracovalo 39 osob. produced clear white and colourful glass, chandeliers, conch shape objects, retorts and chemist s glass. At the same time a dealership for cheap Czech glass was established in Szklarska Poręba. Their products were inexpensive due to low production cost of Bohemian manufactures, labour market saturation and low market absorption in Czechia. The Schaffgotsch s administration issued the following edict: The authorities of Szklarska Poręba expect the glassworks to produce white (lead-free) table glass of better quality and wider choice [Tichy 1928]. In 1763, minister Schlabrendorf, responsible for the Silesian glass production, issued an edict letting the settlement of the foreign glassmakers. In 1764 special bonuses were established to encourage foreign glassmakers to settle in the region. Due to the actions mentioned above, at the end of the 18 th century Silesia was able to meet the requirements of its own market and export glass to the Polish market. In 1764, when Catharina Preussler was still alive, the family had to undertake building one more glassworks and grindery [Lange 1881, page 12]. Carl Christian Preussler ( ), the son of Georg and Catharina, took over the Carlsthal glassworks in He had worked there as a technical director. Two years later the glassworks underwent the thorough modernization and a new grinding workshop was built in 1786 in Biała Dolina. Their annual production was worth thalers. They produced clear chalky glass of good quality, also red, blue, green and black as well as gold-ruby glass (Goldrubinglas) and milk glass resembling porcelain (Porzellanglas) [Lange 1881, page 116]. Carl Christian Preussler employed 10 glassblowing masters, 8 glass carriers, 3 boys responsible for fuel for the furnace. In fact, there were 39 employees. At the grounds of the manufacture there ster Schlabrendorf, odpowiedzialny za śląską produkcję szklarską, wydał edykt zezwalający na osiedlanie się na Śląsku szklarzy obcego pochodzenia. W roku 1764 ustanowiono premie specjalne, zachęcające do migracji obcych szklarzy. Wskutek podjętych kroków, w końcu XVIII wieku Śląsk był w stanie zaspokoić potrzeby własnego rynku, jak również eksportować wyroby na rynki polskie. Jeszcze za życia Cathariny Preussler, w 1764 roku, Preusslerowie musieli się zobowiązać do założenia własnej szlifierni i wybudowania drugiej huty szkła [Lange 1881, s. 12]. W 1773 roku hutę Carlsthal przejął Carl Christian Preussler ( ), syn Georga i Cathariny, który pracował w niej jako dyrektor techniczny. Dwa lata później przeprowadził jej gruntowną modernizację, zaś w roku 1786 na terenie dawnej huty w Białej Dolinie wybudował szlifiernię. Roczna produkcja wynosiła talarów. Pośród wyrobów znajdowały się luksusowe, bogato rzeźbione puchary, których cena osiągała 100 talarów za sztukę [Czihak, 1891, s. 61]. Wytwarzano dobrej jakości czyste szkło kredowe w kolorze czerwonym, niebieskim, zielonym i czarnym, jak również szkło rubinu złota (Goldrubinglas) oraz szkło mleczne, przypominające porcelanę (Porzellanglas) [Lange 1881, s. 116]. Carl Christian Preussler zatrudniał w hucie Carlsthal 10 mistrzów dmuchania szkła, 8 chłopców do odnoszenia Huta Carlsthal, widok, ok Huť Carlsthal, pohlednice, cca1880 Carlsthal glassworks, view ca. 1880

57 110 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 111 Na území huti se tyčily hlavní a vedlejší budova a dům pro hutníky, v němž mohli čekat na konečnou tavbu sklářské hmoty. V roce 1798 zde dostalo práci ještě dalších 51 lidí a čtyři brusírny navíc přibraly 11 zaměstnanců. Na konci 18. století se výrazně zvýšila kvalita výroby adíky tomu i zisky. Od roku 1795 se začalo zkoušet vyrábět sklo s vyšším obsahem olova, což v oněch časech bylo naprosté novum. Vyžadovalo to postavení kompozitní pece [Lange 1881, s. 114], která umožňovala získávání kvalitnější suroviny a zároveň i vyrábění barevného skla. Po jistou dobu se vyráběly imitace kamejí, oválné a kulaté korálky, cívky, ověsky lustrů, knoflíky, lišty, hvězdičky, kabošony, pyramidy, rohy a dokonce i mléčně bílé podlahové desky. Skleněné komponenty byly dodávány berlínským výrobcům bronzových předmětů, kteří je používali k výrobě nábytku. V roce 1804 zdědil huť Carlův syn Christian Benjamin Preussler ( ), pokládaný za rozvážného, moudrého a ve sféře skla podnikavého muže, jenž sklu zasvětil celý svůj život. Takovéto vysvědčení mu vystavil v roce 1811 soudní přísedící Krüger, jenž ho řadil mezi nejinteligentnější lidi své epochy a co do sklářské produkce mezi ty nejvzdělanější [Czihak 1891, s. 50]. V roce 1808 huť lehla popelem, následující rok už zase stála a navíc obohacena o četné inovace. Od roku 1809 v ní coby sklářský pomocník pracoval spolu se svým bratrem Franzem Dominik Biemann, později slavnýmbrusičem. Týden co týden absolvoval cestou domů do Harrachova dvacetikilometrovou vzdálenost [Streit 1958, s. 10]. Takto se živil až do dosažení plnoletosti čili do svých 16 let. Na začátku 19. století už tradiční pánvové pece na tavení skloviny, ani topivo v podobě tvrdého sušeného dříví neumožňovaly vyrábět moderně a vycházet tím vstříc požadavkům trhu. Provoz huti Carlstahl nebyl nijak zvlášť rentabilní. was the main building with the furnace and a refreshment building for the workers waiting for the glass to be melted. In 1798, another 51 workers were employed at the glassworks and four grinding workshops employed additional 11 employees. At the end of the 18 th century the glass production as well as the profits significantly increased. A new, at that time cutting-edge, technology with glass containing more lead, was introduced. It required building a new composite furnace which allowed production of better quality glass and also coloured glass [Lange 1881, page 114]. The following products were manufactured there: imitations of precious stones, oval and round coral beads, spools, elements of chandeliers, buttons, slats, stars, cabochons, pyramids, antlers and even milky white floor tiles. Glass elements were delivered to bronze producers in Berlin, who used it for decorating furniture. In 1804 Christian Benjamin Preussler ( ), the son of Carl, inherited the manufacture. He was considered a wise and steady man. His entire life was devoted to glass production. Associate judge Krüger believed (statement from 1811) he was one of the most intelligent and well educated people, particularly in the field of glass production [Czihak 1891, page 50]. The glassworks burned down in 1808 an it was rebuilt and modernized next year. Dominik Biemann with his brother Franz worked there as glass carriers. Later on, he became an outstanding glass engraver. He used to walk every week a distance of 20 km going home to Harrachov [Streit 1958, page 10]. He worked as a carrier until he reached adulthood, at the age of sixteen. At the beginning of the 20 th century it was difficult to organize modern production, which could meet the market requirements, using traditional pot furwyrobów i 3 chłopców odpowiedzialnych za przygotowanie opału do pieca szklarskiego. W sumie pracowało tam 39 osób. Na terenie huty znajdował się budynek główny i pomocniczy oraz dom dla hutników, w którym mogli oni przebywać w oczekiwaniu na końcowy wytop masy szklanej. W 1798 roku do pracy przyjęto kolejnych 51 pracowników, a cztery szlifiernie zatrudniały dodatkowo 11 osób. Pod koniec XVIII w. znacznie wzrosła jakość produkcji, jak również zyski. Od 1795 roku prowadzono próby produkcji szkła o wyższej zawartości ołowiu, co w tym czasie było czymś nowym. Wymagały one budowy pieca kompozytowego [Lange 1881, s. 114], który umożliwiał zarówno otrzymywanie surowca lepszej jakości, jak i wytwarzanie szkła kolorowego. Przez pewien czas produkowano: imitacje kamieni, owalne i okrągłe koraliki, szpule, elementy do żyrandoli, guziki, listwy, gwiazdki, kaboszony, piramidy, rogi, a nawet mlecznobiałe płytki podłogowe. Elementy szklane dostarczano berlińskim wytwórcom brązów, którzy wykorzystywali je do produkcji mebli. W roku 1804 hutę odziedziczył syn Carla Christian Benjamin Preussler ( ), uważany za człowieka zrównoważonego, mądrego i zaangażowanego w dziedzinę szkła, której poświęcił całe życie. Takie świadectwo wystawił mu w 1811 roku asesor Krüger, zaliczając go w poczet najbardziej inteligentnych ludzi epoki i najlepiej wykształconych w dziedzinie wytwórczości szklarskiej [Czihak 1891, s. 50]. W 1808 roku huta spłonęła, odbudowano ją w następnym roku, wprowadzając szereg innowacji. Od 1809 roku, jako odnaszacz szkła pracował tu, wraz ze swoim bratem Franzem, Dominik Biemann późniejszy wybitny rytownik szkła. Co tydzień przemierzał dystans 20 km, idąc na weekend do domu w Harrachovie [Streit, 1958, s. 10]. Pracował tak do pełnoletności, czyli osiągnięcia szesnastego roku życia. Na początku XIX w. tradycyjne piece donicowe do wytopu masy szklanej oraz opał w postaci twardego, su- Huta Carlsthal, millefiori, Huť Carlsthal, millefiori, Carlsthal glassworks, millefiori,

58 112 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 113 V zápise z roku 1829 Benjamin Preussler ve svém deníku uvedl rovněž další důvody tohoto stavu: velká vzdálenost od dekoratérských dílen ve Sklářské Porubě a špatná kvalita cest (starobylá celní cesta). V jeho době došlo v oblasti výroby skla k podstatným změnám. Mnohem výnosnější než samotná výroba se stal obchod se skleněnými předměty, důležitou roli hrála znalost obchodních zákonitostí a vkusu odběratelů. Nezbytností se proto stalo zavádění moderních výrobních metod. Carl navrhl vytvoření jedné sloučené obchodní, výrobní a dekoratérské společnosti. Naprostou nutnost spatřoval v účasti na trzích a v hledání a dobývání nových odbytišť, jakož i v zavádění moderních výrobních metod. Snažil se huť Carlstahl vyvést z divokých a zapadlých Krkonoš na světové trhy. Christian Benjamin Preussler poslední zástupce rodu, který se tolik zasloužil o slezské sklářské umění našel důstojného nástupce v osobě Franze Pohla ( ), jemuž v roce 1840 sklářskou huť Carlstahl odkázal. Zemřel v roce 1849 a je pohřben na hřbitově v Dolní Sklářské Porubě. SERAFICUS ALOISIUS FRANZ POHL A SKLÁRNA CARLSTHAL Franz Pohl (1813 Rokytno 1884 Sklářská Poruba) pocházel ze starobylého českého sklářského rodu. Tento výjimečně schopný a kreativní člověk, byl nejen povšechně vzdělaným v oboru chemie a technologie skla, ale i vynikajícím praktikem a inovátorem sklářských technik. V roce 1830 byl přemístěn do Slezska, aby se ujal funkce ředitele první nedělní školy technického kreslení, kde zamýšlel vychovávat budoucí řezáče a malíře skla. Škola sídlila na dvoře Benjamina Preusslenaces for melting glass. The profitability of the Carlsthal glassworks was rather small. Benjamin Preussler mentioned in his diary other reason for that situation, namely: long distance to decorating workshops, bad quality of the roads (old customs route). Great changes occurred in the glass production. Glass trade became more profitable than production, it was essential to know the rules of the market and tastes of the customers. New technologies also became a must. Carl suggested concentrating production, decorating and dealership in one hand. He also advised participation in fairs, searching for new markets and introducing modern technologies. He tried to lead out Carlsthal glassworks from wild and lost region of the Karkonosze to the world markets. Christian Benjamin Preussler the last member of the merited glass art family found a worthy successor Franz Pohl ( ) who was given the Carlsthal glassworks in Preussler died in 1849 and is buried at the cemetery in Szklarska Poręba Dolna. SERAPHICUS ALOYSIUS FRANZ POHL AND THE CARLSTHAL GLASSWORKS Franz Pohl (1830 Rokytno 1884 Szklarska Poręba) came from an old Czech family of glassmakers. He was particularly talented and educated in the field of chemistry and glass technology. He introduced new innovative glass techniques and was a perfect practitioner. He was relocated to Silesia and acted as a headmaster of the Sunday School of Drawing designed to teach future sculptors and painters on glass. The school was located in Biała Dolina at Benjamin szonego drewna nie pozwalały na zorganizowanie nowoczesnej produkcji, pozwalającej sprostać wymogom rynku. Rentowność huty Carlsthal była niewielka. W swym dzienniku z 1829 roku Benjamin Preussler określał również inne powody tego stanu rzeczy: duża odległość od warsztatów zdobniczych w Szklarskiej Porębie i zła jakość dróg (stara droga celna). Za jego czasów zaszły duże zmiany w produkcji szkła. Zyskowny bardziej niż produkcja stał się handel szklanym towarem, istotna była znajomość praw rynku i gustów odbiorców. Koniecznością stało się wprowadzenie nowoczesnych metod produkcji. Carl zaproponował skupienie w jednym ręku przedstawicielstwa handlowego, produkcji i zdobienia szkła. Jako konieczność zalecał udział w targach, poszukiwanie i zdobywanie nowych rynków zbytu oraz wprowadzanie nowoczesnych metod produkcyjnych. Starał się wyprowadzić hutę Carlsthal z dzikich i zagubionych Karkonoszy na rynki światowe. Christian Benjamin Preussler ostatni przedstawiciel rodu zasłużonego dla śląskiej sztuki szklarskiej znalazł godnego następcę w osobie Franza Pohla ( ), któremu w 1840 roku przekazał hutę szkła Carlsthal. Zmarł w 1849 roku i pochowany jest na cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej. SERAPHICUS ALOYSIUS FRANZ POHL I HUTA CARLSTHAL Franz Pohl (1813 Rokytno-1884 Szklarska Poręba) pochodził ze starego czeskiego rodu szklarskiego. Wybitnie zdolny, kreatywny, wszechstronnie wykształcony w dziedzinie chemii i technologii szkła, był znakomitym praktykiem oraz nowatorem technik szklarskich.

59 114 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 115 ra v Bílé Dolině a docházely do ní jak děti slezské, tak i české, jež byly v příbuzenském vztahu s Pohlovou rodinou. V letech v ní nabýval vědomosti a dovednosti i Josef Pohl, děd Alexandra Pohla, slavný malíř skla pracující později ve službách hraběte Harracha. Pruská vláda vyslala Franze Pohla na studia do Říma. Jeho profesory na Institutu řemesel byli: dr. E. W. Fuss, dr. Beuth a dr. Ludwig E. Schubarth. Dr. Fuss experimentoval s rubínovým zlatým sklem a millefiori, dr. Beuth zasvětil Pohla do tajů výroby filigránu a dr. Schubart, specialista v oboru sklářství a anorganické chemie, mu pomáhal dělat první krůčky v oblasti bílých a barevných keramických past. Pohl poté absolvoval roční vandrování po nejlepších německých, francouzských, italských, rakouských a českých sklářských hutích. Po návratu v roce 1836 více než rok pracoval ve sklárně hraběte Harracha v Novém Světě (Neuwelt). V roce 1837 přesídlil do Slezska a přijal místo u Benjamina Preusslera, přičemž nadále vedl školu technického kreslení. Vyznačoval se velkou náročností, jeho studenti museli skicovat zvířata podle živé předlohy z Preusslerova zvěřince. V roce 1838 se oženil s dcerou svého zaměstnavatele Amálií. O rok později dostala mladá paní v rámci svatebního věna huť Carlsthal, kterou Pohl odprodal hraběti Schaffgotschovi. SKLÁŘSKÁ HUŤ HOFFNUNGSTHAL Do roku 1958 se sklářská huť nacházela na polské straně Krkonoš, v rámci úprav československo-polských hranic se stala součástí nynější České republiky. Po překročení hranic v Jakuszycích je třeba minout Harrachov a před mostem zahnout doprava na lesní cestu, načež se vydat podél Jizerky k pozůstatkům bývalé sklárny Hoffnungsthal. Preussler s mansion and was attended by Czech and Silesian children related to Pohl s family. Josef Pfohl, the grandfather of Alexander Pfohl, a famous glass painter, who later worked for Count Harrach, worked there in the years The Prussian government sent Franz Pohl to college to study in Berlin. His teachers at the Institute of Handicraft were: Dr. E.W. Fuss, Dr. Beuth and Dr. Ludwig E. Schubarth. Dr. Fuss experimented with gold ruby and millefiori, Dr. Beuth introduced filigree to Pohl, whereas Dr. Schubarth was an expert on glass and organic chemistry and taught him about ceramic pastes the white and the coloured ones. Then, Pohl visited the best glassworks in Germany, France, Italy, Austria and Czechia. After coming back in 1836 he worked for a year at Count Harrach s glassworks in Neuwelt. In 1837 he moved to Silesia and started to work at Benjamin Preussler s, yet he continued teaching at his drawing school. He was a strict teacher and his students had to draw from nature all the Preussler s animals. He married, Amelia the daughter of his employer in A year later his wife got Carlsthal glassworks as a dowry and Pohl decided to sell it to Count Schaffgotsch. HOFFNUNGSTHAL GLASSWORKS By 1958 the glassworks was situated on the Polish side of the Karkonosze. However, due to correction of the Polish Czechoslovakian border it turned out to be on the Czech side. When you cross the border in Jakuszyce you have to go past Harrachov and turn right into the forest road just before the bridge. Walking along The Izerka River you will get to the former Hoffnungsthal glassworks. W 1830 roku, przeniesiony na Śląsk, został powołany do pełnienia funkcji dyrektora pierwszej niedzielnej szkoły rysunku, mającej na celu kształcenie przyszłych rzeźbiarzy i malarzy szkła. Szkoła mieściła się we dworze Benjamina Preusslera w Białej Dolinie, a uczęszczały do niej dzieci śląskie i również czeskie, spokrewnione z rodziną Pohla. W latach uczniem szkoły był Josef Pfohl, dziadek Alexandra Pfohla, słynny malarz szkła, pracujący potem dla hrabiego Harracha. Rząd pruski wysłał Franza Pohla na studia do Berlina. Jego nauczycielami w Instytucie Rzemiosła byli: dr E.W. Fuss, dr Beuth oraz dr Ludwig E. Schubarth. Dr Fuss eksperymentował z rubinem złota i millefiori, dr Beuth wprowadził Pohla w produkcję filigranu, zaś dr Schubart, specjalista od szklarstwa i chemii nieorganicznej, udzielał mu wskazówek w dziedzinie past ceramicznych białych i kolorowych. Potem Pohl odbył roczną wędrówkę do najlepszych hut na terenie Niemiec, Francji, Włoch, Austrii i Czech. Po powrocie w 1836 roku, przez rok pracował w hucie hrabiego Harracha w Neuwelt (Nový Svět). W 1837 roku przeniósł się na Śląsk i podjął pracę u Benjamina Preusslera, nadal prowadząc szkołę rysunku. Był wymagający, jego uczniowie musieli z natury szkicować zwierzęta ze zwierzyńca Preusslera. W roku 1838 roku poślubił Amalię, córkę swego pracodawcy. Rok później w wianie ślubnym żona otrzymała hutę Carlsthal, którą Pohl odsprzedał hrabiemu Schaffgotschowi. HUTA SZKŁA HOFFNUNGSTHAL Do 1958 r. huta znajdowała się po polskiej stronie Karkonoszy, w wyniku korekty granicy polsko-czechosłowackiej znalazła się na terenie obecnych Czech. Po przekroczeniu granicy w Jakuszycach, należy minąć Harrachov i przed mostem skręcić w prawo w leśną drogę. Idąc wzdłuż Jizerki dojedziemy do ruin dawnej huty Hoffnungsthal.

60 116 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 117 Na přelomu let 1793/1794 přikročil Carl Christian Preussler ke stavbě nové manufaktury na tzv. Połonině Marcinowě (Martinsheide), zhruba hodinu cesty od hutě Carlsthal. S tavením sklářské hmoty se započalo 5. ledna Huť byla společným vlastnictvím Preusslerů, kupce ze Sklářské Poruby Benjamina Matterneho a mladého Prellera. Protože se do nově otevřené manufaktury vkládaly velké naděje, začalo se jí říkat Údolí naděje (pol. Dolina Nadziei, něm. Hoffnungsthal). Nacházela se na české straně Krkonoš, na úbočí horského štítu, což mělo za následek ještě komplikovanější spojení se Sklářskou Porubou a jejími dílnami, než tomu bylo u huti Carlsthal. V roce 1799 byla k huti připojena i vlastní brusírna. V roce 1811 zakoupil Christian Benjamin Matterne od Benjamina Prellera druhou brusírnu tu ve Sklářské Porubě. Obě sloužily k zušlechťování výrobků zhotovených na výslovné přání zákazníkovo. Rostoucí náklady, cla zavedená pruskými úřady, nárůst cen surovin i dopravy se podepsaly na poklesu zisků sklárny zároveň s velkými náklady na výrobu a neúměrnými cenami. Požár, jenž v roce 1821 v huti Hoffnungsthal vypukl, jicelou kompletně zničil, což přimělo Preusslery, aby se z celého podniku stáhli. PŮSOBENÍ DR. E. WILHELMA FUSSE VE SKLÁŘSKÉ HUTI HOFFNUNGSTHAL Ve 30. letech 19. století působil ve sklářské huti Hoffnugsthal, jež byla po požáru opět postavena na nohy, dr. E. Wilhelm Fuss, ředitel chemické továrny v Schönebecku u Magdeburku a učitel chemie na berlínském Institutu řemesel. Prováděl experimenty s vytvořením zlatého rubínového skla, od roku 1833 zahájil sérií At the turn of 1793 and 1794 Carl Christian Preussler started building a new manufacture in so called Połonina Marcinowa (Martin s pasture German: Martinsheide), about one hour walk from the Carlsthal glassworks. The first glass melting was performed on 5 th January The glassworks was owned by the Preusslers, Benjamin Matterne, a merchant from Szklarska Poręba, and young Preller. There were great expectations connected with the new glassworks, therefore it was called The Valley of Hope (Hoffnungsthal). It was situated on the Czech side of the Karkonosze, on the slope of the mountain ridge. It made communication with Szklarska Poręba and decorating workshops there even more difficult than it was with the Carlsthal manufacture. In 1799 a new grindery was built at the glassworks. In 1811, Christian Benjamin Matterne bought another grinding workshop from Benjamin Preller. The grinderies were used for refining the glass objects and making products for special orders. Growing cost of production, taxes introduced by the Prussian authorities, rising prices of raw material and transport caused low profits and great input of labour. The fire in 1821 totally destroyed the Hoffnungsthal glassworks and Preussler decided to withdraw his shares from the enterprise. ACTIVITY OF DR. WILHELM E. FUSS AT HOFFNUNGSTHAL GLASSWORKS In the thirties of the 19 th century, the manager of the chemical factory in Schönebeck near Magdeburg and a chemistry teacher at the Crafts Institute in Berlin, Dr. Wilhelm Fuss, worked at the Hoffnungsthal glassworks, which was rebuilt after the fire. He experimented with gold ruby glass and since Na przełomie 1793/1794 roku Carl Christian Preussler rozpoczął budowę nowej manufaktury na tzw. Połoninie Marcinowej (Martinsheide), w odległości godziny drogi od huty szkła Carlsthal. Wytop masy szklanej rozpoczęto 5 stycznia 1796 roku. Huta stanowiła współwłasność Preusslerów, Benjamina Matterne, kupca ze Szklarskiej Poręby oraz młodego Prellera. Ponieważ w nowo otwartej manufakturze pokładano duże nadzieje, nazwano ją więc Doliną Nadziei (Hoffnungsthal). Zlokalizowana była po czeskiej stronie Karkonoszy, na zboczu grzbietu górskiego, przez co komunikacja ze Szklarską Porębą i jej warsztatami była jeszcze trudniejsza niż huty Carlsthal. W roku 1799 huta została wyposażona we własną szlifiernię. W 1811 roku drugą szlifiernię w Szklarskiej Porębie odkupił od Benjamina Prellera Christian Benjamin Matterne. Szlifiernie służyły do uszlachetniania towarów wykonywanych na szczególne zamówienie klienta. Wzrastające koszty własne, wprowadzone przez władze pruskie cła, wzrost cen surowców i cen transportu to przyczyny, które obniżyły zyski wytwórni, przy dużym nakładzie pracy i niewspółmiernych kosztach. Pożar w 1821 roku zniszczył całkowicie hutę Hoffnungsthal, co spowodowało wycofanie się Preusslera z udziałów. DZIAŁALNOŚĆ DRA EDUARDA WILHELMA FUSSA W HUCIE HOFFNUNGSTHAL W latach 30. XIX wieku w odbudowanej po pożarze hucie Hoffnungsthal działał dr E. Wilhelm Fuss, dyrektor fabryki chemicznej w Schönebeck koło Magdeburga i nauczyciel chemii w Instytucie Rzemiosła w Berlinie. Prowadził eksperymenty nad otrzymaniem szkła rubinu złota, zaś od 1833 rozpoczął próby nad weneckim millefiori i antyczną mozaiką szklaną. Jako pierwszy zaczął zgrzewać kawałki millefiori na płytce szklanej. Oto jak Pazaurek pisze o zasługach dra Fussa: mniej zasług

61 118 SZKLARSKA PORĘBA SZKLARSKA PORĘBA 119 pokusů s benátským millefiori a antickou skleněnou mozaikou. Jako první začal ohřívat kousky millefiori na skleněné destičce. Pazaurek o Fussových zásluhách píše v tom smyslu, že má sice méně zásluh na poli nových objevů, zato jich má hodně na poli praktického zlepšení teoretických poznatků; proto též dr. Fuss, experimentující ve slezské sklárně Hoffnungsthal, dostal v roce 1833 cenu ve výši 500 tolarů od Spolku na podporu rozvoje řemesel v Prusku. Jím získané zlaté rubínové sklo nemělo vliv na zlaté rubínové sklo získávané podle receptury Kunkelovy obsah oxidu cínatého v Cassiově purpuru je zanedbatelný, což snižuje obsah zlata užívaného při výrobě [Pazaurek 1923, s ]. Část kvalifikovaných pracovníků z hutí Carlsthal a Hoffnungsthal měla český původ. Vyznačovali se opravdu velmi vysokou odbornou úrovní, což platilo zejména o malířích skla. O produkty obou hutí byl zájem široko daleko. Velké množství zlatého rubínového skla expedovala huť Hoffnungsthahl na americký trh. O jejím vysokém renomé svědčí fakt, že právě v jejích pecích v roce 1850 Moritz Finsch, malíř a brusič ze Slezských Teplic, vytvářel svou kolekci výrobků na Světovou výstavu v Londýně. V roce 1863 sklárnu odkoupil hrabě Schaffgotsch a během příštích 5 let dodávala na americký trh pouze růžové (pink) rubínové zlaté sklo, a to podle vylepšené a patentované metody Franze Pohla. V roce 1868 byla huť zavřena, její budovy v roce 1884 zachvátil další požár a následně byly rozebrány. V současnosti lze na místě, kde dříve stála, vidět zbytky ohřívacích kanálů a kanálů dopravujících do huti vodu coby doklad její vysoké úrovně a promyšlené moderní koncepce a vybavenosti he started to work over the Venetian glass in the technique of millefiori and antique glass mosaic. He was the first person to weld millefiori on a glass plate. Gustav E. Pazaurek writes about Dr. Fuss s achievements: there are less achievements as far as new discoveries are concerned, yet he introduced many practical improvements. That is why Dr. Fuss who experimented in the Hoffnungsthal glassworks achieved an award of the Society for Supporting Crafts Development in Prussia (500 talars) in The gold ruby he obtained does not influence the gold ruby according to the recipe of Kunkel, the amount of tin oxide in Cassius purple-red is very small, and that limits (diminishes) the amount of gold used for production [Pazaurek 1923, page ]. Some skilled workers of Carlsthal and Hoffnungsthal glassworks came from Czechia and their professional education was on a very high level, particularly as far as painting on glass was concerned. The products of both glassworks were very popular. A lot of gold ruby glass was produced for the American market. In 1950 a glass grinder Moritz Finsch was preparing his collection for the 1851 Great Exhibition in London, what proves the high quality of work performed by the glassmakers of the manufacture. The glassworks was bought back by Count Schaffgotsch and for the next five years they produced only pink glass of gold ruby according to improved and patented recipe of Franz Pohl. The manufacture was closed in 1868 and its ruins burned once more in 1884, then, everything was dismantled. Even today we can see the remnants of the old heating canals showing sophistication and modernity of equipment of the glassworks. ma na polu nowych odkryć, o wiele więcej w praktycznym ulepszeniu teoretycznych doniesień, dlatego dr Fuss, eksperymentujący w śląskiej hucie Hoffnungsthal, w roku 1833 otrzymał nagrodę (500 talarów) Stowarzyszenia Wspierania Rozwoju Rzemiosła w Prusach. Otrzymany przez niego rubin złota nie ma wpływu na rubin otrzymywany wg receptury Kunkela, zawartość tlenku cyny w purpurze Cassiusa jest nieznaczna, co ogranicza (zmniejsza) zawartość złota stosowanego w produkcji [Pazaurek 1923, s ]. Część wykwalifikowanych robotników hut szkła Carlsthal i Hoffnungsthal pochodziła z Czech. Reprezentowali oni wysoki poziom wykształcenia zawodowego, co uwidaczniało się szczególnie u malarzy szkła. Wyroby obu wytwórni znajdowały szeroki krąg odbiorców. Duże ilości szkła rubinu złota huta Hoffnungsthal produkowała na rynek amerykański. O jej wysokim poziomie świadczy fakt, iż w roku 1850 Moritz Finsch malarz i szlifierz szkła z Cieplic przygotowywał tu swoją kolekcję szkieł na Wystawę Światową w Londynie w 1851 roku. W 1863 roku manufakturę odkupił hrabia Schaffgotsch i przez następne pięć lat produkowana ona na rynek amerykański tylko różowe (pink) szkła rubinu złota, według ulepszonej i opatentowanej metody Franza Pohla. W roku 1868 huta została zamknięta, zaś jej ruiny spłonęły po raz drugi w roku 1884 i zostały rozebrane. Dziś jeszcze w terenie można zobaczyć pozostałości po kanałach grzewczych i doprowadzających wodę, które są dowodem wysokiego poziomu i przemyślanego, nowoczesnego wyposażenia obiektu. Hoffnungsthal widok zabudowań huty szkła, fotografia, lata 70. XIX w. Hoffnungsthal podoba objektů sklářské hutě, fotografie, 70. léta 19. století Hoffnungsthal view of the glassworks, buildings, photo, the 1870s

62 120 A SHORT HISTORY OF CZECH GLASS A SHORT HISTORY OF CZECH GLASS 121 KRÁTKÁ HISTORIE ČESKÉHO SKLA Sklářství v Čechách a na Moravě má již tisíciletou tradici. K rozvoji světských skláren, které začaly vznikat v lesnatých hraničních oblastech, kde měly dostatek surovin, dochází pak od 13. století. V severních Čechách se výroba postupně soustředila do oblasti Krušných, Lužických a Jizerských hor a západní části Krkonoš. Margarete Klanteová během svého bádání v pojmosloví slezských obcí obsahujících název sklo objevila na české straně Jizerských hor ves Hochstadt, jež byla se sklářstvím úzce spojená [Klante 1935, s. 112]. Zmiňovaná ves je v listinách z roku 1376 v souvislosti se smlouvou, na jejímž základě měl výrobce Nikel Duenser z Hochstadtu dodávat sklo do Hlohova (Głogow) ve Slezsku. Jedná se o nejstarší písemně doloženou zprávu o české sklářské huti v Jizerských horách. Na Novoborsku je dokumentováno archeologickými průzkumy a písemnými zprávami více než deset sklářských hutí ze 14. století, o století později dalších deset (např. Chřibská, okolí Jedlové, Kytlic, Cvikova, Polevska). Na hutích se prováděla i částečná rafinace (zdobení) výrobků, především brusem nebo malbou. V průběhu dalších století zanikalo i vznikalo mnoho dalších skláren, jejichž činnost pak často ukončoval nedostatek dřeva a jeho vysoké ceny. K oživení sklářské výroby došlo v polovině 16. století, kdy do Čech přesídlily sklářské rody ze saské části Krušných hor [Żelasko 2005, s. 125]. Jejich příchod souvisel s nárůstem cen dřeva, způsobeným stále A SHORT HISTORY OF CZECH GLASS Glass production in Czechia and Moravia is over a thousand years old. The development of glassworks started in the 13 th century in the forests where there were plenty of resources. In the northern Czechia production was situated mostly in The Rudawy, The Lusatian Mountains, The Izerskie Mountains and western part of The Karkonosze Margarete Klante, who investigated Silesian localities having glass in their etymology, discovered a place called Hochstadt on the Czech side of the Izerskie Mountains [Klante 1935, page 112]. The place is mentioned in records concerning an agreement according to which the producer called Nikel Deusner was supposed to deliver glass to Głogów (Glogau) in Silesia. It is the oldest documented Czech glassworks in the Izerskie Mountains. The archeological research and written records confirm existence of several glassworks already in the 14 th century in the region of Nový Bor. A hundred years later another ten manufactures were recorded (for example: Chřibská, area of Jedlova, Kytlice, Cvikov, Polevsko). In the glassworks of that time the products were also decorated on the spot, they were painted and sanded. In the next centuries many glassworks disappeared and the new ones were established. It was due to the lack of wood and its high prices. The revival of glass production can be observed in the half of 16 th century when families of glassmakers from the KRÓTKA HISTORIA CZESKIEGO SZKŁA Produkcja szkła w Czechach i na Morawach ma tysiącletnią tradycję. Rozwój hut szkła, które zaczęły pojawiać się na zalesionych terenach przygranicznych, gdzie nie brakowało surowców, trwał od XIII wieku. W północnych Czechach produkcja koncentrowała się w Rudawach, Górach Łużyckich i Izerskich oraz w zachodniej części Karkonoszy. Margarete Klante, badając śląskie miejscowości z nazwą szkło w źródłosłowie, odkryła po czeskiej stronie Gór Izerskich wieś Hochstadt, która była ściśle związana ze szklarstwem [Klante 1935, s. 112]. Wieś wzmiankowana jest w dokumentach z 1376 roku w związku z umową, na mocy której wytwórca Nikel Duenser z Hochstadt miał dostarczać szkło do Głogowa (Glogau) na Śląsku. Jest to najstarsza udokumentowana informacja dotycząca czeskiej huty szkła w Górach Izerskich. Badania archeologiczne i wzmianki źródłowe potwierdzają istnienie już w XIV wieku kilkunastu hut szkła w regionie Novego Boru. Sto lat później odnotowano kolejne dziesięć (np. Chřibská, okolice Jedlovej, Kytlice, Cvikov, Polevsko). W ówczesnych hutach, oprócz wytopu masy szklanej, dokonywano również częściowej rafinacji (dekoracji) wyrobów, głównie poprzez szlifowanie lub malowanie. W ciągu następnych stuleci zniknęło i powstało wiele innych hut szkła, których działalność często kończył brak drewna i jego wysokie ceny.

63 122 A SHORT HISTORY OF CZECH GLASS A SHORT HISTORY OF CZECH GLASS 123 více se rozmáhající těžbou rud a jejich zpracováváním. Cena dřeva pro potřeby rozvíjejícího se rudného hornictví vzrostla po roce 1500 natolik, že to prakticky zastavilo rozvoj tamního sklářství [Drahotová 2005, s. 134]. Členové rozvětvených saských sklářských rodů tudíž hledali nové příležitosti v severních Čechách a v Kladsku. Preusslerové, Schürerové, Schindlerové, Kunzové, Evaldové, Hanischové, Hornové a další byli zkušenými řemeslníky.svou praxi obohatili o zkušenosti z oboru metalurgie a z experimentování s barevnými kovy. Stali se jedinečnými představiteli nové vlny ve sklářství na území Krkonoš. Postupem času se zušlechťování skla oddělilo od hutních provozů.kromě dutého skla nabyla na významu v oblasti severních Čech také výroba ověskových lustrů (huť Juliusthal na zákupském panství, Josef Palme na Práchni) zrcadel (zrcadlárna hraběte Kinského na sloupském panství) a postupem času především v Jizerských horách produkce bižutérie.teprve s postupnou industrializací a novými způsoby vytápění sklářských pecí (uhlí, generátorový plyn) mohly být sklárny budovány přímo ve městech. area of the Rudawy (Erzgebirge) in Saxony moved to Czechia [Żelasko 2005, page 125]. It was the time when prices of wood rose due to exploitation and processing of ores. The needs of the ore mining industry in Saxony caused such rise in prices after the year 1500 that development of the glassmaking became seriously curbed [Drahotova 2005, page 134]. Members of numerous Saxon families of glassmakers were looking for employment in Silesia, northern Czechia and Kłodzko. The Preusslers, the Szürers, the Schindlers, the Kunzs, the Evalds, the Hanisches, the Horns and others were experienced families of glassmakers. Their experience included also metallurgic experiments with ferrous and non-ferrous metals. They represented the new wave in glassmaking of the Karkonosze region. Not only pure glass was an important product of these manufactures. They also made chandeliers, particularly in the northern Czechia (Juliusthal glassworks demesne Zákup, Josef Palme in Prácheň), mirrors (the factory of mirrors run by count Kinský demesne Sloup) and jewelery. Glassmaking could be gradually moved to towns when new methods of heating the furnaces were developed (coal, producer gas). Ożywienie szklarskiej wytwórczości nastąpiło dopiero w połowie XVI w., kiedy do Czech przesiedliły się szklarskie rody z saksońskich terenów Rudaw (Erzgebirge) [Żelasko 2005, s. 125]. Ich przybycie miało związek ze wzrostem cen drewna w Rudawach spowodowanym zwiększającym się wydobyciem rud i ich przetwarzaniem. Potrzeby rozwiniętego górnictwa rud w Saksonii zwiększyły ceny drewna po 1500 roku na tyle, że zamroziły rozwój tamtejszego szklarstwa [Drahotova, 2005, s. 134]. Członkowie rozgałęzionych saskich rodów szklarskich szukali więc nowych możliwości zatrudnienia na Śląsku, w północnych Czechach i w Kłodzku. Preusslerowie, Schürerowie, Schindlerowie, Kunzowie, Evaldowie, Hanischowie, Hornowie i inni byli doświadczonymi szklarzami. Swoją praktykę wzbogacili o doświadczenia metalurgiczne i eksperymenty z kolorowymi metalami. Stali się wybitnymi reprezentantami nowej fali w szklarstwie na terenie Karkonoszy. Oprócz czystego szkła w północnych Czechach, zwłaszcza w Górach Izerskich, na znaczeniu zyskała produkcja żyrandoli wiszących (huta Juliusthal w majątku Zákup, Josef Palme w Práchni), luster (fabryka luster hrabiego Kinskiego w majątku Sloup) i produkcja biżuterii. Przeniesienie produkcji hutniczej do miast mogło nastąpić dopiero wraz ze stopniową industrializacją i nowymi metodami ogrzewania pieców szklarskich (węgiel, gaz generatorowy).

64 124 NOVÝ SVĚT HARRACHOV NOVÝ SVĚT HARRACHOV 125 NOVÝ SVĚT HARRACHOV Město situované 4 km od hraničního přechodu v Jakuszycích, známé svým komplexem skokanských můstků na úbočí Čertovy hory. Současný Harrachov vznikl sloučením dvou měst Nový Svět (Neuwelt) a Harrachov, přičemž název pochází od majitele zdejších zemí hraběte Harracha. V části města zvané Nový Svět se nachází sklářská huť Novosad & Syn, při níž od začátku 21. století funguje malý pivovar, hotel, pivní lázně a restaurace. Na cestě k neobyčejně působivému vodopádu Mumlava, vzdáleného od centra asi 2 km, je možné navštívit Muzeum lyžařství, Muzeum Šindelka a Muzeum hornictví s jeho 1000 m hlubokou štolou. SKLÁRNAHRABĚTE HARRACHA NOVÝ SVĚT HARRACHOV A town situated 4 km from the border pass in Jakuszyce known for ski jump facilities on the slope of Čertova Hora. Modern Harrachov was created as a combination of two localities: Nový Svět (Neuwelt) and Harrachov the name comes from the name of the proprietor of the land Count Harrach. The glassworks Novosad & Son can be found in the part of the town called Nový Svět. There is also a hotel, a restaurant, a small brewery and a beer bath at the manufacture. On the way to the picturesque waterfall of the Mumlava there is a Museum of Skiing, Museum of Šindelka and Museum of Mining with a 1000 m deep adit. COUNT HARRACH S GLASSWORKS NOVỲ SVĚT HARRACHOV (NEUWALD, NEUWELT) Miasto położone cztery kilometry od przejścia granicznego w Jakuszycach, znane z kompleksu skoczni narciarskich na zboczu Čertovej hory. Współczesny Harrachov powstał z połączenia dwu miejscowości: Nový Svět (Neuwelt) oraz Harrachov nazwa pochodzi od właściciela tych ziem, hrabiego Harracha. W części miasta zwanej Nový Svět znajduje się huta szkła Novosad & Syn, przy której od początku XXI wieku funkcjonuje mini browar, hotel, łaźnie piwne i restauracja. W drodze do niezwykle malowniczego wodospadu Mumlava, oddalonego około dwa kilometry od centrum, można zwiedzić Muzeum Narciarstwa, Muzeum Sindelka oraz Muzeum Górnictwa z 1000-metrową sztolnią. Widok na Harrachov, pocztówka, ok Pohled na Harrachov, pohlednice, cca 1920 View of Harrachov, postcard, ca Sklárnu v Novém Světě vystavěl v roce 1712 sklářský mistr Elias Müller ze Seifenbachu. Šlo o českou sklářskou huť stojící nejblíže hranic se Slezskem [Żelasko 2006, s. 86]. Po Müllerově smrti v roce 1730 ji řídila jeho choť Elisabeth, po ní ji zdědil syn Johann Josef, jenž ji v roce 1764 za 3435 zlatých a 57 krejcarů pronajal hraběti Harrachovi. The glassworks in Nový Svět was built by a master glassmaker Elias Müller from Seifenbach in It was a manufacture situated very close to the Silesian border. After Müller s death, his wife Elisabeth Müller run the glassworks, then, it was inherited by her son Johann Josef, who leased the manufacture to Count Harrach for 3435 guldens and 57 kreutzers. Sklářská huť se zpočátku zaměřovala na výrobu malých okenních tabulek a stolního skla, nicméně velmi záhy se přeorientovala na sklo užitkové a její produkce se výrazně navýšila. Netrvalo dlouho a expedovala surové sklo do dekoratérských dílen v severních Čechách. Ideální poloha sklářské huti uprostřed vesnice zaručovala její snadnou dostupnost jak pro zaměstnance, tak i pro zákazníky. Ke dvěma pecím, u nichž pracovalo 22 The glassworks initially produced window glass of small size and table glassware, then, they started to specialize in glass utilities and the production was significantly improved. Soon they started to deliver glass to decorating workshops in northern Czechia. Perfect location of the glassworks, in the middle of the village, enabled easy access to workers and customers. The manufacture employed 22 glassmakers at two furnaces. Pretty soon

65 126 NOVÝ SVĚT HARRACHOV NOVÝ SVĚT HARRACHOV 127 osob, brzy přibyla pec třetí, která znamenala práci pro dalších 15 lidí. Novosvětská huť zaměstnávala i své vlastní dekoratéry, což pochopitelně snižovalo její výrobní náklady. Pracovní sazebník byl v porovnání se slezskými hutěmi nižší, na což měla vliv také nabídka na pracovním trhu. Již v roce 1776 byly výrobky z Nového Světa všeobecně chváleny. Sklářská huť vyráběla nejen prvotřídní bezbarvé křišťálové sklo, ale i to barevné: červené, zelené, světle modré, fialové, černé, saténově modré a mléčně bílé. V roce 1773 byl správcem sklárny jmenován Anton Erben [Krause, 1965, s. 8], v roce 1797 se pak stala majetkem hraběte Harracha. Ten do jejího čela postavil Martina Kaisera, Michaela Wanzela jmenoval faktorem (vedoucím provozu) a Johanna Pohla kontrolorem neboli technologem. Tato trojice dbala o udržení vysoké kvality výroby novosvětské huti, která vbrzku dosáhla vrcholu svých možností a vydobyla si velké renomé. V roce 1804 ji navštívil palatin arcivévoda Josef, dva roky nato ve dnech 27. a 28. července arcivévoda Rainer a 18. června 1820 i nástupce trůnu a pozdější císař Ferdinand. Dne 17. července 1827 sklářskou huť zničil rozsáhlý požár. Z iniciativy hraběte Franze Ernsta Harracha byla vcelku rychle postavena znovu a již v roce 1823 z jejích pecí vycházelo sklo s červenou lazurou. V období biedermeieru a pod vedením Johanna Pohla zaujímala první místo v Čechách co do kvality výroby. Na průmyslové výstavě v Praze v roce 1829 se představila prostřednictvím výrobků inkrustovaných keramickými pastami, za což byla odměněna zlatou medailí. V roce 1840 do sklářské huti zavítal saský král Friedrich August II. a v roce 1846 rakouský arcivévoda kníže Štěpán. V roce 1842 byl v Novém Světě poprvé vyroben purpurový zlatý rubín, sklo barvené ve hmotě. a new furnace was built and 15 more people were employed. The glassworks also employed glass decorators and that lowered the cost of production. The wages were lower than in other Silesian manufactures for the supply on the market was high at that time. In 1776 the products of Neuwald were already appreciated in the region. The glassworks produced perfect transparent glass as well as the colourful one: red, green, pale blue, purple, black, sateen-blue and milky-white. Anton Erben became the manager of the manufacture in 1773 [Krause 1965, page 8], in 1797 the glassworks became the property of Count Harrach. Its manager was Martin Kaiser, Michael Wanzel dealt with trade (Fáktor) and Johann Pohl was responsible for technological supervision. Those three men managed to manufacture good quality products and soon the glassworks gained fame for their glass in the region. It was visited by Elector Palatine Josef in 1804, then, by Elector Rainer on 27 th and 28 th July 1806 and by the successor to the throne, later Emperor Ferdinand on 18 th June On 17 th June 1827 the glassworks burned down totally. However, Count Franz Ernst Harrach initiated the rebuilding. In 1829, it already produced red copper glass. In the period of Biedermeier, the manufacture run by Johann Pohl was positioned in the first place in Czechia with regard to quality of production. It was awarded with a gold medal at the industrial exhibition in Prague in 1829 for the glass inlaid with ceramic pastes. The manufacture was visited by the king of Saxony Friedrich August II in 1840 and by Prince Stefan Elector of Austria in In 1842 the gold ruby glass dyed in mass was produced for the first time in Neuwelt. HUTA HRABIEGO HARRACHA Huta szkła w Novỳm Svete została zbudowana przez mistrza szklarskiego Eliasa Müllera z Seifenbach w 1712 roku. Była czeską hutą położoną najbliżej granicy śląskiej [Żelasko 2006, s. 86]. Po śmierci Müllera w 1730 r. hutę prowadziła jego żona Elisabeth Müller, następnie odziedziczył ją syn Johann Josef, który w 1764 r. wydzierżawił hutę hrabiemu Harrachovi za 3435 guldenów i 57 krajcarów. Huta początkowo wytwarzała szkło okienne małego formatu i szkło stołowe, jednakże szybko przestawiła się na szkło użytkowe i jej produkcja znacząco się polepszyła. Już wkrótce dostarczała surowe szkło dla warsztatów zdobniczych północnych Czech. Doskonałe położenie huty w środku wsi ułatwiało dostęp do niej zarówno dla pracowników, jak i klientów. Zatrudniała 22 hutników przy dwóch piecach, zaś wkrótce wybudowano trzeci piec, przy którym znalazło pracę następnych 15 osób. Zatrudniała też własnych zdobników, co naturalnie obniżało koszty produkcji. Stawki za pracę były niższe w porównaniu do hut śląskich, na co wpływała również wysoka podaż na rynku pracy. Już w roku 1776 wyroby z Neuwald były powszechnie chwalone. Huta produkowała doskonałe bezbarwne szkło kryształowe, ale także kolorowe: czerwone, zielone, jasnoniebieskie, fioletowe, czarne, satynowo-niebieskie i mlecznobiałe. W 1773 r. zarządcą huty został Anton Erben [Krause, 1965, s. 8], w 1797 r. przeszła ona na własność hrabiego Harracha. Huta szkła hrabiego Harracha, grafika, XIX w. Sklářská huť hraběte Harracha, grafka, 19. století Count Harrach s glassworks, print, the 19th century Sklářská huť hraběte Harracha prezentovala své výrobky na mnoha výstavách The glassworks of Count Harrach successfully showed glass products at numerous

66 128 NOVÝ SVĚT HARRACHOV NOVÝ SVĚT HARRACHOV 129 Zarządcą został Martin Kaiser, Michael Wanzel faktorem, zaś Johann Pohl kontrolerem, czyli technologiem. Oni trzej dbali o wysoki poziom produkcji, toteż huta w Neuwelt szybko osiągnęła wyżyny swych możliwości i zyskała duże uznanie. W 1804 r. hutę odwiedził palatyn elektor Josef, w dniach 27 i 28 lipca 1806 r. elektor Rainer, natomiast 18 czerwca 1820 r. następca tronu, późniejszy cesarz Ferdynand. Huta szkła hrabiego Harracha Wazon, ; ok Sklářská huť hraběte Harracha Váza, ; cca 1905 Count Harrach s glassworks Vase, ; ca Dnia 17 czerwca 1827 r. huta całkowicie spłonęła. Z inicjatywy hrabiego Franza Ernsta Harracha została szybko odbudowana. Już w 1828 r. produkowała szkło z czerwoną lazurą. W okresie biedermeieru, pod zarządem Johanna Pohla, osiągnęła pierwsze miejsce w Czechach w jakości produkcji. Na wystawie przemysłowej w Pradze w 1829 roku zaprezentowano szkła inkrustowane pastami ceramicznymi, nagrodzone złotym medalem. W 1840 r. hutę odwiedził król Saksonii Friedrich August II, zaś w 1846 r. książę elektor Stefan z Austrii. W roku 1842 wyprodukowano w Neuwelt po raz pierwszy barwione w masie, purpurowe szkło rubinu złota. a nesčetněkrát přitom obdržela nevyšší ocenění či čestné ocenění. V dobách, kdy huť sklízela tyto úspěchy, disponovala třemi velkými pecemi vytápěnými dřívím, brusírnu, malírnu, ryteckou dílnu a leptárnu. Na přelomu 19. a 20. století zaměstnávala huť 40 hutníků, 199 brusičů a 18 rytců. V roce 1900 odjížděli zástupci sklářské huti ze Světové výstavy v Paříži a v roce 1901 z Kodaně a Stockholmu s nejvyšším oceněním. Na pařížské výstavě v roce 1924 byla řediteli její umělecké produkce Rudolfu Schwedlerovi přiznána Grand Prix. V roce 1929 představil své projekty na výstavě řemesel v Barceloně, v roce 1937 získal opět v Paříži Grand Prix a v roce 1939 se na Lipských trzích umístil na nejvyšším stupni. exhibitions. In the time of prosperity, the manufacture had three furnaces heated with wood, as well as grinding, painting, engraving and etching workshops. On the turn of the 19 th and 20 th century there were 40 glassmakers, 199 grinders and 18 gravers employed in the factory. They won the highest prizes at the 1900 and 1901 Paris Exposition, as well as at the Copenhagen and Stockholm exhibitions. Rudolf Schwedler, the artistic manager of the manufacture, was granted Grand Prix at the 1924 Paris Exposition. He presented his works at the 1929 Barcelona Exposition and again he won Grand Prix at the 1937 Paris Exposition and the first prize at the 1939 Leipzig Fair. Huta szkła hrabiego Harracha prezentowała swe wyroby na licznych wystawach i niejednokrotnie osiągała najwyższe nagrody i wyróżnienia na licznych wystawach. W okresie, kiedy firma odnosiła sukcesy, huta posiadała na wyposażeniu trzy duże piece opalane drewnem, szlifiernie, malarnie i grawernie oraz kwaszarnię. Na przełomie XIX/XX wieku zatrudniała 40 hutników, 199 szlifierzy i 18 grawerów szkła. W 1900 r. na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 r. i w 1901 r. na wystawie w Kopenhadze i Sztokholmie osiągnęła najwyższe nagrody. Na wystawie paryskiej w 1924 r. jej kierownikowi produkcji artystycznej, Rudolfowi Schwedlerowi, przyznano Grand Prix. W 1929 r. ponownie zaprezentował swe projekty na wystawie rzemiosła w Barcelonie, zaś na Wystawie Paryskiej w 1937 r. zdobył ponownie Grand Prix. W 1939 r. na Targach Lipskich otrzymał I nagrodę. Huta szkła hrabiego Harracha Szklanica, ok Sklářská huť hraběte Harracha Sklenka, cca 1830 V roce 1940 byl hrabě Johann Harrach nucen novosvětskou huť prodat. In 1940 Count Johann Harrach had to sell the Neuwelt glassworks. W 1940 r. hrabia Johann Harrach musiał sprzedać hutę w Neuwelt. Count Harrach s glassworks Glassful, ca. 1830

67 130 NOVÝ SVĚT HARRACHOV NOVÝ SVĚT HARRACHOV 131 HUTA SZKŁA I BROWAR NOVOSAD & SYN Po II wojnie światowej hutę Harracha upaństwowiono, poźniej w 1990 r. sprywatyzowano. Kupił ją dr František Novosad z Novego Boru. Firma pracuje dalej pod nazwą Novosad & Syn. Zatrudnia dobrych rzemieślników i projektantów, czasem kopiuje stare wzory. Wszystkie szklane przedmioty nadal wytwarza się ręcznie, realizując zamówienia z całego świata. Huta szkła i browar Novosad & Syn Sklářskáhuť a pivovar Novosad & Syn Novosad s glassworks and brewery NOVOSAD & SYN Po II. světové válce byla huť hraběte Harracha znárodněna, v roce 1990 pak zprivatizována. Majitelem firmy se stal dr. František Novosad z Nového Boru a sklárnu provozuje pod označením Novosad & syn. Zaměstnává kvalitní řemeslníky a návrháře, čas od času kopíruje starší vzory. Všechny skleněné předměty se zde nadále vyrábějí ručně a vychází se vstříc požadavkům zájemců z celého světa. Novosad vedle sklárny vystavěl menší pivovar, hotel, pivní lázně a restauraci. Sklárnu je možné navštěvovat ve skupinách a pod vedením průvodce pozorovat ze stupínku vybudovaného nad sklářskou pecí sklářský hutnický proces. Návštěvníci mohou zhlédnout také ty části sklárny, v nichž se sklo opracovává, a zavítat do tradiční brusírny z 19. století. Součástí sklárny je i muzeum klasického skla, vedle je otevřen solidně prosperující obchod se sklářskými výrobky nabízející výtvory novosvětské huti, ale i jiných podnikůa dekoratérských dílen. GLASSWORKS AND BREWERY NOVOSAD & SON The manufacture was nationalized after the World War II and privatised in The new owner Dr. František Novosad from Nový Bor employed good glassmakers and designers and sometimes they copy old patterns. The name of the enterprise is Novosad & Son and they have been realizing orders from all over the world. Novosad built a mini brewery, a hotel, a beer bath and a restaurant next to the glassworks. The manufacture can be visited in groups with a guide. Visitors can observe the process of glass production from the platform built above the furnace. It is also possible to see processing of glass and visit a traditional grindery from the 19 th century. There is also a glass museum next to the factory and a thriving factory outlet offering glass from Novosad s manufacture and other decorating workshops. Novosad wybudował obok huty mini browar, hotel, łaźnie piwne i restaurację. Hutę można zwiedzać grupowo, z przewodnikiem. Z podestu, wybudowanego powyżej pieca szklarskiego, obserwować można proces hutniczy. Można obejrzeć stanowiska obróbki szkła i zwiedzić tradycyjną szlifiernię z XIX w. Przy hucie znajduje się muzeum szkła artystycznego, obok dobrze prosperujący sklep szklarski oferujący wyroby huty Novosada oraz innych wytwórni i pracowni zdobniczych. Przed wjazdem do huty stoi stara kapliczka ze szklanym ołtarzem w środku, który wraz z mensą ołtarzową sprowadzony został z Wenecji, a w wieżyczce znajduje się szklany dzwon wykonany w hucie hrabiego Harracha. Kaplica św. Elżbiety Kaple sv. Alžběty St. Elisabeth s Chapel Před vjezdem do sklárny stojí stará kaplička se skleněným oltářem, který byl spolu s oltářní mensou přivezen z Benátek, ve věžičce pak visí skleněný zvon pocházející ještě ze sklárny hraběte Harracha. At the entrance to the facilities there is a chapel equipped with a glass altar and a mensa imported from Venice. In the tower of the chapel there is a glass bell made at Count Harrach s glassworks.

68 132 NOVÝ SVĚT HARRACHOV NOVÝ SVĚT HARRACHOV 133 DOMINIK BIEMANN ( ) Narodil se v Harrachově (poblíž sklárny) tesaři Franzi Biemannovi a Anně Marii, roz. Petrakové. Za kmotra mu při křtu šel Johann Pohl, kontrolor vesklářské huti hraběte Harracha. Biemannovi byli chudí, proto musel Dominik již jako pětiletý pomáhat v povoznictví. Od roku 1809 pak se svým bratrem Franzem pracoval coby sklářský pomocník v huti Carlsthal. Týden co týden absolvoval dvacetikilometrovou cestu domů do Harrachova [Streit 1958, s. 10]. Dominik Biemanm se umění broušení skla učil v letech u Franze Pohla, avšak dekoratérským pracím přihlížel v Carlsthalu daleko dříve. V letech jej hrabě Harrach poslal do Prahy studovat na Akademii výtvarných umění. Poté se živil jako rytecskla ve Františkových Lázních, načež přesídlil do Karlových Varů. Do Františkových Lázní se později vracel vždy v létě na dovolenou. Zprvu rylobyčejné sklenice, časem přešel na portréty, vyobrazil kupř. Goetha, hraběte Kašpara von Sternberg, členy rodiny Gotha-Coburg a nespočet příslušníků ruské šlechty, kteří Karlovy Vary navštěvovali. Když vyšel biedermeier z módy, nedokázal Biemann svůj styl přizpůsobit novým požadavkům. Poté co se k postupnému finančnímu strádání přidružily i depresivní nálady, pokusil se v roce 1855 o sebevraždu, v jejímž důsledku o dva roky později zemřel. DOMINIK BIEMANN ( ) He was born in Harrachov, in the vicinity of the glassworks. His father, Franz Biemann was a carpenter, his mother s name was Maria Anna Petrak and his godfather was a supervisor at Count Harrach s glassworks Johann Pohl. The family was poor, that is why Biemann started to work as a carter at the age of five. He and his brother Frantz worked as glass carriers at Carlsthal. Every week he walked 20 km to spend the weekend at home in Harrachov [Streit,1958, page 10]. Dominik Biemann learned glass-carving in the years at Franz Pohl s workshop, yet he had earlier watched the glass decorators at Carlsthal. Count Harrach sent him to Prague in order to study painting and anatomy at the Academy of Fine Arts in the years After graduating he worked as a glass carver at Franzensbad (Františkovy Lázně), then in Karlovy Vary but he still used to spend summer in Franzensbad. At first he carved simple tumblers, then portraits of such famous people as Goethe, Count Caspar von Sternberg, the Coburg-Gotha family and many Russian aristocrats visiting Karlovy Vary. When the Biedermeier fashion passed away, he was not able to follow the change. His material status deteriorated so he became depressive and eventually attem pted suicide in 1855 what resulted in his death in DOMINIK BIEMANN ( ) Urodził się w Harrachovie, w pobliżu huty. Jego ojcem był cieśla Franz Biemann, matką Maria Anna Petrak, a ojcem chrzestnym Johann Pohl, kontroler w hucie hrabiego Harracha. Rodzina była uboga, dlatego Biemann już w wieku pięciu lat pracował jako furman. Od 1809 r., wraz z bratem Frantzem, pracował jako odnaszacz szkła w Carlsthal. Co tydzień przemierzał dystans 20 km idąc na weekend do domu w Harrachovie [Streit 1958, s. 10]. Dominik Biemann rzeźbienia szkła uczył się w latach u Franza Pohla, ale już wcześniej przypatrywał się pracy zdobników w Carlsthalu. W latach , wysłany przez hrabiego Harracha do Pragi, studiował malarstwo i anatomię na Akademii Sztuk Pięknych. Po studiach pracował jako rzeźbiarz szkła w uzdrowisku Františkovy Lázně (Franzensbad), potem w Karlovych Varach (Karlsbad), na letnie sezony jeździł do Franzensbad. Początkowo rzeźbił proste szklanice, potem portrety, między innymi: Goethego, hrabiego Caspara von Sternberg, rodziny Gotha-Coburg oraz wielu rosyjskich arystokratów odwiedzających Karlove Vary. Gdy skończyła się moda biedermeierowska, nie potrafił zmienić swojego podejścia. Ze względu na pogorszenie statusu materialnego i depresyjne usposobienie, w 1855 roku podjął próbę samobójczą, w wyniku której zmarł w 1857 roku.

69 134 JIZERKA JIZERKA 135 JIZERKA JIZERKA JIZERKA Nevelká osada ležící několik kilometrů od polských hranic, situována v nadmořské výšce 800 m n. m. V pramenech se objevuje v roce 1539, v roce 1591 se stala součástí frýdlantského panství. Pravidelně ji obývali ptáčníci, dřevorubci a pastýři. V roce 1828 zde Franz Anton Riedel založil první sklářskou huť. V Jizerce žil dlouhá léta slavný cestovatel Gustav Ginzel ( ). Jeho ve všech směrech svérázný dům se nazývá Hnojový dům od hnoje, který po sobě zanechaly krávy v tomto domě žijící. Tento houfně navštěvovaný objekt v roce 1995 vyhořel, dnes na jeho místě stojí replika. Bydlel zde taktéž malíř Eduard Enzmann, jenž svými skicami a oleji šířil drsnou krásu zdejší krajiny. Do Jizerkyse lze dostat z Harrachova (12 km od sklárny). Auto je třeba zanechat na parkovišti pod Bukovcem a dále pokračovat už jen pěšky, příp. na horském kole. FIRMA RIEDEL A small settlement, hamlet of Kořenov, situated a few kilometers from Polish border at the altitude of 800 m above the sea level. The first records about it appeared in In 1591 it was incorporated to Frýdlant demesne. It was temporarily inhabited by the fowlers, carpenters and shepherds. Franz Anton Riedel established the first glassworks here in A famous traveller Gustav Ginzel ( ) lived here for many years. His house, filled with peculiarities is called Muck House (Hnojový dům) due to the muck which was left after the cows which used to live there. A professional painter Eduard Enzmann who also lived there painted and sketched the beauty of that area making it famous. One can get to Jizerka from Harrachov (12 km from the glassworks). The car should be left at the parking site at Bukovec and one should continue by mountain bike or on foot. THE RIEDEL COMPANY (KLEIN ISER, WILHELMSHÖHE) Niewielka osada, przysiółek Kořenova, położona kilka kilometrów od granicy polskiej na wysokości 800 m n.p.m. W źródłach pojawiła się w 1539 r., w 1591 r. włączona do majątku frydlandziego, zamieszkiwana była okresowo przez ptaszników, drwali i pasterzy. W 1828 r. Franz Anton Riedel założył tu pierwszą hutę szkła. W Jizerce mieszkał przez długie lata słynny podróżnik Gustav Ginzel ( ). Dom jego, pełen osobliwości nosił nazwę Dom Gnojowy (Hnojový dům) od gnoju, który pozostał po trzymanym w budynku inwentarzu żywym. Tłumnie odwiedzany, oryginalny budynek spłonął w 1995 roku, zaś obecny jest jego repliką. Mieszkał tu również malarz Eduard Enzmann, który swoimi szkicami i olejnymi obrazami rozsławiał surowe piękno tutejszej przyrody. Do Jizerki dostać się można z Harrachova (12 km od huty szkła). Na parkingu pod Bukovcem należy zostawić auto i dalej udać się pieszo lub rowerem górskim. Jizerka, widok współczesny Jizerka, současná podoba Jizerka, contemporary view Největším producentem skla v severních Čechách byla rodina Riedelů. Vlastnila deset sklářských hutí a dvě rafinérie centra zušlechťování a dekorace skla. První huť nabyla v roce 1753 jednalo se o Zenkerhuette nedaleko Jablonce. Poté následovaly další Karolinthal (1761), huť v Bedřichově (1769), v Nové Louce (1786). Od roku 1792 produkovala jejich firma skleněné pruty sloužící k výrobě imitací drahokamů. V roce 1808 založili v Mistrovicích firmu na dekoraci skleněných forem a v roce 1849 si pořídili sklářskou huť v Polubném. Na přelomu let 1828/29 otevřel Franz Xavier Riedel z hutě Antoniwald (dnešní Kořenov) v Jizerce na propachtovaném The Riedel family were the biggest glass producers in northern Czechia. They had ten glassworks, two refineries the centers for meliorating and decorating glass. Their first manufacture, Zenkerhuette near Jablonec, was bought in 1753, the next one, Karolinthal, in 1761, then there was a manufacture in Friedrichswald (Bedřichov) bought in 1769 and a glassworks in Neuwiese (Nová Louka) in Since 1792 the manufacture produced glass bars used for imitations of precious stones. They established a company designed for decorating glass in Meisterdorf (Mistrovice) in 1808 and in 1849 they bought a manufacture in Polaun (Polubný).

70 136 JIZERKA JIZERKA 137 pozemku první sklárnu. Zprvu byla vybavena dvěma pecemi, v roce 1865 k nim přibyla pec třetí. Další huť taktéž se dvěma pecemi vystavěl nedaleko v roce 1866 a nazval ji Továrna na sklo (Glasfabrik). Ke zdi huti se časem dostavila dlouhá galerie přizpůsobena k tažení tyčového skla, využívaných k barvení skla, příp. k výrobě s použitím techniky millefori. Nástupcem Franze Riedla byl jeho synovec a manžel jeho dcery Josef Riedel ( ), jenž se vedení sklárny ujal v roce V dalších letech svůj podnik povážlivě rozšířil o sklárny v Desné, Polubném, Kořenově, Horním Maxově (Maxdorfu), Příchovicích a Josefově Dole (Josephsthal). Firma Riedel dodávala sklo na trhy indické, africké a jihoamerické. Josefovi se přezdívalo český sklářský král. V Glasfabrik na Jizerce pracoval a experimentoval více než půlstoletí sklářský mistr a sklářský technolog Johann Bengler. Vynalezl na africký trh dovážené tzv. Bangle barevné či zdobené kulaté náramky z tvrdého skla. V Africe firmu dost proslavily, jelikož se nejenže staly vyhledávanou ozdobou, ale sloužily i jako oběživo. Bengler prováděl experimenty také se získáváním barev černé, žluté liliové, Between 1828 and 1929 Franz Xavier Riedel from the glassworks Antoniwald (now Kořenov, Wurzelsdorf ) established, on the leased land, the first manufacture in Jizerka. At first, there were two furnaces but then in 1865 a new one was built. The next glassworks, also with two furnaces, was erected in neighbourhood in It was called a glass factory (Glasfabrik). At one of the walls long galleries were built designed for stretching long bars of glass used for colouring glass or for millefiori technique. The successor of Franz Riedel was his nephew and the husband of his daughter Joseph Riedel ( ) who became the manager in He developed the company in the following years. He built glassworks in Desna (1840), Polubne (1849), Kořenov, Horni Maxof (Maxdorf), Przichovic (Przichowitz) and Josephov Dul (Josephsthal). The Riedel Company produced glass for Indian, African and South American markets. Josef Riedel was called the Czech king of glass. Johann Bengler experimented and worked at Jizerka Glasfabrik for almost half of a century. He invented so called Bangles circled bracelets made of col- FIRMA RIEDEL Rodzina Riedel była największym producentem szkła w północnych Czechach. Posiadała dziesięć hut szkła i dwie rafinerie ośrodki uszlachetniania i zdobienia szkła. Pierwszą hutę pozyskała w 1753 r. Zenkerhütte koło Jablonca, w 1761 r. hutę Karolinthal, w 1769 r. hutę szkła w Bedřichovie (Friedrichswald), zaś w 1786 r. hutę w Nowej Łące (Nová Louka, Neuwiese). Od 1792 r. firma produkowała pręty szklane służące do wytwarzania imitacji kamieni szlachetnych. W 1808 r. założyła w Mistrovicach (Meisterdorf) rafinerię szkła, a w 1849 r. zakupiła hutę szkła w Polubnym (Polaun). Na przełomie lat 1828/29 Franz Riedel z huty Antoniwald (ob. Kořenov, niem. Bad Wurzelsdorf), na gruncie wydzierżawionym w Jizerce, założył pierwszą hutę szkła. Początkowo wyposażona była w dwa piece, od 1865 r. w trzy. Następną hutę, także z dwoma piecami, wybudował w pobliżu w 1866 r. Otrzymała nazwę fabryki szkła (Glasfabrik). Przy ścianie huty dobudowano długie galerie przystosowane do ciągnienia długich lasek, wykorzystywanych do barwienia szkła albo do produkcji szkieł w technice millefiori. Jizerka, widok archiwalny osady hutniczej Klein Iser, 1880 Jizerka, archivní snímek hutnické osady Klein Iser, 1880 Jizerka, archival view of Klein Iser a settlement of glassmakers, 1880 Następcą Franza Riedla był jego bratanek i mąż jego córki Josef Riedel ( ), który kierownictwo huty objął w 1835 roku. W następnych latach mocno rozbudował swoje przedsiębiorstwo o huty w Desnej, Polubnym, Kořenovie, w Horni Maxov (Maxdorf), Przichovicach (Przichowitz) i w Josephov Dul (Josephsthal). Firma Riedel produkowała szkło na rynki indyjskie, afrykańskie i do Ameryki Południowej. Josef nazywany był czeskim królem szkła. W Glasfabrik w Jizerce przez prawie pół wieku pracował i eksperymentował mistrz hutniczy i technolog szkła, Firma Riedel Polubný (Polaun): Wazon, 1905; Flakon na perfumy, 1934 Firma Riedel, Polubný (Polaun): Váza, 1905; Láhevparfému, 1934 The Riedel Company in Polubný (Polaun): Vase, 1905; Perfume bottle, 1934

71 138 JIZERKA JIZERKA 139 Johann Bengler. Wynalazł, produkowane na rynek afrykański, tzw. bangle koła bransolety z twardego szkła, kolorowe albo zdobione. Rozsławiły firmę w Afryce, ponieważ stanowiły środek płatniczy, były też poszukiwaną ozdobą. Bengler prowadził też eksperymenty nad otrzymaniem barw: czerni, liliowo-żółtej, szkła rubinowego z dodatkiem antymonu. Zmarł w 1894 r. Pogrzebany jest na cmentarzu w Przychovicach (po lewej stronie drogi do Jizerki), jak większość tamtejszych rodów szklarskich: Riedlów, Simm, Pohl, Anton, Pallme, itd. Pański Dom dom Josepha Riedla Panský dům dům Josepfa Riedla Panský dům house of Joseph Riedel rubínového skla s přídavkem antimonu. Zemřel v roce 1894 a je pochován na příchovickém hřbitově (nalevo od cesty do Jizerky), podobně jako většina příslušníků tamních sklářských rodů: Riedlové, Simmové, Pohlové, Antonové, Pallmeové aj. První, ze dřeva postavená sklářská huť v Jizerce, ukončila provoz v roce Ještě dnes ovšem můžeme najít obrysy jejích kamenných základů. Naproti ní byl vztyčen honosný Panský dům pokrytý šindelem, sloužící za sídlo Josefu Riedlovi. Dnes je z něj hotel s restaurací. Druhá z hutí stála poněkud jinde u cesty k Safírovému potoku a vyráběla sklo až do roku V jejích prostorách poté byla turistická chata a tělocvična. Zrušeny byly dlouhé chodby (galerie) k tažení tyčového skla. Také zde je dnes hotel s restaurací. Jizerka je velmi atraktivním výletním místem. Lehce zvlněný terén je vhodný k procházkám. Na vyznačené stezce se lze seznámit s místy, kde se v říčních meourful glass or decorated, produced for African market. They soon became a desired jewelery and functioned as a medium of exchange making the producer famous. Bengler experimented with obtaining the following colours: black, lilac yellow and antimony ruby. He died in 1894 and is buried in the cemetery in Příchovice (on the left side of the road to Jizerka) where many members of glassmakers families are lain. Such names can be found at that graveyard: Riedel, Simm, Pohl, Anton, Pallme etc. The first wooden glassworks built in Jizerka stopped working in Nowadays we can still see the outlines of stone foundation of its building. In front of it there was a grand house Panský dům of Josef Riedel with shingle roof. Nowadays, there is a hotel and a restaurant in it. The second glassworks was situated a bit further, at the road to the Safírový potok. They produced glass up to The building was adopted for a shelter and Pierwsza huta w Jizerce zbudowana z drewna, zaprzestała produkcji w 1887 r. Obecnie widoczne są jeszcze zarysy kamiennych fundamentów budowli. Naprzeciw niej wzniesiono okazały Pansky Dum kryty gontem, czyli siedzibę Josefa Riedla. Dzisiaj mieści się tu hotel i restauracja. Druga huta, zlokalizowana nieco dalej, przy drodze do Szafirowego Potoku (Safírový potok) produkowała szkło do 1907 r. W jej budynku urządzono schronisko i halę sportową. Zlikwidowano długie ganki do wyciągania lasek szklanych. Tu także mieści się restauracja i hotel. Jizerka jest bardzo atrakcyjnym miejscem dla wycieczek. Lekko pofałdowany teren umożliwia niezbyt wyczerpujące spacery. Można wybrać się wytyczonym szlakiem i zobaczyć miejsca, gdzie wydobywano w zakolach rzecznych skarby i posyłano na dwór cesarza Karola do Pragi. Znajdowano tu szafiry, rubiny i inne kamienie. Pomiędzy domem Riedla a budynkiem drugiej huty należy ostro skręcić w prawo i przejść ok. 200 m. Po lewej stronie szlaku znajduje się dawny budynek szkoły, do której uczęszczały dzieci szklarzy. Obecnie mieści się tu Muzeum Gór Izerskich, w którym dyżury mają wolontariusze dawni pracownicy szklarscy. W pomieszczeniu szkoły można zobaczyć, co produkowały huty Riedla z Jizerki (buteleczki na perfumy, szkła stołowe, guziki i paciorki szklane).

72 140 JIZERKA JIZERKA 141 andrech těžil safír, rubín a další vzácné kameny. Tyto vzácnosti pak putovaly na dvůr císaře Karla IV. do Prahy. Mezi Riedlovým domem a druhou hutí je třeba zahnout prudce doprava a jít cca 200 m nalevo stojí budova bývalé školy, v níž se učily děti sklářů. V současnosti tady sídlí Muzeum Jizerských hor zaměstnávající dobrovolníky z řad bývalých sklářů. V prostorách muzea si lze prohlédnout výrobky někdejších Riedlových hutí v Jizerce (flakony na parfémy, stolní sklo, knoflíky a skleněné korálky). Budeme-li po této cca 5 km dlouhé cestě pokračovat, dorazíme po přejití česko- -polské hranice k někdejší huti Carlsthal. V roce 2004 zde díky dohodě české a polské vlády došlo k obnovení turistického ruchu, což se projevilo znovuvybudováním mostu na Jizeře. Po této cestě v 19. století jezdily koňské povozy, na nichž Josef Riedel dopravoval surovinu na výrobu skla zesklárny Franze Pohla z Carlsthalu. Dosvědčují to nalezené účty z let (např. v roce 1856 byl účet vystaven na 661 tolarů, v roce 1862 na 858 tolarů, v roce 1864 na 803 tolarů a v roce 1871 na 780 tolarů). Firma Riedel produkovala kolem roku 1890 asi 200 různých druhů výrobků. Některé imitace drahokamů vzbuzují úžas klenotníků dodnes. Riedel vyráběl zboží unikátní nástolce, vázy, stolní soupravy, brože, knoflíky či skleněné korálky. a gym. The long porches designed for stretching glass bars were dismantled. At present, there is also a restaurant and a hotel in the old building. Jizerka is an attractive place for trips. The rolling area is good for non-exhaustive walks. One can choose a trail to see the places where treasures were dug, in the meanders of the river and then sent to emperor Charles to Prague. Rubies, sapphires and other precious stones were found there. One has to turn sharply, to the right, between the building of the second glassworks and Riedel s house and walk about 200 m. On the left, there is a building of an old school where children of the glassmakers used to learn. Nowadays, there is the Izerskie Mountains Museum there run by volunteers, usually retired glassmakers, where one can see the products of the old Riedel s manufacture (glass bottles, table glass, buttons, coral beads). Following the same road (about 5 km), after crossing the Czech-Polish border one can get to the old glassworks Carlsthal (Orle). The tourist movement was reestablished there in 2004 due to agreement between Polish and Czech governments. The bridge on the Jizera (Izera) river was rebuilt. The road used to be taken by horse-drawn carts which transported raw material from Carlsthal, Franz Pohl s manufacture to Josef Riedel s glassworks. There are records concerning bills from the years (in 1856 it is 661 talars, 575 talars in 1862, 803 talars in 1864 and 782 talars in 1871). Idąc dalej tą drogą (ok. 5 km), po przejściu polsko- -czeskiej granicy, dojdziemy do dawnej huty Carlsthal (Orle). W 2004 r. wznowiono ruch turystyczny na mocy porozumienia rządów Polski i Czech, odbudowując most na Izerze. Tę drogę pokonywały w XIX w. transporty konne, którymi Joseph Riedel sprowadzał niekiedy surowiec szklany z huty Franza Pohla z Carlsthal. Świadczą o tym odnalezione rachunki z lat (w tym w 1856 r. na kwotę 661 talarów; w 1862 r. 575 talarów, zaś w roku talarów, w talarów). Skala szkieł kompozytowych, produkowanych przez firmę Riedel, w roku 1890 liczyła ok. 200 typów. Niektóre imitacje kamieni szlachetnych do dziś budzą podziw jubilerów. Riedel wytwarzał szkło unikatowe, patery, wazony, zastawy stołowe, brosze, guziki, koraliki szklane. Muzeum Gór Izerskich Muzeum Jizerských hor Museum of The Izerskie Mountains There were about 200 types of composite glass produced by the Riedel Company in the year Some imitations of precious stones even nowadays fill jewellers with admiration. Riedel produced: unique glass, epergnes, vases, tableware, broaches, buttons and coral beads.

73 142 DESNÁ DESNA 143 DESNÁ (DESSENDORF) Wieś powstała w 1691 roku z inicjatywy hrabiego Albrechta Maksymiliana II Desfoursa. Industrializacja osady rozpoczęła się ok. 1840, gdy hutę zbudowała tu firma Riedel. Równocześnie wybudowane w 1839 r. łaźnie lecznicze wraz z kompleksem uzdrowiskowym, doprowadziły do rozwoju turystyki. Na początku XX wieku wioska zyskała duże znaczenie dzięki istnieniu kilku szlifierni szkła, fabryki porcelany i tartaków. W 1968 r. Desna otrzymała prawa miejskie. DESNÁ DESNA Ves vznikla v roce 1691 z iniciativy hraběte Albrechta Maxmiliána II. Desfourse. Její industrializace započala okolo roku 1840, kdy zde firma Riedel vystavěla sklářskou huť. Ruku v ruce s tím doznala Desná velký rozmach turistiky, a to díky léčebným lázním otevřeným v roce 1839 a k nim připojenému lázeňskému komplexu. Na počátku 20. století nabyla víska již značného významu, o což se zasloužilo několik činných brusíren skla, pil a továrna na porcelán. Sklářská huť v Desné, kterou Riedel založil v roce 1840, představovala část velkého rodinného podniku, jehož dědicem se stal Riedlův syn Josef Riedel ml. ( ), výtečný chemik, inženýr a inovátor. Patřil k největším rakousko-uherským podnikatelům 19. století, vlastnil pět skláren, dvě rafinérie, slévárnu bronzu a přádelnu, vyráběl bižutérii a textilní doplňky. Zavedl do sklářské výroby celou řadu důležitých inovativních změn. The village was founded in 1691 by Count Albrecht Maximilian II Des Fours. The settlement started to industrialize ca when Riedel Company built a glassworks there. At the same time a medicinal bathhouse and health resort was built in 1839 what boosted development of tourism. There were also a few glass grinderies, a factory of porcelain and some sawmills in the village. It obtained municipal charter in The Riedel s glassworks in Desna was built in 1840 and was a part of a great company run by the family. The successor of Josef Riedel s properties was Josef Riedel junior ( ) an outstanding chemist, engineer and innovator. He was one of the biggest Austro-Hungarian businessmen of the 19 th century. He had five factories of glass, two refineries, bronze foundries, spinning mills. He produced jewelery and textiles. He introduced a lot of changes into the process of glass production. Huta Riedla w Desnej zbudowana została w 1840 roku i stanowiła część wielkiego rodzinnego przedsiębiorstwa. Spadkobiercą majątku Josefa Riedla był Josef Riedel junior ( ) wybitny chemik, inżynier i innowator. Był jednym z największych austro-węgierskich biznesmenów XIX wieku, właścicielem pięciu fabryk szkła, dwóch rafinerii, odlewni brązu i przędzalni, produkował biżuterię i tekstylne dodatki. Wprowadził wiele istotnych zmian w procesach wytwarzania szkła. Widok na hutę w Desnej Pohled na sklárnu v Desné View of the glassworks in Desna Huta Riedla, Desna, zdjęcie archiwalne, l. 20. i 30. XX w. Riedlova sklárna, Desna, archivní snímek, Riedel s glassworks, Desna, archival photo,

74 144 DESNÁ DESNÁ 145 V meziválečném období sklízely kolekce Riedlovy firmy úspěchy na světových výstavách v Paříži a Bruselu a měly též zásadní podíl na podobě československého pavilonu na Světové výstavě v Paříži v roce Ve 20. a 30. letech 20. století navrhovali v Desné pro Riedla znamenití umělci Heinrich Hoffmann a Kurt Schlevogt. V roce 1945 přesídlili Josefovi synové řídící v té době firmu do tyrolského Kufsteinu. Jedeme-li směrem na Jablonec, můžeme po své pravici vidět a obdivovat komplex hutí Josefa Riedla a také honosnou vilu stojící vedle nich. Postavena byla vletech na objednávku Josefa Riedla ml. V současnosti zde sídlí Kulturně-informační centrum s knihovnou a je zde také otevřena stálá expozice o historii regionu, starých listin a skla. Naprzeciwko domu, po przeciwnej stronie drogi, na wzgórzu stoi mauzoleum rodziny Riedel, zbudowane v letech z piaskowca, w stylu neoromańskim. Po wojnie splądrowane, w latach odrestaurowane. In the interwar period collections of Riedel company were very successful at the World s International Expositions in Paris and Brussels. They were also meaningful for the Czechoslovakian pavilion at the 1937 Paris World Exposition. Outstanding artists: Heinrich Hoffmann and Kurt Slewoght designed glass for the Riedel Company in Desna in the twenties and thirties of the 20 th century. Curt Schlevogt s studio was located in a building adjacent to the Riedl glassworks, located a bit to the rear, on the right. He bought raw glass from the Riedel glassworks. In 1945, Josef s sons, who ran the Riedel company, moved to Kufstein in Tyrol. Going towards Jablonec we can admire the whole complex of Josef Riedel s glassworks and his grand villa situated next to the factory. It was ordered by Josef Riedel Jr. and was built in the years At present there is a Center for Culture and Information with a library and permanent exposition of the historical artefacts concerning the region, its records and its glass. Opposite the house, on the other side of the road, on the hill, there is Riedel s mausoleum, built in in Neo-Romanesque style. After the war it was plundered, then renovated in the years W okresie międzywojennym kolekcje firmy Riedel odnosiły sukcesy na wystawach światowych w Paryżu i Brukseli. W latach 20. i 30. XX wieku w Desnej, dla firmy Riedel projektowali znakomici artyści: Heinrich Hoffmann i Curt Schlewogt. Studio Curta Schlevogta mieściło się w budynku sąsiadującym z hutą Riedla, usytuowanym nieco z tyłu, z prawej strony. Z huty Riedla kupował on surowiec szklany. W 1945 roku synowie Josefa, prowadzący firmę Riedel, przesiedlili się do Kufstein w Tyrolu. Jadąc w kierunku Jablonca, po prawej stronie podziwiać możemy rozległy kompleks hut Josepha Riedla oraz okazałą willę obok nich. Została zbudowana w latach na zlecenie Josefa Riedela mł. Obecnie mieści się tu Ośrodek Kulturalno-Informacyjny z biblioteką oraz stałą ekspozycją historii regionu, starych dokumentów i szkła. Naprzeciwko domu, po przeciwnej stronie drogi, na wzgórzu stoi Mauzoleum rodziny Riedel zbudowane w z piaskowca w stylu neoromańskim. Po wojnie splądrowane, w latach odrestaurowane. Willa Josepha Riedla Vila Josefa Riedla Joseph Riedel s villa Mauzoleum rodziny Riedel Mauzoleum rodiny Riedlových The mausoleum of the Riedel Family

75 146 DESNÁ DESNÁ 147 SKLÁŘSKÁ HUŤ MARTINA ŠTEFÁNKA V Desné v ulici Hutní 519 otevřel v roce 2001 umělecký sklář Martin Štefánek sklářskou huť. Pracují v ní čtyři lidé sklářský mistr Martin Štefánek se svou chotí Ludmilou, sklář Robert Lenner a Martina Mokošínová, sklářka a brusička výrobků, která má navíc na starosti administrativní záležitosti. Sklárna na objednávky českých i zahraničních umělců vyrábí sklo foukané do formy i tvarované z volné ruky. Spolupracuje s jabloneckou brusírnou skla Ateliér Mezipatro, s Akademií výtvarných umění ve Vratislavi a jelenohorským Krkonošským muzeem. MARTIN STEFANEK S GLASSWORKS In 2001, an artist Martin Stefanek opened a glassworks in Desna at 519 Hutni Street. There are four people working there: Martin Stefanek a master glassmaker, his wife Lida, a glassmaker Robert Lenner and Martina Mokošínová a glassmaker and a grinder who also deals with administration of the manufacture. They produce blown glass cast in forms and slowly formed sculptures designed by Czech and foreign artists. They co-operate with the glass grindery Atelier Mezipratro in Jablonec nad Nisou, The Academy of Fine Arts in Wrocław and the Karkonoskie Museum in Jelenia Góra. HUTA SZKŁA MARTINA STEFANKA W Desnej, przy ulicy Hutni 519, artysta szklarz Martin Stefanek otworzył w 2001 roku hutę szkła. W hucie pracują cztery osoby: mistrz hutniczy Martin Stefanek i jego żona Lida oraz hutnik Robert Lenner i Martina Mokosinova hutnik i szlifierz wyrobów, która dodatkowo zajmuje się sprawami administracyjnymi. Huta produkuje szkła dmuchane w formie i wolnoformowane rzeźby na zamówienia artystów czeskich i zagranicznych. Współpracuje ze szlifiernią szkła Atelier Mezipratro w Jabloncu nad Nysą, z Akademią Sztuk Pięknych we Wrocławiu oraz z Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze. Martin Stefanek

76 148 JABLONEC NAD NISSOU JABLONEC NAD NISSOU 149 JABLONEC NAD NISOU V tomto druhém největším městě v Libereckém kraji žije na obyvatel. Nejstarší zmínka o Jablonci pochází z roku Jeho rozkvět začal teprve od 16. století, kdy byla v nedaleké obci Mšeno otevřena první sklářská huť. Ta v 1. polovině 18. století uvedla na trh skleněnou bižutérii coby imitaci produktů z drahokamů. Poptávka byla tak obrovská, že Jablonec doznal v krátké době velkého rozmachu. V 19. století se stal celosvětově uznávaným centrem sklářského průmyslu a výroby bižutérie. V roce 1866 přiznal císař František Josef I. osadě městská práva. Francouzsko-pruská válka ( ) zapříčinila pokles výroby uměleckých produktů ve Francii a Německu, čehož okamžitě využili jablonečtí obchodníci a opanovali evropské trhy. JABLONEC NAD NISSOU The second largest town in the Liberec agglomeration is inhabited by 45 thousand people. The oldest records about the place come from 1356, yet the settlement started to develop in the first half of the 16 th century when the first glassworks was built in Mšeno (Wemschen). In the first half of the 18 th century the glassworks launched glass jewelery imitating natural gemstones. The demand was so enormous that Jablonec started to develop rapidly. In the 19 th century it became a centre of glassmaking and jewelery and was known all over the world. The emperor Franz Joseph granted Jablonec a municipal charter in The Franco-Prussian War ( ) caused decline of costume jewelery production in France and Germany what allowed merchants from Jablonec to seize European markets. The town became one of nine biggest agglomerations in the country. JABLONEC NAD NISSOU (GABLONZ AN DER NEIßE) Drugie co do wielkości miasto w aglomeracji libereckiej liczy ok. 45 tys. mieszkańców. Najstarsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1356 roku, ale osadnictwo na szerszą skalę zaczęło się dopiero w XVI wieku, kiedy w pobliżu, w miejscowości Mšeno (Wemschen), założono pierwszą hutę szkła. W pierwszej połowie XVIII w. huta wypuściła na rynek biżuterię szklaną, imitującą wyroby z kamieni szlachetnych. Popyt był tak wielki, że Jablonec zaczął się gwałtownie rozwijać. W XIX wieku stał się ważnym w świecie centrum przemysłu szklarskiego i wyrobów biżuteryjnych. W roku 1866 cesarz Franciszek Józef przyznał osadzie prawa miejskie. Wojna francusko-pruska ( ) spowodowała upadek produkcji sztucznej biżuterii we Francji i w Niemczech, co natychmiast wykorzystali kupcy jabloneccy i opanowali europejskie rynki zbytu. Jablonec nad Nissou Widok archiwalny, pocz. XX w. Archivní snímek, začátek 20. století Archival view, early 20. century Mirove Namesti (Rynek) widok współczesny Mírové náměstí současná podoba Mirove Namesti (marketplace) contemporary view

77 150 JABLONEC NAD NISSOU JABLONEC NAD NISSOU 151 V 19. století se stal Jablonec hlavním městem světové bižutérie. Díky řemeslu a světovému obchodu se rozvíjelo a záhy patřilo mezi největší v zemi. Zakládaly se speciální školy, vysílající každým rokem odborníky v oblasti návrhářství a zdobení skla a bižutérie. Bohatství města se odrazilo zejména v jeho secesní architektuře. Světlo světa spatřily rovněž měšťanské kupecké domy, které můžeme obdivovat dodnes. Po I. světové válce se obchodem s bižutérií zabývalo na 700 firem, a po II. světové válce patřil už Jablonec mezi její největší vývozce na světě. Samotnou výrobu převzal koncern Jablonecká bižutérie, exportem se zabýval Jablonex. Z okolí Jablonce, konkrétně z Jiřetína pod Bukovou, pocházel Daniel Swarovski ( ), brusič skla a zakladatel podniku Swarovski, jež se stal přední světovou značkou broušeného křišťálového skla. V roce 1892 si nechal patentovat elektrický přístroj na broušení křišťálu. V současnosti představuje firma D. Swarovski KG ve světě nepřehlédnutelnou značku. V posledních letech je realizován projekt Libereckého kraje Křišťálové údolí, jenž propaguje sklářské řemeslo regionu, a to pomocí prezentace objektů a děl sklářů a zlatníků. Zahrnuje území od Kamenického Šenova, Nového Boru přes Jablonné v Podještědí, Desnou, Turnov až po Harrachov, jenž je odnepaměti znám svou produkcí skla. Prezentují se zde sklářské hutě a školy, dílny skla a bižutérie, dílny uměleckých sklářů a muzea. Křišťálové údolí nabízí osobní, ale i virtuální prohlídky, jakož i internetový prodej produktů. Jablonec became the capital of jewelery in the 19 th century. The town flourished and became one of the biggest cities in the country due to handicraft and international trade. New professional schools teaching design and decoration of glass and jewelery were developed there. The wealth of the city manifested itself especially in the architecture of that period with typical Jugendstil ornaments. The rich merchant s townhouses can be still admired today. After the World War I, there were about 700 firms in the town dealing in jewelery trade, after the World War II, Jablonec was one of the biggest exporters of jewelery in the world. The concern Jablonecká bižuterie was the main producer and Jablonex was responsible for the export. Daniel Swarovski ( ) comes from the area of Jablonec (precisely from Jiřetín pod Bukovou). He was a glass grinder who established an enterprise Swarovski which is in the forefront of grinded crystal glass production in the world. He patented an electric machine for grinding crystal in Nowadays the company D. Swarovski KG is a brand recognized in the world. A project of the Liberec Region titled The Cristal Valley has been realized recently. It is designed to promote glass artisans of the region and their works. It covers the area of Kamenický Šenov, Nový Bor, Jablonné v Podještědí, Desna, Turnov and famous for glassmaking Harrachov. The project presents glassworks, glass schools, glass and jewelery manufactures, studios of artists glassmakers and museums. The Cristal Valley project offers real and virtual visiting sites conneced with glass production as well as purchasing the products by the Internet. W XIX w. Jablonec stał się światową stolicą biżuterii. Za sprawą rzemiosła oraz światowego handlu miasto rozkwitło i znalazło się wśród największych w kraju. Powstały specjalistyczne szkoły wypuszczające co roku fachowców w dziedzinach projektowania i zdobienia szkła i biżuterii. Zamożność miasta przejawiała się zwłaszcza w architekturze z okresu secesji. Powstały wówczas okazałe kamienice kupieckie, które możemy jeszcze dzisiaj podziwiać. Po I wojnie światowej handlem biżuterią parało się tutaj aż 700 firm, zaś po II wojnie światowej Jablonec był jednym z największych eksporterów biżuterii na świecie. Właściwą produkcję przejął koncern Jablonecká bižuterie, zaś eksportem zajął się Jablonex. Z okolic Jablonca (dokładnie z Jiretina pod Bukovou) wywodził się Daniel Swarovski ( ) szlifierz szkła, założyciel przedsiębiorstwa Swarowski, które stało się przodującą marką szlifowanego szkła kryształowego. W roku 1892 opatentował elektryczną maszynę do szlifowania kryształu. Obecnie firma D. Swarovski KG jest marką rozpoznawalną na świecie. W ostatnich latach realizowany jest projekt Kraju Libereckiego Kryształowa Dolina promujący rzemiosło szklarskie regionu, prezentujący obiekty oraz dzieła szklarzy i jubilerów. Obejmuje obszar od Kamenickiego Šenova, Novego Boru, przez Jablonné v Podještědí, Desnę, Turnov do Harrachova, od wieków słynący z produkcji szkła. Prezentowane są huty szkła, szkoły szklarskie, wytwórnie szkła i biżuterii, pracownie artystów szklarzy, muzea. Kryształowa Dolina oferuje zwiedzanie turystyczne, ale i wirtualne, także internetową sprzedaż wyrobów.

78 152 JABLONEC NAD NISSOU JABLONEC NAD NISSOU 153 MUZEUM SZKŁA I BIŻUTERII W secesyjnym budynku przy ul. Muzea 398/4, dawniej należącym do firmy Zimmer & Schmidt Co., trudniącej się eksportem szklanej biżuterii, mieści się muzeum założone w 1904 roku. Muzeum Szkła i Biżuterii, wystawa szkła Muzeum skla a bižutérie, výstava skla Museum of glass and jewelery, glass exhibition MUZEUM SKLA A BIŽUTÉRIE V secesní budově v ulici U Muzea 398/4, patřící dříve firmě Zimmer & Schmidt Co., jež se zabývala exportem skleněné bižutérie, sídlídnes muzeum. Muzeum bylo založeno v roce 1904 a před nedávnem bylo zrekonstruováno a rozšířeno. Ve svých útrobách skrývá znamenitě nainstalovanou sbírku bižutérie, dokumentujícíhistoriijejí výroby na Jablonecku aznačky Jablonex. Jedná se o jednu z největších v České republice vůbec, unikátní i na evropské poměry. Stálé expozice jsou nazvány Nekonečný půvab bižutériea Čarovná zahrada české sklo sedmi století a představují skleněné výrobky luxusní povahy i ty každodenní potřeby. Výstava Šperktří tisíciletí prezentuje exponáty staré až tři tisíce let. Jablonecké muzeum spravuje také expozicí Sklářská osada Kristiánov, kde stávala sklářská huť Riedelů, s muzeem je spojena naučnou stezkou Cesta jizerskohorských sklářů. V samotném městě se vyjímají mohutná radniční budova na Mírovém náměstí a také chrám Nejsvětějšího srdce Páně na Horním náměstí. THE MUSEUM OF GLASS AND JEWELERY The museum, established in 1904, is situated at 398/4 Muzea Street in a Jugendstil building belonging to Zimmer & Schmidt Co a company dealing with export of glass jewelery. The museum was renovated and developed a few years ago and it presents one of the best and unique collections of jewelery and glass in Czech Republic and Europe. It documents the history of the brand Jablonex. The permanent exhibitions which can be seen there are: The Magic World of Jewelery and The Magic Garden Seven Centuries of Czech Glass showing luxurious glass and objects of everyday use. The exhibition Jewelery of Millennia is a presentation of artefacts as old as three thousand years. As far as architecture is concerned, the town hall Mírové náměstí (now marketplace) and the Church of the Holy Heart of Jesus at the upper marketplace (Horní náměstí), are worth noticing. Muzeum, odrestaurowane i rozbudowane przed kilku laty, na świetnie zaaranżowanej ekspozycji, przedstawia jeden z największych w Czechach zbiór szkła i unikalną w Europie kolekcję biżuterii. Dokumentuje historię marki Jablonex. Stałe ekspozycje to Magiczny świat biżuterii i Czarodziejski Ogród czeskie szkło siedmiu wieków reprezentujące szkło luksusowe i przedmioty codziennego użytku. Wystawa: Biżuteria tysiącleci prezentuje eksponaty sprzed trzech tysięcy lat. W mieście wyróżnia się bryła ratusza na Mirove Namesti (dzisiejszy rynek) oraz kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa na Rynku Horni (rynek górny). Muzeum Szkła i Biżuterii Jablonec nad Nisou, Muzeum skla a bižutérie Museum of glass and jewelery

79 154 JABLONEC NAD NISSOU JABLONEC NAD NISSOU 155 HEINRICH HOFFMANN A JABLONECKÉ SKLÁŘSKÉ HUTĚ Ve 20. letech 20. století se zásluhou francouzského umělce a výrobce lisovaného skla Reného Laliquea rozšířila poptávka po takto vyrobených předmětech, jež se staly velice módními. Na českém trhu se průkopníkem a největším výrobcem předmětů z lisovaného skla stala firma Heinricha Hoffmanna ( ) z Kokonína, což je dnes jedna z jabloneckých čtvrtí. Tento muž pocházel z tradiční kupecké rodiny, jeho otec Franz Hoffmann, obchodník se skleněnou bižutérií, kterou i vyráběl, zajistil synovi prvotřídní vzdělání doma i v Paříži a v roce 1900 mu firmu odkázal. Mladý schopný návrhář se účastnil domácích i zahraničních výstav řemesel, z nichž si odvezl nespočet ocenění. V roce 1914 dávala firma práci 200 lidem, vyráběla imitaci drahokamů, korálky, knoflíky a drobné skleněné výrobky, lahvičky na parfémy, krabičky či zrcátka. Na počátku 20. let patřila k firmě kromě brusírny v Kořenově (Grunthal) i moderní rafinérie v Dolním Polubném. V roce 1930 měl Hoffmann v chodu brusírny tři: v Jablonci nad Nisou, Dolním Polubném a Tanvaldu. V letech zastával post hlavního návrháře František Pazourek, pracující dříve pro Beckerta v Kamenickém Šenově a poté studující u prof. Josefa Drahoňovského. Byl autorem stovek návrhů, jež plně uspokojovaly vkus střední třídy, a to jak evropské, tak i té americké. Jakkoliv se světová hospodářská krize citelně dotkla i Hoffmanovy firmy, prezentovala své výrobky i nadále a nadále též sklízela úspěchy na Světové výstavě v Chicagu v roce 1933 či v roce 1935 v Bruselu [Nový, 2012]. V roce 1935 převzal firmu nejstarší Hoffmanův syn Heinrich Hoffmann ml. HEINRICH HOFFMANN AND GLASSWORKS IN JABLONEC In the twenties of the 20 th centu ry a fashion for pressed glass was flourishing, mostly due to French artist and producer of such glass René Lalique who popularized it. The greatest producer of such glass in the Czech market was the company of Heinrich Hoffmann, a manufacturer coming from Kukan (now a district of Jablonec) ( ). He came from a traditional family of merchants. His father, Franz Hoffmann, a glass jewelery producer, secured him good education in Bohemia and in Paris, then, he conveyed the firm to him in As a young and talented designer Hoffmann participated in many world exhibitions in Bohemia and abroad wining many awards. There were 200 people working for the company in They produced imitations of precious stones, coral beads, buttons and other glass products like perfume bottles, caskets or mirrors. In the beginning of the twenties the enterprise had a grindery in Kořenov (Grünthal), Jablonec nad Nisou, Dolní Polubný and Tanvald. Frantisek Pazourek, who used to work for Beckert in Kamenický Šenov, then studied at Prof. Josef Drahoňovský, eventually became Hoffmann s main designer. He designed hundreds of models meeting the taste of European and American middle class. Even though the company suffered greatly from the world crisis, they were still able to present their products at the Chicago World s Fair in 1933 and at the Brussels International Exposition in 1935 where they obtained a distinction [Nový, 2012]. The oldest son of Hoffmann, Heinrich Jr took over the company in 1935 and HEINRICH HOFFMANN I JABLONECKIE HUTY SZKŁA W latach 20. XX wieku, pod wpływem francuskiego artysty i producenta szkieł prasowanych Rene Lalique a, wykształciła się moda i popyt na tego rodzaju przedmioty. Na rynku czeskim prekursorem i największym producentem prasowanych wyrobów była firma Heinricha Hoffmanna ( ) z Kukan (obecnie dzielnica Jablonca). Hoffmann pochodził z tradycyjnej rodziny kupieckiej. Jego ojciec, Franz Hoffmann, kupiec i producent biżuterii szklanej, zapewnił synowi gruntowne wykształcenie w kraju i w Paryżu, a w 1900 roku przekazał mu firmę. Młody i uzdolniony projektant brał udział w krajowych i światowych wystawach rzemiosła, zdobywając liczne nagrody. W 1914 roku firma zatrudniała 200 osób, produkowała imitacje kamieni szlachetnych, koraliki i guziki oraz drobne wyroby ze szkła, flakoniki do perfum, szkatułki, lusterka. Na początku lat 20. firma posiadała, obok szlifierni w Kořenovie (Grunthal), nowoczesną rafinerię w Dolnym Polubnym. W roku 1930 Hoffmann użytkował trzy szlifiernie: w Jabloncu nad Nysą, Dolnym Polubnym i Tanwaldzie. W latach głównym projektantem był Franciszek Pazourek, pracujący wcześniej dla Beckerta w Kamenickim Šenovie, następnie studiujący u prof. Josefa Drahonovsky iego. Zaprojektował on setki modeli, które zaspokajały gust klasy średniej zarówno europejskiej, jak i amerykańskiej. Jakkolwiek kryzys światowy dotknął boleśnie firmę Hofmanna, to swoje wyroby prezentowała nadal, odnosząc sukcesy na Wystawie Światowej w Chicago w 1933 r., także w 1935 roku w Brukseli, gdzie dostała wyróżnienie [Nový, 2012]. W roku 1935 najstarszy syn Hoffmanna, Heinrich jun., przejął firmę ojca. Zarządzał nią, ale stworzył też własną: Hoffmann jun. Produkował flakony, popielniczki i puderniczki z lusterkiem. Półfabrykaty szklane pozyskiwał z hut

80 156 JABLONEC NAD NISSOU JABLONEC NAD NISSOU 157 Krom tohoto rodinného podniku založil i firmu vlastní Hoffmann jun. Vyráběl flakony na voňavky, popelníky či pudřenky se zrcátkem. Skleněné polotovary získával z hutě Josefa Riedla v Dolním Polubném a z hutě Carla Riedla z Josefova Dolu. Od roku 1935 pracoval pro Heinricha Hoffmanna ml. jako návrhář Alexander Pfohl, profesor sklářské školy v Novém Boru a v letech návrhář ve Schaffgotschově huti Josefína ve Sklářské Porubě. Vedle něj však i jiní výteční umělci: Adolf Beckert, Michael Powolny, František Pazourek nebo Josef Drahoňovský. Firma uvedla na trh opakní sklo v barvě slonoviny a zelené malachitové sklo. Na pařížské Světové výstavě v roce 1937 získala Grand Prix. Krize se spolu s bojkotem německých výrobků v USA podepsaly na krachu firmy. Heinrich Hoffmann st. zemřel za nevyjasněných okolností 7. července Za jeho smrtí pravděpodobně stál stres způsobený finančními problémy a nemožností získat úvěr. Jen o 12 dní později vyhlásila firma bankrot. Heinrich Hoffmann ml. obdržel jakožto sudetský Němec povolávací rozkaz a na východní frontě se dostal do ruského zajetí. Firma byla definitivně zrušena 20. ledna Kovové sklářské formy získali její věřitelé především sklářská huť Josefa Riedla, od níž předtím Hoffmann kupoval sklářskou surovinu, a firma jeho zetě Henryho Günthera Schlevogta [Nový, 2012]. CURT SCHLEVOGT Curt Schlevogt ( ) pocházel z bavorského Merseburgu a do Jablonce nad Nisou se přistěhoval na počátku 20. let 20. století. Zastával post ředitele velké exportní firmy Sachse & Co a byl jejím obchodním zástupcem v Benátkách. Během he also created his own company Hoffmann Jr. He produced flacons, ashtrays and powder boxes with a mirror. The glass half-products were obtained from Josef Riedel glassworks in Dolní Polubný and in Carl Riedel s manufacture from Josefův Důl (Josefsthal). Alexander Pfohl, a Professor at glass school in Nový Bor, a designer of Schaffgotsch s glassworks Josephine in Szklarska Poręba in the years , worked for Heinrich Hoffmann since There were also other outstanding artists such as Adolf Beckert, Michael Powolny, Frantisek Pazourek or Josef Drahoňovský, who were employed there. The company introduced opaque ivory and malachite green glass into the market. At the 1937 Paris Exposition it won the Grand Prix. However the crisis and boycott of German products in America was the reason of company s decline. Heinrich Hoffmann senior died in unexplained circumstances on 7 th July 1939, it could have been due to stress concerning material difficulties and impossibility to obtain credit. On 19 th July the bankruptcy of the firm was officially announced. Heinrich Hoffmann junior as a Sudeten German was drafted and he was taken captive by the Russians. The company was eventually disbanded on 20 th January The metal glass forms were taken by the creditors, mostly by Josef Riedel s company which delivered Hoffmann s raw material and the firm of his son-in-law Henry Günther Schlevgot [Nový, 2012]. CURT SCHLEVOGT Curt Schlevgot ( ) who came from Merseburg in Bavaria moved to Jablonec nad Nisou in the beginning of the twenties of the 20 th century. He held a post as a director of a big exporting company Sachse & Co. Before 1914 he Josefa Riedla w Dolnym Polubnym oraz Carla Riedla z Josefov Dul (Josefsthal). Od roku 1935 dla Heinricha Hoffmanna juniora, jako projektant pracował Alexander Pfohl, profesor szkoły szklarskiej w Novým Borze. W latach projektowal w schaffgotschowskiej hucie Josephine w Szklarskiej Porębie. Oprócz niego projektowali także inni znakomici artyści: Adolf Beckert, Michael Powolny, Franciszek Pazourek i Josef Drahonowski. Firma wprowadziła na rynek szkło opakowe w kolorze kości słoniowej i zielone szkło malachitowe. Na wystawie Światowej w Paryżu w 1937 r. została odznaczona Grand Prix. Kryzys i bojkot produktów niemieckich w Ameryce przyczynił się do upadku firmy. Heinrich Hoffmann senior zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach 7 lipca 1939 r. prawdopodobnie w wyniku stresu z powodu trudności finansowych i niemożności uzyskania kredytu. Dnia 19 lipca tego roku ogłoszono bankructwo firmy. Heinrich Hoffmann junior, jako Niemiec sudecki, został powołany do wojska i dostał się do niewoli rosyjskiej. Firmę ostatecznie rozwiązano 20 stycznia Metalowe formy szklarskie pozyskali wierzyciele przede wszystkim firma Josefa Riedla, od której wcześniej kupował surowiec szklany oraz firma jego zięcia, Henrego Günthera Schlevogta [Novy, 2012]. CURT SCHLEVOGT Curt Schlevogt ( ), pochodzący z Merseburga w Bawarii, przybył do Jablonca nad Nysą na początku lat 20. XX w. Objął stanowisko dyrektora wielkiej firmy eksportowej Sachse & Co i przed 1914 r. został jej przedstawicielem w Wenecji. Podczas I wojny światowej przebywał w Bawarii. Gdy w 1920 r. Sachse sprzedał firmę we Włoszech na rzecz Societa Veneziana, Schlevogt usamodzielnił się,

81 158 JABLONEC NAD NISSOU JABLONEC NAD NISSOU 159 I. světové války pobýval v Bavorsku. Když v roce 1920 prodal Sachse firmu v Itálii společnosti Societa Veneziana, Schlevogt se osamostatnil a v roce 1924 založil vlastní firmu na export bižutérie, korálků a knoflíků napodobujících benátské zboží [Novy, 2012]. Změny v jeho firmě nastaly v roce 1928, když se jejího vedení ujal Schlevogtův syn Henry Günther ( ). Tento rodák z Hamburku studoval technologii a chemiive sklářské škole ve Zwieselu. Od roku 1924 byl obchodním zástupcem firmy Sachse & Co v Kanadě a USA, krátký čas i na Kubě a v Mexiku. Mluvil plynně německy, anglicky, francouzsky, italsky a španělsky. V roce 1928 se Henry Günther Schlevogt oženil s Charlotou Hoffmannovou, dcerou majitele sklářské huti Hoffmann. Po svatbě s ní odjel do Paříže, kde měla firma Hoffmann své zastoupení. Velmi brzy se stal spolumajitelem tchánovy huti. V roce 1930 jeho choť zemřela při porodu. Milovaná dcera Ingrid se stala značkou Schlevogtovy firmy. Vznikla mj. i kolekce opatřená jejím jménem, jejíž sortiment se neustále rozšiřoval. Tři roky poté se Henry Günther Schlevogt oženil podruhé, a sice s Margarethe Scheiblerovou, dcerou jabloneckého továrníka obchodujícího s kovy. Z jejich svazku vzešel syn Pierre Ch. Schlevogt. Schlevogtova firma využívala zkušeností nabytých v době výroby lisovaného skla. Vyráběly se výlisky malé figurky nebo reliéfní dekorativní předměty. Kumštýři přicházeli s návrhy zobrazujícími lidské postavy, zvířata a ptáky, často zachycené v pohybu, čímž se staly nedílnou součástí užitkových předmětů váz, popelníků či vycházkových holí. Vyráběly se zde taktéž toaletní sety, devocionálie nebo likérové soupravy. Henry Schlevogt přišel s výrobou opakního zeleného malachitového skla a modrého lapis lazuli. V těchto barvách spatřila světlo světa část kolekce Ingrid. Zbývající had been their representative in Venice. He spent the World War I in Bavaria. When Sachse sold the company to Societa Veneziana, Schlevgot became independent and opened his own firm in The company was dealing in export of jewelery, coral beads and buttons which followed Venetian patterns. When his son Henry Günther Schlevgot ( ) took over the company in 1928, great changes were introduced. Henry was born in Hamburg, attended glass school in Zwiesel where he studied technology and chemistry. He became the representative of Sachse Company for Canada and the USA, but also, for a short period of time, for Mexico and Cuba. He spoke fluent German, English, French, Italian and Spanish. He married Charlotte Hoffmann, a daughter of glass company owner, in After the wedding, he went with his wife to Paris where the company had their agency. Soon he became the co-owner of his father-in-law s company. His wife died during labour in His beloved daughter Ingrid became the company s trade mark. A great collection named after her was produced and developed at that time. Schlevgot remarried to Margarethe Scheibler in His wife was the daughter of a metal manufacturer from Jablonec. They had a son Pierre Ch. Schlevgot. The Schlevgot Company used their experience in production of pressed glass. They made pressies small figures or relief decors. The artists designed patterns depicting people, animals or birds in movement which were later used for commodities such as vases, ashtrays or walking sticks. They also produced toilette sets, devotional articles and liquor sets. Henry Schlevgot introduced malachite green opaque and lapis lazuli blue glass into production. A part of Ingrid collec- zakładając w 1924 r. własną firmę eksportową biżuterii, koralików i guzików naśladujących wyroby weneckie. Zmiany w firmie nastąpiły w 1928 r. wraz z objęciem jej przez syna Henrego Günthera Schlevogta ( ). Urodzony w Hamburgu, uczęszczał do szkoły szklarskiej w Zwiesel, studiując technologię i chemię. Od 1924 r. był przedstawicielem firmy Sachse na Kanadę i USA, przez krótki okres także na Meksyk i Kubę. Znał biegle język niemiecki, angielski, francuski, włoski i hiszpański. W roku 1928 poślubił Charlotte Hoffmann, córkę właściciela firmy szklarskiej Hoffman. Po ślubie wyjechał wraz z żoną do Paryża, gdzie firma Hoffmann miała swoje przedstawicielstwo. Szybko został współwłaścicielem firmy teścia. W 1930 r. żona zmarła w trakcie porodu. Ingrid, ukochana córka, stała się marką firmy Schlevogta. Powstała wówczas kolekcja nazwana jej imieniem, ciągle poszerzająca asortyment. Po trzech latach Schlevogt ożenił się ponownie z Margarethe Scheibler, córką fabrykanta metali z Jablonca. Z tego związku urodził się syn Pierre Ch. Schlevogt. Firma Schlevogta wykorzystała doświadczenie zdobyte podczas produkcji szkła prasowanego. Wykonywano prasówki małe figurki albo dekory reliefowe. Artyści projektowali wzory obrazujące ludzi, zwierzęta, czy świat ptaków, które niejednokrotnie ukazane w ruchu stanowiły integralną część przedmiotów użytkowych: wazonów, popielniczek, czy zakończeń lasek. Produkowano też zestawy toaletowe, dewocjonalia, garnitury do likieru. Henry Schlevogt wprowadził do produkcji szkło opakowe zielone malachitowe oraz niebieskie lapis lazuli. W tych kolorach powstała część kolekcji Ingrid. Pozostałe jej części były w kolorze dymnego topazu, turkusu, liliowym, zielonkawym i rozalinowym. Jablonec nad Nissou, firma Curta Schlevogta, proj. Ida Schwetz-Lehmann, Wiedeń, 1936/1937 Jablonec nad Nissou, firma Curt Schlevogt, proj. Ida Schwetz-Lehmann, Vídeň, 1936/1937 Jablonec nad Nissou, Curt Schlevogt's company, designed by Ida Schwetz- Lehmann, Vienna, 1936/1937

82 160 JABLONNÉ V PODJEŠTĚDÍ JABLONNÉ V PODJEŠTĚDÍ 161 její části byly vyhotoveny v barvě kouřového topasu, dále v barvě tyrkysové, liliové, zelenkavé a rosalinové. Firma zaměstnávala 30 osob. Návrhářské práce zastávali: Mario Petrucci a Franz Hagenauer z Vídně, Artur Pleva, Vally Wiesenthierová, Ena Rottenbergová a Ida Schwetzová-Lehmannová. Fungovala až do roku 1945, kdyhenry po skončení II. světové války čelil nařčení z rasismu a dostal se do vězení. V roce 1948 se dočkal rehabilitace, načež přesídlil do Rakouska a následně do Normandie, kde v roce 1950 založil obchodní firmu Cristallerie du Val d Andelle anc. Masion Curt Schlevogt. V roce 1972 firmu z důvodu pokročilého věku prodal a dvanáct let nato zemřel [Novy, 2012]. V roce 2000 projekty a formy Curta Schlevogta převzala JABLONEX GROUP, a. s. Od roku 2009 jsou formy vlastnictvím firmy Preciosa-Ornela. Firma i nadále vyrábí a prodává Schlevogtovy výrobky. JABLONNÉ V PODJEŠTĚDÍ Významné regionální poutnické město. Za pozornost stojí barokní bazilika minor sv. Vavřince a sv. Zdislavy, postavená podle projektu Jana Hildebrandta. Jablonné je duchovní inspirací pro mnoho uměleckých sklářů. Nedaleko stojí hrad Lemberk, na němž v minulosti probíhala sklářská sympozia.byla v minulosti umístěna výstava výsledků mezinárodních sklářských sympozií IGS. Dnes můžeme část této sbírky vidět v muzeu studia Novotný Glass v Novém Boru. tion was in such colours. The other parts were coloured smoky topaz, turquoise, lilac blue, greenish and rosalin pink. The company employed 30 workers, among them the following designers: Mario Petrucci, Franz Hagenauer from Vienna, Artur Pleva, Vally Wiesenthier, Ena Rottenburg and Ida Schwetz-Lehmann. The company worked up to 1945, for after the war Henry was accused of racism and imprisoned. He was rehabilitated in 1948 and went to Austria, then to Normandy where he opened a trading company Cristallerie du Val d Andelle anc. Maison Curt Schlevgot in He sold the company due to his old age and died twelve years later. The design and forms of Curt Schlevgot from Desna were taken over by the stock corporation GRUPA JABLONEX. The forms have been the property of the company Preciosa-Ornela since They produce and sell Schlevgot s products [Nový, 2012]. JABLONNÉ V PODJEŠTĚDÍ A significant centre for pilgrimages. A Baroque Basilica of St. Lawrence and St. Zdislava, designed by Jan Hildebrandt is worth noticing. Jablonné is a spiritual inspiration for many glass artists. The Lemberk castle where glass symposia were held is also worth noticing. There is a Lemberk castle in neighbourhood where works of the international glass symposiums IGS were shown. Part of that collection can be seen nowadays at Novotny Glass Center in Nový Bor. Firma zatrudniała 30 pracowników. Projektantami byli: Mario Petrucci i Franz Hagenauer z Wiednia, Artur Pleva, Vally Wiesenthier, Ena Rottenburg, Ida Schwetz-Lehmann. Pracowała do 1945 r., gdyż po wojnie Henry został oskarżony o rasizm i osadzony w więzieniu. W 1948 r. został zrehabilitowany i wyjechał do Austrii, a następnie do Normandii, gdzie w 1950 r. założył firmę handlową: Cristallerie du Val d Andelle anc. Masion Curt Schlevogt. W 1972 r. sprzedał firmę z racji podeszłego wieku. Dwanaście lat później zmarł. W 2000 roku projekty i formy Curta Schlevogta przejęła Spółka Akcyjna GRUPA JABLONEX. Od 2009 r. formy stanowią własność firmy Preciosa Ornela. Firma produkuje i sprzedaje nadal wyroby Schlevogta [Novy, 2012]. JABLONNÉ V PODJEŠTĚDÍ (DEUTSCH-GABEL) Znaczące dla regionu miasto pielgrzymkowe. Na uwagę zasługuje barokowa bazylika mniejsza pw. św. Wawrzyńca i Zdzisławy, zbudowana wg projektu Jana Hildebrandta. Jablonne jest duchową inspiracją dla wielu artystów szkła. W pobliżu znajduje się Zamek Lemberk, gdzie niegdyś prezentowano wystawę efektów międzynarodowych sympozjów szklarskich IGS. Część tej kolekcji możemy dziś oglądać w Novotny Glass Centrum w Novým Borze. Bazylika pw. św. Wawrzyńca i Zdzisławy Bazilika sv. Vavřince a sv. Zdislavy The Church of Saint Lawrence and Zdislava

83 162 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 163 NOVÝ BOR Město Nový Bor leží na okraji Lužických hor. V první polovině 18. století se z osady vyvinula samostatná obec. Tato obec vyrostla na lesní půdě vřesovišti, označovaná německy jako Haida (Heyde), později česky Bor.Roku 1710 panství převzal rod Kinských. Na žádost hraběte Kinského dne česká královna Marie Terezie stvrdila podpisem listinu o povýšení na na tržní poddanské městečko se čtyřmi výročními a pravidelnými týdenními trhy. Osudy Nového Boru začalo velmi záhy ovlivňovat sklo. Podhůří Lužických hor mělo za sebou bohatou sklářskou minulost sahající až do vrcholného středověku, když se v polovině 17. století začalo místní obyvatelstvo orientovat více na zušlechťovatelské profese a obchod se sklem, než na samotnou hutní výrobu. O narůstající vyhraněnosti oblasti svědčí i fakt, že v průběhu 18. století již velkému počtu zdejších malířů, brusičů a rytců produkce místních hutí nestačila a skleněné polotovary se pro ně musely dovážet až z velmi vzdálených oblastí Čech a Moravy. Předností kraje byla i blízkost mezi Prahou a labskými vodními cestami, směřující dále přes Hamburk k moři. Nezanedbatelné byly letité zkušenosti s plátenictvím na Rumburku. Vždyť přibalit křehký artikl, který nabýval mezi exportními produkty na stále větší oblibě, ke štočkům plátna, nebylo žádným problémem. Ještě na začátku 18. století měli ve dvou desítkách borských stavení něco společného se sklem jen čtyři osoby, ale již o padesát let později výhodná domácká práce začala konkurovat tradičnímu tkalcovství a práci v zemědělství. Sklářští podnikatelé využili výhod udělených jim hrabětem Kinským a přenesli správu svých exportních firem z okolních obcí do Boru.Na konci 18. století bylo kolem NOVÝ BOR The town Nový Bor is on the edge of The Lusatian Mountains, almost 100 km west from Szklarska Poręba. The original settlement from the 18 th century turned into an independent village situated in the forest on mooreland called in German Haida (Heyde), later in Czech they used the name Bor. The village became the property of the Kinsky family. The queen of Bohemia, Maria Theresa, asked by Count Kinsky, granted Nový Bor municipal charter and confirmed trade privileges: weekly fairs and four great fairs every year. Glass had meaningful influence on development of Nový Bor. The Lusatian Foothills had rich glass tradition dating from the Middle Ages. However, since the second half of the 17 th century the development of the town was based on trade and glass processing rather than on glassmaking. The local production did not cover the demand of painters, engravers and grinders living in the town, therefore the semi-products were imported from Czechia and Moravia. Closeness to Prague and the Elbe which had its mouth in Hamburg, a city with the access the sea, were great advantages, for it provided comfortable transport. Linen trade played an important role in the development of the town, due to the biggest linen manufacture located in Rumburk (Rumburg). In the beginning of the 18 th century, in town with 24 buildings, there were only four glassmakers. But fifty years later profitable job connected with glass decoration started to compete with traditional crafts like weaving and farming. Due to trade privileges granted by Count Kinsky merchants moved their export companies to Nový Bor. NOVÝ BOR (HAIDA) Miasto Nový Bor leży na skraju Gór Łużyckich, niecałe 100 kilometrów na zachód od Szklarskiej Poręby. Pierwotna osada w pierwszej połowie XVIII w. przekształciła się w samodzielną wieś leżacą na terenach leśnych wrzosowiskach, zwanych po niemiecku Haida (Heyde), później w języku czeskim Bor. W 1710 r. wieś stała sie własnością rodziny Kinskich. Na prośbę hrabiego Kinskiego, w 1757 r. czeska królowa Maria Teresa nadała wsi prawa miejskie i potwierdziła przywileje targowe: targi cotygodniowe i cztery wielkie targi rocznie. Na losy Novego Boru wpłynęło szkło. Pogórze Łużyc miało bogatą przeszłość szklarską sięgającą średniowiecza, choć od połowy XVII w. miejscowa ludność koncentrowała się bardziej na obróbce i handlu szkłem, niż na samej produkcji hutniczej. O specyfice tego obszaru świadczy Nový Bor, widok ogólny miasta Nový Bor, celkový pohled na město Nový Bor, general view of the town

84 164 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 165 nově postaveného kostela Nanebevzetí Panny Marie již více než padesát domů. Město se stalo domovským sídlem společností (kompanií) čile obchodujících se Španělskem, Portugalskem, Holandskem a Amerikou.Z legendy plánu města lze vyčíst, že z 233 domů patřilo 43 exportérům skla a v dalších šestnácti domech bydleli skláři, brusiči a malíři skla, pozlacovači nebo zrcadláři. Na přelomu osmnáctého a v první třetině 19. století příznivý vývoj borského sklářství přerušila vleklá obchodní krize. Politické a válečné události ve světě, zastavení obchodu se zámořím a zahraniční konkurence byly hlavní příčinou útlumu exportu, na který doplatily téměř všechny zdejší sklářské společnosti. Na oživení borského sklářství měl velkou zásluhu Friedrich Egermann. Z jeho ateliéru, začaly vycházet výrobky, které se mohly měřit se zahraniční konkurencí. Dalším příkladem může být páter Václav Rubeš. V době jeho rektorování borská piaristická škola dosáhla vrcholu v počtu žáků a kvalitě jejich odborné přípravy pro práci v exportních firmách a ve sklářské výrobě. Na piaristické kolegium programově navázala borská sklářská škola založená v roce 1870, která dodnes sídlí ve Wolkerově ulici. Poučení, že jediným východiskem z krize je rychle se přizpůsobit situaci, hledat jiné cesty odbytu a ve výrobě pružněji reagovat na požadavky trhu, vyneslo borské sklářství kolem poloviny 19. století opět na přední pozice obchodu. Pokles exportu v šedesátých letech byl však příčinou nové nejistoty. V této neklidné době, provázené změnami společenských vztahů a preferováním průmyslové výroby, systém rodinných obchodních společností začal ztrácet na funkčnosti a po překonání krize byl nahrazen novou formou exportu.sklo prodával přímo výrobce prostřednictvím vlastní nabídky nebo obchodních zástupců. Časté byly The town started to develop quickly. There were over fifty houses erected around the newly built Church of the Assumption of the Virgin Mary at the end of the 18 th century. There were companies trading with Spain, Portugal, Holland and America. From the city plan we can learn that amongst 233 houses, 43 belonged to glass exporters and 16 of them were inhabited by glassmakers, grinders and goldsmiths. At the turn of the 18 th and the 19 th century and in the first third of the 19 th century the development of glassmaking was stopped by trade crisis. Political events and wars in the world caused cessation of international trade and competition. That influenced most of the glassmaking companies. Friedrich Egermann had great contribution to reviving of the glass industry. His quality products started to compete with foreign glass. A priest Václav Rubeš also played an important role in that process. He was the president of the Piarist s school in Bor. The number of students was imposing and the level of tuition was really high. The school was preparing students for work in export companies and glass production. The glass school, established in 1870, contemporary buildings are at Wolkerova Street, had similar curriculum. The reasons why Nový Bor glass manufacturing became again the leader of the trade in the beginning of the 19 th century were as follows: the fast adaptation to new situation, searching for new markets and flexibility in reacting to the needs of the market. However, in the sixties the export decline caused uncertainty in business. In those turbulent times, during the reform of social relations and development of industrial production many family companies lost their stability and after the crisis they were replaced by new kind of enterprises. również fakt, że w XVIII w. produkcja miejscowych hut nie zapewniała popytu lokalnych malarzy, szlifierzy i rytowników szkła, więc półfabrykaty szklane sprowadzano z bardzo odległych terenów Czech i Moraw. Zaletą regionu była również bliskość Pragi i rzeki Łaby, prowadzącej dalej przez Hamburg do morza, co ułatwiało transport. Rozwojowi handlu sprzyjały doświadczenia związane z handlem w Rumburku (Rumburg), gdzie funkcjonowała największa w Czechach manufaktura. Jeszcze na początku XVIII wieku, w mieście liczącym 24 budynki, tylko cztery osoby trudniły się szklarstwem. Ale już pięćdziesiąt lat później dochodowa praca nakładcza związana ze zdobieniem szkła zaczęła konkurować z tradycyjnym zajęciem tkactwem i rolnictwem. Korzystając z przywilejów, przyznanych przez hrabiego Kinskiego, przedsiębiorcy handlowi przenieśli swoje firmy eksportowe z okolicznych gmin do Boru. Miasto rozwijało się szybko. Pod koniec XVIII wieku wokół nowo wybudowanego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny istniało już ponad pięćdziesiąt domów. Działały tu spółki handlujące z Hiszpanią, Portugalią, Holandią i Ameryką. Z legendy na planie miasta wynika, że spośród 233 domów 43 należały do eksporterów szkła, a w kolejnych szesnastu mieszkali szklarze, szlifierze, malarze szkła i złotnicy. Na przełomie XVIII i XIX w. oraz w pierwszej tercji XIX wieku pomyślny rozwój hutnictwa został przerwany przez przedłużający się kryzys handlowy. Wydarzenia polityczne i wojenne na świecie, ustanie handlu zagranicznego, a także zagraniczna konkurencja były głównymi przyczynami spadku eksportu, za co zapłaciły prawie wszystkie lokalne firmy szklarskie. Dla odrodzenia przemysłu szklarskiego wielkie zasługi poniósł Friedrich Egermann. W jego pracowni zaczęły powstawać produkty, które jakością i wyglądem Patera na nóżce, projekt Alexandra Pfohla Jr. dla Karla Paldy, Bor, po 1915 r. Talíř na noze, návrh Alexander Pfohl jun. pro firmu Karl Palda, Bor, po roce 1915 Platter on a foot, designed by Alexander Pfohl Jr. for Karl Palda, Bor, after 1915

85 166 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 167 obchodní firmy podnikající s výrobky zdejších domácích dílen a malých rafinérií, které byly neodmyslitelnou součástí zdejší sklářské výroby. Modernizace technického vybavení města, nová železniční trať a komunikace usnadňující dopravu uhlí k vytápění sklářských pecí, to vše v poslední čtvrtině 19. století urychlilo soustředění sklářské výroby do města a jeho bezprostředního okolí.doba přála i zájmové a kulturní činnosti. V rámci aktivit Odborového svazu sklářského dělnictva bylo v roce 1893 v Novém Boru zřízeno Sklářské muzeum. Přes útlum v letech 1. světové války konjunktura v mladém Československu rozvoj zdejšího sklářství ještě vystupňovala. Na Borsku a Kamenickošenovsku se zabývala výrobou, zušlechťováním a exportem skla téměř stovka větších firem. Pro zjednodušení vývozu byl v Boru roku 1892 otevřen konzulát Spojených států amerických (Konsulátní ulice, dnes část ulice B. Němcové) a v roce 1905 zřízen celní úřad. Řada peněžních ústavů zde otevřela své pobočky. Ekonomická úspěšnost se projevila i na vzhledu města. Vysoký standart je dodnes patrný na reprezentativních vilách továrníků. Prosperující průmysl byl výzvou i pro mladé Čechy z vnitrozemí, kteří zde nacházeli práci a nový domov. Ještě v roce 1921 už jich bylo sedm set. Z iniciativy české menšiny byl postaven pomník obětem Rumburské vzpoury na lesním hřbitově v roce 1923, vybudována česká čtvrť s českou měšťanskou školou otevřenou v roce 1928 nebo zaveden český vyučovací jazyk ve sklářské škole roku Sociální a národnostní vztahy v tomto pohraničním městě začaly však být na sklonku třicátých let podrobovány těžkým zkouškám. Příznivý vývoj ve sklářství kulminoval kolem roku 1930 a již v následujících dvou letech se zoufale potýkal s hospodářskou krizí. Jako na povel vyhasly pece sklářských hutí a v rafinériích Glass was sold directly by the manufacturer or his representatives. It was common that companies cooperated with local workshops and small refineries. In the last quarter of the 20 th century, due to modernization of the town infrastructure, building a new railway and roads which made transport of coal to heat glass furnaces easier, the production was concentrating in town and its vicinity. The industrial development favoured culture. The Glass Museum was established in 1893 initiated by the Union of Glassmakers. Despite slackening during the World War I the economic situation of young Czechoslovakia was rather favourable for glass industry. There were almost a hundred companies dealing with glass production, processing and export in the region of Nový Bor and Kamenický Šenov. In order to make export simpler a Consulate of the United States of America was opened in Nový Bor in 1892 (in Konsulátní Street, nowadays B. Němcové Street) and in 1905 the Customs house started to operate in Nový Bor. Many financial institutions had their agencies there as well. Even nowadays we can still observe the high standard of building construction in villas belonging to glass producers. Dynamic development of industry attracted young Czechs from different parts of the country. They could find a job and a new home in Nový Bor. There were seven hundred Czech workers here in A monument commemorating the Rumburk rebellion was erected in 1923 in the forest cemetery. It was initiated by the Czech minority. Then the Czech district was built and in 1928 a Czech school was opened. In 1934 Czech language was introduced to the school curriculum. Social and national relations started to worsen in the thirties of the 20 th century. The culmination of development of konkurowały z produkcją zagraniczną. Istotną rolę odegrał również ksiądz Václav Rubeš. W czasie, gdy był rektorem szkoły pijarów w Borze, osiągnęła ona szczytową liczbę uczniów i bardzo wysoki poziom ich przygotowania zawodowego do pracy w firmach eksportowych i przy produkcji szkła. Podobny program prezentowała, założona w 1870 r. szkoła szklarska, która do dziś mieści się w budynku przy ul. Wolkerowej. Szklarstwo w Novým Borze ponownie stanęło na czele handlu około połowy XIX wieku za sprawą szybkiego przystosowania się do sytuacji, poszukiwania nowych rynków zbytu i elastycznej reakcji w produkcji na potrzeby rynku. Jednak przyczyną niepewności był ponowny spadek eksportu w latach 60. W tym burzliwym czasie, przy reformie stosunków społecznych i rozwoju produkcji przemysłowej, dotychczasowe firmy rodzinne straciły swoją funkcjonalność, po przezwyciężeniu kryzysu zostały zastąpione nową formą przedsiębiorstw. Szkło sprzedawane było bezpośrednio przez producenta lub przez przedstawicieli handlowych. Często firmy handlowe prowadziły interesy z lokalnymi warsztatami i małymi rafineriami działającymi w okolicy. W ostatniej ćwierci XIX wieku, za sprawą modernizacji infrastruktury miejskiej, budowy nowej linii kolejowej i dróg ułatwiających transport węgla do ogrzewania pieców szklarskich, nastąpiła koncentracja produkcji szkła w mieście i jego najbliższym otoczeniu. Szybki rozwój przemysłowy sprzyjał rozwojowi kulturalnemu. W ramach działalności Związku Pracowników Szkła, w 1893 roku w Novým Borze powstało Muzeum Szkła. Pomimo spowolnienia w czasie I wojny światowej sytuacja gospodarcza w młodej Czechosłowacji sprzyjała intensyfikacji rozwoju lokalnego przemysłu szklarskiego. W regionie Novego Boru i Kamenickiego Šenova nową produkcją, uszlachetnianiem i eksportem szkła zajmo-

86 168 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 169 se zastavila výroba. Nebylo to poprvé, kdy skláři museli odcházet za obživou do zahraničí. Přes krátkou konsolidaci nedaly na sebe dlouho čekat události nejvážnější. Sklářská výroba byla omezena na minimum, většinou s náhradním programem sloužícím zbrojnímu průmyslu. Bor přerušil obchodní spojení se světem. Po roce 1945 znárodněný sklářský průmysl dostal do vínku desítky válkou těžce poškozených soukromých sklářských firem a domáckých dílen. Úkol urychleně obnovit výrobu ve sklárnách však navíc ztěžoval nedostatek surovin a energetických zdrojů. Obtíže byly s náhradou odsunutých německých pracovníků, kteří byli často velmi zručnými řemeslníky a zkušenými podnikateli. Přesto už na začátku roku 1946 odcházely z Boru první exportní zakázky a částečně se konsolidoval tuzemský trh. V 60. letech 20. století, díky výhodnému exportu z národního podniku Borské sklo, došlo k rehabilitaci tradiční sklářské výroby. Zřízením generálního ředitelství glass industry was observed about 1930 but then, during next two years the economic crisis was really difficult to combat. The glass furnaces were closed and production in refineries was terminated. The glassmakers started to look for a job abroad. Glass production was limited to minimum and weapons were made instead. Bor stopped trading with the world. After 1945 the glass industry was nationalized. The state took over tens of destroyed by the war glass manufactures and home workshops. Reopening glass production was difficult due to lack of power and resources. Another problem was workforce shortage. German qualified workers and entrepreneurs were resettled. Despite all that the first export orders were realized in the beginning of 1946 and the domestic market was partly consolidated. In the sixties, due to profitable export the production line was modernized in the state-owned company Borské sklo. The wało się prawie sto większych firm. W celu uproszczenia eksportu w 1892 r. otwarto w Novým Borze Konsulat Stanów Zjednoczonych Ameryki (ul. Konsulátní, obecnie część ul. B. Němcovej), a w 1905 r. urząd celny. Swoje filie miało tu wiele instytucji finansowych. Sukces gospodarczy znalazł również odzwierciedlenie w wyglądzie miasta. Wysoki standard zabudowy nadal widoczny jest w reprezentacyjnych willach producentów. Prężnie rozwijający się przemysł był również wyzwaniem dla młodych Czechów z głębi kraju, którzy w Novým Borze znaleźli pracę i nowy dom. W 1921 roku pracowało tu już siedmiuset czeskich pracowników. W 1923 roku z inicjatywy mniejszości czeskiej na leśnym cmentarzu wzniesiono pomnik ofiar powstania rumburskiego, wybudowano czeską dzielnicę z czeską szkołą otwartą w 1928 r., a w 1934 roku wprowadzono czeski język do nauczania w szkole. Stosunki społeczne i narodowościowe w tym przygranicznym mieście zaczęły się pogarszać pod koniec lat 30. XX w. Pomyślny rozwój przemysłu szklarskiego osiągnął kulminację około roku 1930, a w ciągu następnych dwóch lat rozpaczliwie zmagał się z kryzysem gospodarczym. Zgodnie z poleceniem zamknięto piece hutnicze i wstrzymano produkcję w rafineriach. Hutnicy szukali pracy za granicą. Produkcja szkła została ograniczona do minimum, przestawiając się na pracę dla przemysłu zbrojeniowego. Bor zerwał handel ze światem. Po 1945 roku przemysł szklarski upaństwowiono, państwo przejęło dziesiątki zniszczonych wojną, prywatnych firm szklarskich i warsztatów domowych. Wznowienie produkcji hutniczej utrudniał niedobór surowców i zasobów energetycznych. Kolejną trudność stanowił niedobór siły roboczej wykwalifikowani rzemieślnicy i doświadczeni przedsiębiorcy niemieccy zostali przesiedleni. Mimo to, na początku 1946 roku, Nový Bor opuściły pierwsze zamówienia eksportowe, a rynek krajowy uległ częściowej konsolidacji. Nový Bor, Crystalex

87 170 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 171 podniků zabývajících se u nás výrobou užitkového skla v roce 1972 (od roku 1974 s názvem Crystalex) v Novém Boru, se dostalo městu zaslouženého titulu metropole československého sklářství. Na jeho světovosti měla nemalou zásluhu i aktivní účast našich sklářů na domácích a zahraničních výstavách a od roku 1982 pořádání Mezinárodních sklářských sympozií. K poslední výrazné změně organizační struktury zdejšího sklářství došlo po roce 1989, v souvislosti s politickými a hospodářskými změnami v naší zemi. Vedle společnosti Crystalex vznikly soukromé firmy, které navázaly na svou válečnou tradici nebo budovaly svou existenci od základů. Město si připomnělo svou minulost a opět se stalo střediskem desítek drobných sklářských studií a rodinných rafinačních dílen s osobitou řemeslně náročnou výrobou tradičního a moderního skla. Originální umělecká díla studentů a sklářských výtvarníků, představovaná na výstavách ve sklářském muzeu podtrhují vyhraněnost těch, kteří v Novém Boru žijí a tvoří. genral directorate of companies involved in the production of utility glass was constituted in 1972 in Nový Bor called Crystalex (since 1974) and the town obtained the title of metropolis of Czechoslovakian glass. The active participation of local glassmakers played important role in domestic and international exhibitions. They organized International Glass Symposiums since After 1989 the organization of glass industry changed due to political and economic changes. Next to Crystalex there were private companies which continued the pre-war tradition and they had to build their existence from scratch. The town once more became center of glassmaking. Several small glass workshops, family refineries (the workshops processing glass products) producing traditional and modern glass continued the old traditions. The unique works of artists and students of Novy Bor can be seen at the exhibitions presented in Glass Museum. The exhibitions at the Glass Museum show the distinctiveness of the works of the artists and students from Nové Bor. W latach 60. XX w., dzięki korzystnemu eksportowi, w państwowej firmie Borské sklo zmodernizowano linię produkcyjną. Wraz z powołaniem w 1972 r. dyrekcji generalnej firm zajmujących się produkcją szkła użytkowego (od 1974 r. pod nazwą Crystalex) w Novým Borze, miasto otrzymało tytuł metropolii czechosłowackiego szklarstwa. Istotną rolę odegrał również aktywny udział lokalnych szklarzy w wystawach krajowych i zagranicznych, a od 1982 r. organizacja Międzynarodowych Sympozjów Szkła. Ostatnia istotna zmiana w strukturze organizacyjnej tutejszego przemysłu szklarskiego nastąpiła po 1989 roku, w związku ze zmianami politycznymi i gospodarczymi w kraju. Oprócz Crystalexu pojawiły się prywatne firmy, które kontynuowały swoją przedwojenną tradycję lub budowały egzystencję od podstaw. Miasto przywołało swoją przeszłość i po raz kolejny stało się centrum kilkudziesięciu małych pracowni szklarskich oraz rodzinnych rafinerii (warsztatów uszlachetniających wyroby) z charakterystyczną, rzemieślniczą produkcją szkła tradycyjnego i nowoczesnego. Odrębność twórczości artystów i studentów z Novego Boru prezentują wystawy w Muzeum Szkła. MUZEUM SZKŁA W NOVÝM BORZE Ekspozycje w Muzeum Szkła w Novým Borze prezentują stylistyczny i technologiczny rozwój szkła w Czechach od XVIII wieku do współczesności. Tutejsza kolekcja jest cennym świadectwem kunsztu i inwencji wielu pokoleń lokalnych szklarzy i artystów. Powstanie muzeum zainicjowali sami szklarze i zdobnicy szkła. Pragnęli mieć możliwość zaprezentowania swoich prac i zachowania ich dla następnych pokoleń. Muzeum otwarto w 1893 Muzeum szkła w Nowym Borze Nový Bor, Muzeum skla Glass Museum in Nový Bor

88 172 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 173 SKLÁŘSKÉ MUZEUM NOVÝ BOR Sklářské muzeum Nový Bor přibližuje svým návštěvníkům stylový a technologický vývoj skla v Čechách od 18. století po současnost. Jeho sbírka podává cenná svědectví o řemeslné zručnosti a nápaditosti mnoha generací zdejších sklářů a sklářských výtvarníků. Muzeum bylo založeno z iniciativy samotných sklářů a rafinérů, kteří toužili po možnosti své práce veřejně vystavovat a zachovávat je pro své potomky. Zásluhou Odborového svazu sklářského dělnictva a za významné podpory města tak došlo roku 1893 k jeho otevření přímo v budově radnice. Kvalitní základ sbírky muzea byl získán díky darům jednotlivců i větších firem, nadále se pak rozrůstala zásluhou muzejních soutěží, v poválečné době pak díky převodům z bývalých sklářských firem. Cennou součástí se také stala kolekce prací z místní sklářské školy. V roce 1952 muzeum přesídlilo do samostatné budovy čp. 105 na novoborském náměstí. V současné době je sbírka muzea stále doplňována a rozšiřována, a to nejčastěji prostřednictvím darů buď samotných sklářských výtvarníků a firem, nebo široké osvícené veřejnosti. Návštěvníci muzea mají možnost shlédnout stálou expozici, která je pro větší přehlednost rozdělena podle technik zdobení skla a doplněna historickými modely dílen. K základním technikám zušlechťování skla patří malování, broušení, rytí a hutní tvarování, k nim pak přibývá celá řada dalších, většinou novodobějších způsobů zpracování skla. Kromě stálé expozice pořádá muzeum během roku několik krátkodobých výstav různého zaměření, jedná se především o monografie výtvarníků, historické, nebo se zdejším regionem spojené výstavy. GLASS MUSEUM IN NOVY BOR The expositions at the Glass Museum in Nový Bor present style and technology of glass production in Czechia from the 18 th century until modern times. The collection shows the artistry and invention of many generations of local glassmakers and artists. The museum was initiated by the glassmakers and decorators. They wanted to have a possibility to present their works and keep them for future generations. The museum was opened in the building of the town hall in 1893 thanks to the town authorities and the Union of Glassmakers. The collection came into being thanks to the donations of private proprietors and some bigger companies. At first the body of the exposition developed due to museum competitions and donations of some old showrooms. The local glass school also contributed to the collection. The museum was relocated to a separate building at 105 Marketplace Nový Bor. The collection has been growing, mostly thanks to artists, entrepreneurs and private proprietors who donate their glass works. Visitors can see the permanent exposition divided into departments according to decorating techniques. There are also models of historical workshops designed for: painting, cutting, engraving, decorations with metallurgic techniques and modern techniques of glass processing. There are also short term exhibitions, mostly monographic, presenting one artist or showing history of the region. roku w budynku ratusza dzięki Związkowi Pracowników Szkła i znacznemu wsparciu miasta. Wysokiej jakości baza kolekcji została pozyskana dzięki darom od osób prywatnych i większych firm. Początkowo zbiory rozwijały się dzięki konkursom muzealnym, a po wojnie dzięki przekazom z wzorcowni dawnych firm szklarskich. Cenną część stanowi również zespół prac z miejscowej szkoły szklarskiej. W 1952 roku muzeum zostało przeniesione do oddzielnego budynku nr 105 na rynku. Kolekcja nadal powiększa się o nowe eksponaty głównie dzięki darom artystów i firm szklarskich oraz publiczności. Zwiedzający mogą obejrzeć ekspozycję stałą, podzieloną na działy według różnych technik zdobniczych, z których każdy uzupełniony jest o modele historycznych warsztatów: do malowania, cięcia, grawerowania i do zdobienia metodą hutniczą, a także do nowoczesnych technik obróbki szkła. Oprócz wystawy stałej w ciągu roku w muzeum odbywa się kilka wystaw krótkoterminowych, głównie monograficzne artystów, wystawy historyczne, czy wystawy związane z regionem. Muzeum Szkła: warsztat zdobnika szkła, ekspozycja szkła Muzeum skla: dílna dekoratéra skla, expozice skla Glass Museum: workshop of glass decorator, glass exposition

89 174 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 175 FRIEDRICH EGERMANN FRIEDRICH EGERMANN FRIEDRICH EGERMANN Friedrich Egermann (1777 Šluknov 1864 Nový Bor), malíř skla, technolog, sklářský podnikatel a obchodník, bezesporu jedna z největších osobností českého sklářství. Vyučil se sklářem a malířem skla, při vandrovní cestě se dostal do míšeňské porcelánky, kde pronikl do tajů malby na porcelán. Po návratu do Čech využil nabyté znalosti a založil si vlastní, velmi úspěšnou malířskou dílnu, která později sídlila v dodnes stojícím domě na náměstí v Novém Boru. Egermann byl nadaným a cílevědomým mužem, jenž neúnavně směřoval k dosažení vytyčeného cíle. Vypracoval několik nových technologii výroby, např. achátování skla (1808), jde o matování povrchu mléčného skla, které pak připomíná porcelán V roce 1819 přišel s objevem mramorovaného skla a rok nato znovuobjevil zapomenutou žlutou lazuru. Za tzv. lithyaliny skla napodobující polodrahokamy obdržel od císaře v roce 1829 titul privilegovaného výrobce a ještě toho roku jej zavedl do výroby. Egermannovým největším objevem byl vynález červené měděné lazury, kterou začal vyrábět ve své borské rafinerii od r Předměty byly lazurovány a poté zdobeny ryteckou technikou zvanou klouzavá (Rutschtechnik). Jsou typické pro Egermannovu tvorbu z období biedermeieru a novorokoka. Výroba měděné lazury se posléze rozšířila po celé Evropě, a to následkem krádeže její receptury z Egermannovy laboratoře. Do dnešní doby patří červená a žlutá lazura k oblíbeným technikám při zdobení skla. Na domě Friedricha Egermanna v Novém Boru byla umístěna pamětní plaketa, také je po něm pojmenována jedna z hlavních ulic města. Friedrich Egermann (1777 Šluknov 1864 Nový Bor) a glass painter, technologist and merchant, undoubtedly one of the greatest personalities of Czech glass. His education concerned glassmaking and painting on glass. He stayed for some time in Meissen and studied techniques of decorating porcelain. When he came back to Czechia, he opened his own quality painting workshop using the knowledge he had gained in Meissen. It was located in a house at the marketplace in Nový Bor. Egermann was talented and stubborn, persistently heading towards his goals. He developed some new technologies like agate glass (1808) non-transparent striped glass resembling agate. He obtained the privilege of exclusivity from the emperor Ferdinand for so called lithia glass in The same year he started production. His greatest achievement, however, was invention of azure copper which gave glass red colour. He started producing it in his refinery in Nový Bor in The objects were baked and then engraved with so called slide technique (Rutschtechnik). They are typical for this artist in his Biedermeier period. Production of azure coper quickly became popular in Europe for its recipe had been stolen from Egermann s lab. A commemorating plate was interposed into Friedrich Egermann s house in Nový Bor and one of the main streets in town was named after him. Friedrich Egermann (1777 Šluknov 1864 Nový Bor), malarz szkła, technolog, kupiec i kupiec szklarski, niewątpliwie jedna z największych osobowości czeskiego szklarstwa. Kształcił się jako szklarz i malarz szkła, a podczas wędrówki trafił do fabryki porcelany w Miśni, gdzie zgłębił tajniki malowania porcelany. Po powrocie do Czech wykorzystał zdobytą wiedzę i założył własną pracownię malarską na bardzo wysokim poziomie, która później mieściła się w domu nr 101, stojącym do dziś na rynku w Novým Borze. Egermann był utalentowanym i nieustępliwym człowiekiem, który niestrudzenie pracował, aby osiągnąć swój cel. Opracował kilka nowych technologii produkcji, m.in. szkło agatowe (1808) nieprzezroczyste szkło pasmowe przypominające agat. Za tzw. lithyaliny szkło imitujące kamienie półszlachetne otrzymał od cesarza w 1829 roku przywilej na wyłączność i w tym samym roku uruchomił produkcję. Największym odkryciem Egermanna było wynalezienie lazury miedziowej dającej kolor czerwony. Szkła te zaczął produkować w swojej rafinerii w Novým Borze w 1832 roku. Przedmioty były lazurowane, a następnie zdobione techniką grawerowania zwaną poślizgiem (Rutschtechnik). Są one typowe dla twórczości Egermanna z okresu biedermeieru. Produkcja lazury miedziowej szybko rozprzestrzeniła się w całej Europie w wyniku kradzieży receptury z laboratorium Egermanna. Do dziś czerwone i żółte lazury są popularnymi technikami zdobienia szkła. Na domu Friedricha Egermanna w Novým Borze umieszczono tablicę pamiątkową, a jego imieniem nazwano jedną z głównych ulic miasta. Rafineria Friedricha Egermanna: szklanica, 1830; flakonik, XIX w. Friedrich Egermann rafinerie: sklenka, 1830; lahvička, 19. století Egermann s glas srafinery: rummer, 1830; phial, the 19th century

90 176 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 177 ODBORNÁ SKLÁŘSKÁ ŠKOLA Sklářská škola v Novém Boru byla založena roku 1870 jako odborná škola kreslení a modelování pro učedníky, tovaryše a mistry sklářského řemesla z popudu zdejších sklářských podnikatelů. Ti nezbytně potřebovali odborně vzdělané pracovníky, aby byla oživena výroba. Postupně bylo otevřeno oddělení rytí a malování skla, přibyly i odborné předměty jako chemie, technologie či obchodní nauky. V roce 1910 byla také otevřena školní huť s laboratoří. Vyučovaly zde mnohé kapacity, často absolventi vídeňské uměleckoprůmyslové školy, ve školních dílnách pracovali výborní řemeslníci. Škola spolupracovala s místními firmami (Johann Oertel & Co., K. Schappel, K. Hosch a dalšími), které realizovaly školní návrhy a přispěly tak k věhlasu nejen sklářské školy, ale celého města. K významným osobnostem předválečné doby na škole patřili např. Daniel Haertel nebo Heinrich Strehblow, oba byli řediteli školy, Friedrich Oppitz, Alexander Pfohl jun. nebo Rudolf Goertler. Po druhé světové válce přišli na školu mladí talentovaní výtvarníci jako např. Josef Hospodka, Stanislav Libenský nebo Karel Hrodek, kteří hledali cestu k novému pojetí skla. Časem přibylo také chemicko-technologické oddělení, které určitou dobu tvořilo spolu s hutním oddělením hlavní učební náplň školy. Výtvarné obory se na školu vrátily v r a jsou zde dodnes. Sklářská škola byla nakonec spojena se sklářským učilištěm a doplněna o gymnázium a pedagogickou školu. Dnes nabízí mladým lidem široké spektrum výuky a pro širokou veřejnost možnost zhlédnutí jejích prostor včetně školní hutě během dní otevřených dveří (akce Skleněná noc, Křišťálové údolí, Mezinárodní sklářské sympozium). THE PROFESSIONAL SCHOOL OF GLASS The glass school in Nový Bor was established by the local glass entrepreneurs in 1870 as a professional school of drawing and design. Its objective was to meet the needs of glass handicraft. The manufacturers badly needed educated workers to reinvigorate production. New departments dealing with engraving, painting, chemistry, technique and economy were opened gradually. The school glassworks and laboratory, however, were opened in Many crafts were taught there. The instructors were often graduates from Viennese school of applied arts. The school in Nový Bor cooperated with the local companies (Johann Oertel & Co., K. Schappel, K. Hosch et al.) which realized school projects and made the school, as well as the town, famous. The important personalities of the pre-war period were among others: Daniel Haertel or Heinrich Strehblow (both of them were the headmasters of the school), Friedrich Oppitz, Alexander Pfohl Jr. and Rudolf Goertler. New talented artists appeared in that school after the World War II including Josef Hospodka, Stanislav Libenský or Karel Hrodek. They were interested in new forms of glass development. Then they opened the new chemical and technological department which for some time dominated the tuition programme but design of artistic forms came back to the curriculum and it has been present until now. Nowadays the school has got artistic-industrial profile and is combined with secondary comprehensive and pedagogic units. Their educational offer is rich. The audience, on the other side, can visit the school and its glassworks during open days (The Night of Glass, Crystal Valley, International Glass Symposium). ZAWODOWA SZKOŁA SZKŁA Szkoła szklarska w Novým Borze została założona w 1870 roku, jako zawodowa szkoła rysunku i projektowania dla potrzeb rzemiosła szklarskiego, z inicjatywy lokalnych przedsiębiorców szklarskich. Pilnie potrzebowali wyszkolonych pracowników, aby ożywić produkcję. Kolejno otwierano wydział grawerowania i malowania szkła oraz dodawano przedmioty zawodowe, takie jak chemia, technika i ekonomia. W 1910 r. uruchomiono także szkolną hutę z laboratorium. Szkolono tu wiele umiejętności, wykładowcami często byli absolwenci wiedeńskiej szkoły sztuk użytkowych, a w szkolnych warsztatach pracowali znakomici rzemieślnicy. Szkoła współpracowała z lokalnymi firmami (Johann Oertel & Co., K. Schappel, K. Hosch i in.), które realizowały projekty szkolne i tym samym przyczyniły się do sławy nie tylko szkoły szklarskiej, ale i całego miasta. Ważnymi osobistościami okresu przedwojennego w szkole byli m.in. Friedrich Oppitz, Alexander Pfohl Jr. i Rudolf Goertler, Daniel Haertel, czy Heinrich Strehblow. Obaj byli dyrektorami szkoły. Po II wojnie światowej do szkoły przybyli młodzi utalentowani artyści, tacy jak Josef Hospodka, Stanislav Libenský, czy Karel Hrodek, którzy szukali nowych form rozwoju szkła. Z czasem otwarto wydział chemiczno-technologiczny, który przez pewien czas wraz z wydziałem me- Patera, projekt i realizacja: Šárka Zikmundová, Szkoła Szkła Nový Bor, 2001 Talíř, návrh a realizace: Šárka Zikmundová, Sklářská škola Nový Bor, 2001 Plate, design and realization: Šárka Zikmundová, Nový Bor Glass School, 2001

91 178 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 179 SKLÁŘSKÝ ROD PFOHLŮ Sklářská rodina Pfohlů pochází z Harrachova (Nového Světa) a věnovala se zušlechťování skla po několik generací. Josef Pfohl v polovině 19. století studoval v Preusslerově škole kresby, založené v roce 1830 na Bílé Dolině ve Sklářské Porubě, jež pod vedením Franze Pohla vychovávala budoucí dekoratéry skla. O její vysoké umělecké úrovni svědčí Pfohlovy dochované skicy z let , které jsou dnes ve sbírce Sklářského muzea v Novém Boru. Jedná se o profesionální studierukou, biedermeierovských kytic a rytířů na koních. Součástí sbírek muzea v Pasově se nachází několik příkladů tohoto typu dekorace nesoucích jeho podpis. Josefův syn Alexander Pfohl st. ( ), přišel do Boru (Haida) v roce 1844 a pracoval zde jako malíř skla. Časem si založil vlastní malířskou dílnu, která se brzy stala velmi úspěšnou. V letech maloval především na surovině z huti Josefína, kterou mu dodával jeho syn Alexander ml., jenž v ní byl zaměstnán jako návrhář a odměňovaný za svou práci také výrobky huti. Alexander Pfohl st. se velice angažoval ve veřejném životě města Boru, byl spoluzakladatelem bor- THE PFOHLS A FAMILY OF GLASS DECORATORS The house of Pfohl, related to Franz Pohl, came from Nový Svět (Harrachov). They had been dealing with glass decorations for a few generations. Josef Pfohl, studied at Preussler s school of drawing which was founded in 1830 in Biała Dolina (Szklarska Poręba). The school was designed for future glass decorators and was run by Franz Pfohl. The drawings of Josef Pfohl from the years show the high level of education there. They are now the property of the Glass Museum in Nový Bor. These are mostly professional studies of hands, bunches of flowers in Biedermeier style and knights on a horseback. A few Pfohl s decorations of that kind can be found at the Passau museum. Alexander Pfohl senior ( ) the son of Josef came to Bor in 1844 and worked as a glass painter. After some time he opened his own painting studio which soon became very successful. In the years he painted mostly on raw material from the Josephine in Szklarska Poręba. The half-products were delivered by his son Alexander junior who worked there as a designer and was often paid with their talurgicznym, zdominował program nauczania, jednak projektowanie form artystycznych wróciło w 1988 roku i istnieje do dziś. Szkoła funkcjonuje jako szklarska szkoła artystyczno-przemysłowa, uzupełniona o gimnazjum i szkołę pedagogiczną. Dziś proponuje młodym ludziom szeroką ofertę edukacyjną, a publiczności stwarza możliwość zwiedzenia siedziby, w tym szkolnej huty, podczas dni otwartych (Noc Szkła, Kryształowa Dolina, Międzynarodowe Sympozjum Szkła). RODZINA PFOHL Rodzina Pfohl, spokrewniona z rodziną Franza Pohla, pochodzi z Harrachova (Nový Svět). Od kilku pokoleń zajmowała się zdobieniem szkła. W połowie XIX wieku Josef Pfohl pobierał nauki rysunku w preusslerowskiej Szkole Rysunku założonej w 1830 r. w Białej Dolinie w Szklarskiej Porębie, która kształciła przyszłych zdobników szkła pod kierunkiem Franza Pohla. O wysokim poziomie artystycznym świadczą zachowane szkice Pfohla z lat , które obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Szkła w Novým Borze. Są to profesjonalne studia rąk, biedermeierowskich bukietów i rycerzy na koniach. W zbiorach muzeum w Passau znajduje się kilka przykładów tego typu dekoracji jego autorstwa. Syn Josefa Alexander Pfohl st. ( ) przybył do Boru w 1844 roku i pracował jako malarz szkła. Z czasem założył własną pracownię malarską, która szybko odniosła duży sukces. W latach malował głównie na surowcach z huty Josephine w Szklarskiej Porębie, które dostarczył mu jego syn Aleksander junior, zatrudniony tam jako projektant, często wynagradzany za swoją pracę wyrobami huty. Aleksander Pfohl st. był bardzo zaangażowany w życie społeczne miasta Bor, np. był współzałożycielem Muzeum Szkła Bor, jego dyrektorem i prezesem Stowarzyszenia Muzealnego. Misa, Alexander Pfohl sen., Nový Bor, 1903 Mísa, Alexander Pfohl sen., Nový Bor, 1903 Bowl, Alexander Pfohl sen., Nový Bor, 1903

92 180 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 181 ského sklářského muzea, jeho ředitelem a předsedou Muzejního spolku. Alexander Pfohl ml. ( ) se učil u svého otce, následně tento mimořádně schopný muž absolvoval s vyznamenáním sklářskou školu v Novém Boru. Již během studií navrhoval pro borskou firmu Carl Goldberg. V letech studoval na Akademii výtvarného umění ve Vídni u prof. Kolomana Mosera a Michaela Powolneho. V letech vedl Alexander návrhářskou dílnu v huti Josefína ve Sklářské Porubě. Navrhoval skleněné tvary, počínaje těmi drobnými a tenkostěnnými a konče silnostěnnými, broušenými z křišťálu s vysokým obsahem olova. Ve volných chvílích se věnoval malbě, byl členem Uměleckého sdružení tvůrců sv. Lukáše ve Sklářské Porubě. V r byl vyzván čs. vládou, aby nastoupil jako profesor na státní sklářské škole v Novém Boru. Během tohoto období vytvořil mnoho návrhů nejen pro školu, ale také pro celou řadu borských sklářských firem. Po r nemohl ve sklářské škole jako Němec nadále působit, a tak roku 1948 odešel do německého Hadamaru, kde se podílel na založení tamní odborné sklářské školy. Alexandrovo místo ve sklářské huti Josefína zaujal jeho mladší bratr Erwin Pfohl ( ), neobyčejně nadaný člověk, jenž po absolvování borské sklářské školy studoval ve Vídni a Paříži. Ve Sklářské Porubě strávil pouhý rok, nesnesl totiž tamní drsnější podnebí. Vytvořil velmi moderní barevné návrhy, které byly zařazeny do výroby na konci 20. let 20. století. Zavedl rovněž nové techniky dekorace skla. Od roku 1930 pracoval pro berlínskou firmu Reich. Ve 30. letech podnikl studijní cesty do Holandska, Belgie, Anglie či Skotska. V této době se Erwin zasloužil o rozvoj nového výrobního odvětví. Navrhl pro novoborskou firmu Bratři Rachmannové sklo kombinované s lýkem. Firma zaznamenala po uvedení těchto výrobků na trh products. Alexander Pfohl senior was really involved in social life of the town Bor. He was a co-founder of the Glass Museum, then his director and the president of the Museum Society. Alexander Pfohl junior ( ) a notably talented person. He studied at his father s studio. During his studies he designed for Carl Goldberg in Bor. Then, he graduated with distinction from Glass School in Nový Bor. He studied at Vienna School of Arts and Crafts at Prof. Koloman Moser s and at Michael Powolny s studio in the years He ran a design studio at Josephine in Szklarska Poręba in the years He designed glass forms subtle ones made of thin glass and the thick ones made of leaded crystal. He also painted in his spare time, he belonged to St. Luke s Artists Association in Szklarska Poręba. He came back to Czechoslovakia in 1928 and was a Professor and teacher of drawing and design at State Glass School in Nový Bor in the years He created many interesting designs for the companies in Northern Czechia. Being a German he could not work as a teacher at school after 1945, so in 1948 he went to Hadamar (Germany) where he participated in creating new glass school. His younger brother Erwin Pfohl ( ) took his place at Josephine. He was particularly talented and after graduating from the glass school in Bor he studied in Vienna and Paris. He stayed in Szklarska Poręba only for a year for the climate was too severe for him. He designed very modern, colorful projects which were launched at the end of the twenties of the 20 th century. He introduced new techniques of decorating glass. He worked for Reich company in Berlin since In 1932 and 1934 he made artistic journeys to Paris. Erwin designed for the Rachmann Brothers Company form Nový Bor products made of bast fiber combined with glass. Alexander Pfohl Jr. ( ), niezwykle zdolny człowiek, początkowo uczył się u ojca, potem ukończył z wyróżnieniem szkołę szklarską w Novým Borze. Już podczas studiów projektował dla firmy Carla Goldberga w Borze. W latach studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu u prof. Kolomana Mosera i Michaela Powolnego. W latach kierował pracownią projektową w hucie Josephine w Szklarskiej Porębie. Projektował formy szklane, począwszy od subtelnych, cienkościennych do grubościennych, szlifowanych, z wysokoołowiowego kryształu. W wolnych chwilach parał się malarstwem, należał do Stowarzyszenia Artystycznego Twórców św. Łukasza w Szklarskiej Porębie. W 1928 r. powrócił do Czechosłowacji, gdzie w latach pracował jako profesor w Państwowej Szkole Szkła w Novým Borze. W ciągu tych lat stworzył wiele projektów dla firm w Północnych Czechach. Po 1945 r., jako Niemiec, nie mógł już pracować w szkole, więc w 1948 r. wyjechał do Hadamar w Niemczech, gdzie brał udział w tworzeniu miejscowej zawodowej szkoły szklarskiej. Miejsce Aleksandra w hucie Josephine zajął jego młodszy brat Erwin Pfohl ( ). Niezwykle uzdolniony, po ukończeniu szkoły szklarskiej w Novým Borze, studiował Kieliszki, Aleksander Pfohl sen., Huta Josephine, ok Sklenice, Aleksander Pfohl sen., sklárna Josephine, cca 1920 Glasses, Aleksander Pfohl sen., Josephine Glassworks, ca. 1920

93 182 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 183 fenomenální úspěch. Erwin navrhl zhruba 500 skleněných předmětů, čímž mj. zajistil dobrou existenci dekoratérům. V době krize bylo toto levné a přitom elegantní zboží dobře prodejné. V roce 1935 se za svou práci dočkal prvního mezinárodního úspěchu zlaté medaile v Bruselu. O dva roky později obdržel za malířské dekoracetřikrát Grand Prix a v roce 1938 si odvezl nejvyšší ocenění z první Mezinárodní výstavy řemesel v Berlíně. Rok nato nahradil v čele rodinné firmy svého otce, kde zaměstnával 15 malířů skla. Po válce byla jeho dílna znárodněna a stala se součástí n. p. Borské sklo. CARL HOSCH Carl Hosch si založil roku 1864 vlastní firmu, kde využil svých zkušeností nabytých při práci pro novoborskou pobočku obchodní firmy Vogelsang & Söhne. Nejprve se společnost orientovala na výrobu a prodej svítidel, později začalo ve výrobním programu převládat sklo duté, zdobené mnoha technikami jako např. malbou či brusem. Firma zpočátku zaměstnávala domácí dělníky (dekoratéry), později vybudovala vlastní zušlechťovací dílny. Sklářské polotovary odebírala např. ve sklárně Štěpána Hrdiny na Práchni, ve sklárně Loetz v Klášterském Mlýně a právě také v huti Josefina ve Sklářské Porubě. Realizovala mnoho velkých zakázek po celém světě (např. osvětlení katedrály v Sydney, osvětlení národní banky v Lisabonu), měla mnohá obchodní zastoupení, pracovali pro ni výborní malíři skla (bratři Pfohlovi, Ignatz Schwanda). Po válce byla firma znárodněna a její provozy vřazeny do národního podniku Spojené továrny na lustry v Kamenickém Šenově. The company introduced the new product into the market and it turned to be very successful. Erwin designed about 500 glass models providing jobs for many glass decorators. During the time of crisis cheap glass products were very popular. He achieved his first international recognition in 1935 when he won a gold medal at Brussels International Exposition. Two years later he won Grand Prix three times for his glass paintings. His painted decorations obtained the highest distinction at the First International Crafts Exhibition in Berlin in In 1939 he took over the Artistic Workshop of his father and he employed 15 glass painters. After the war he was imprisoned for five years for having letters from the family from abroad. Afterwards his workshop was taken over and became a part of the state company Borskie sklo. CARL HOSCH Carl Hosch established his own company in 1864 and he utilized his experience gained at trade company Vogelsang & Söhne from Nový Bor. At first the company produced and sold lighting equipment, then they turned to glass commodities decorated with different techniques such as painting or sanding. They started from employing outworkers, later they built their own glass refinery. The half products were bought at Štěpán Hrdin s glassworks in Prahin, Loetz Glassworks in Klášterský Mlýn and Josephine Glassworks in Szklarska Poręba. They realized many contracts all over the world (incl. Light equipment of the cathedral in Sydney and National Bank in Lisbon). They had many sales offices and many excellent glass painters worked w Wiedniu i Paryżu. W Szklarskiej Porębie zabawił tylko rok, ponieważ nie mógł znieść surowego klimatu. Pozostawił szereg bardzo nowoczesnych kolorystycznie projektów, które zostały wdrożone do produkcji pod koniec lat 20. XX wieku. Wprowadził także nowe techniki zdobienia szkła. Od 1930 pracował dla berlińskiej firmy Reich. W latach 1932 i 1934 odbył podróże studyjne do Paryża, Anglii i Szkocji. W tym czasie Erwin przyczynił się do rozwoju nowej gałęzi przemysłu. Zaprojektował dla firmy Bracia Rachmann w Novým Borze wyroby z łyka łączonego ze szkłem. Firma, wprowadzając produkt na rynek, osiągnęła niebywały sukces. Erwin zaprojektował ok. 500 szklanych modeli, tym samym zapewniając zdobnikom egzystencję. W czasach kryzysu te tanie, lecz eleganckie wyroby były bardzo popularne. W 1935 r. jego dokonania zawodowe przyniosły mu pierwszy międzynarodowy sukces złoty medal w Brukseli. Dwa lata później trzykrotnie zdobył Grand Prix za dekoracje malarskie na szkle. W 1938 r. jego malarskie dzieła otrzymały najwyższe wyróżnienie podczas Pierwszej Międzynarodowej Wystawie Rzemiosła w Berlinie. W 1939 r. przejął Warsztaty Artystyczne ojca, gdzie zatrudniał 15 malarzy szkła. Po wojnie, za posiadanie listów zagranicznych od rodziny, trafił na pięć lat do więzienia. Jego warsztat został znacjonalizowany i stał się częścią państwowej firmy Borskie sklo. CARL HOSCH Carl Hosch założył własną firmę w 1864 roku, wykorzystując doświadczenie zdobyte podczas pracy w nowoborskim oddziale firmy handlowej Vogelsang & Söhne. Początkowo firma koncentrowała się na produkcji i sprzedaży opraw oświetleniowych, później w programie produkcyjnym zaczęło dominować szkło użytko- Waza Irene, projekt Erwin Pfohl, Bor, ok Váza Irene, návrh Erwin Pfohl, Bor, cca 1935 Vase Irene, design Erwin Pfohl, Bor, ca Wazony z motywem Alfonsa Muchy, mal. Carl Pohl, Bor (Haida), 1905 Vázy dle motivů Alfonse Muchy, malba: Carl Pohl, Bor (Haida), 1905 Vases with the Alfons Mucha motif, painted Carl Pohl, Bor (Haida), 1905

94 184 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 185 JOHANN OERTEL & Co. Společnost byla založena roku 1869 a zabývala se rafinací a exportem skla. Vlastnila několik technologických patentů, její výroba měla velmi široký záběr od běžné komerční produkce po velmi nákladné zboží. Často odebíralaskleněné polotovary z Harrachovské sklárnyv Novém Světě, realizovala návrhy studentů i učitelů borské i kamenickošenovské sklářské školy, spolupracovala také s uměleckými dílnami Wiener Werkstätte. Jako ostatní firmy zaměstnávala především domácí dělníky. Po druhé světové válce se firma stálasoučástí národního podniku Borské sklo. HANTICH & Co. Tato sklářská firma byla založena Ernstem Hantichem a jeho společníky v roce 1919 a nejprve začala vyrábět skleněné polotovary k dalšímu zdobení ve sklárně v Dolním Prysku. Později si pronajala v Boru školní sklářskou huť. V r tehdy už společnost Glashüttenwerke Hantich & Co. koupila ve dražbě místní huť Franze Ladische, která byla postavena v letech a dostala jméno po Ladischově ženě Flora. Výroba zde pokračovala až do doby okupace a přes četná omezení byl provoz zastaven až v lednu Po znárodnění se stala součástí n. p. Borské sklárny, později n. p. Borské sklo. Hrála pak velmi důležitou roli v realizaci a vývoji nových výrobků. Byly zde tvořeny skleněné kompozice Reného Roubíčka pro Světové výstavy EXPO v Bruselu (1958) nebo v Montrealu (1967). Od r patří sklárna firmě Egermann, s.r.o. a je stále v provozu. for them (Pfohl brothers, Ignatz Schwanda). After the war the company was nationalized and joined the Great Factory of Chandeliers in Kamenický Šenov. JOHANN OERTEL & Co. The company was established in 1869 and specialized in refining and exporting glass. They had a few technological patents and a wide range of products from simple commercial glass to exclusive goods. They often purchased half-products at the glassworks in Harrachov (Nový Svět). They realized projects of students and teachers of the glass schools from Nový Bor and Kamenický Šenov but they also cooperated with artistic workshops like Wiener Werkstätte. Similarly to other companies they employed outworkers. After the World War II they became a part of the nationalized company Borské sklo. HANTICH & Co. The glass company founded by Ernst Hantich and his co-workers in They were the first enterprise to produce glass half-products designed to be later decorated in the glassworks of Dolny Prysk. After some time, they rented a school glassworks in Nový Bor. The Glashüttenwerke Hantich & Co. bought at auction in 1935 the local glassworks built by Franz Ladisch. The glassworks was called flora after Ladish s wife and it was built in the years Despite certain limitations, production was continued until German occupation and eventually ceased in January After being nationalized they became a part of the Glassworks Borská, later called Borskie sklo. The company played an important role in the launch of the new products. we zdobione różnymi technikami, jak malowanie, czy szlifowanie. Firma początkowo zatrudniała dekoratorów na zasadach chałupniczych, później zbudowała własną rafinerię szkła. Szklane półfabrykaty nabywano m.in. w hucie Štěpána Hrdina w Práchnie, w hucie szkła Loetz w Klášterským Mlýnie, a także w hucie Josephine w Szklarskiej Porębie. Zrealizowała wiele dużych kontraktów na całym świecie (m.in. oświetlenie katedry w Sydney, oświetlenie Banku Narodowego w Lizbonie), posiadała wiele biur sprzedaży, pracowali dla niej znakomici malarze szkła (bracia Pfohl, Ignatz Schwanda). Po wojnie firma została znacjonalizowana, a jej działalność została włączona do przedsiębiorstwa państwowego Wielka Fabryka Żyrandoli w Kamenickým Šenovie. JOHANN OERTEL & Co. Firma powstała w 1869 roku i zajmowała się rafinacją i eksportem szkła. Posiadała kilka patentów technologicznych, a jej produkcja obejmowała szeroki zakres wyrobów od zwykłej produkcji komercyjnej po towary ekskluzywne. Szklane półprodukty często nabywała w hucie szkła Harrachov w Novým Světe. Realizowała projekty dla uczniów i nauczycieli szkół szklarskich w Borze i Kamenickim Šenovie, a także współpracowała z warsztatami artystycznymi Wiener Werkstätte. Podobnie jak inne firmy, pracowników zatrudniała głównie na zasadach chałupniczych. Po II wojnie światowej firma stała się częścią przedsiębiorstwa narodowego Borské sklo. HANTICH & Co. Firma szklarska założona przez Ernsta Hanticha i jego współpracowników w 1919 roku. Jako pierwsza podjęła produkcję szklanych półproduktów do dalszego zdobie-

95 186 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 187 KAREL PALDA Rafinerie skla Karla Paldy byla nejvýznamnější českou sklářskou firmou na Borsku mezi světovými válkami. Roku 1888 si otevřel Palda ve Vídni obchod s porcelánem a sklem ze severočeských rafinerií, po 1. světové válce si vybudoval vlastní rafinační provozy v Boru. Firma také spolupracovala s borskou sklářskou školou a v období art deca tvořila velmi hodnotné výrobky, často toaletní soupravy zdobené lazurami, brusem a rytinou. Měla četná obchodní zastoupení po celé Evropě a exportovala do všech světadílů. Firma zanikla po druhé světové válce. HEINRICH TSCHERNICH & Co. Firma Heinrich Tschernich & Co. působila v Novém Boru v letech jako sklářská rafinérie pracující pro potřeby firmy Loetz a pro Ludwika Mosera. Jak Here René Roubíček created his compositions which were presented at International Registered Exhibitions EXPO in Brussels (1958) and Montreal (1967). The glassworks has been the property of the Egermann Company and is still active. KAREL PALDA In the interwar period Karel Palda s refinery was the most important glass company in the region of Novy Bor. Palda opened a shop with glass and porcelain products in Vienna in They were produced in northern Czech refineries. After the world War I Palda opened his own refinery of glass in Bor. His firm cooperated with the glass school in Bor. Their products in Art Deco style, toilet sets decorated with lithia, engraved and sanded, were very successful. The company had sales offices in Europe and exported their products to all continents. They stopped functioning after the World War II. nia w hucie szkła w Dolnym Prysku (Dolní Prysk). Później wynajmowała szkolną hutę szkła w Borze. W 1935 roku Glashüttenwerke Hantich&Co. kupiła na licytacji miejscową hutę Franza Ladischa, wybudowaną w latach i nazwaną na cześć żony Ladischa Flora. Produkcja trwała tu aż do okupacji i, mimo licznych ograniczeń, działalność została przerwana dopiero w styczniu 1945 roku. Po nacjonalizacji firma stała się częścią huty szkła Borská, później Borskie sklo. Odegrała wówczas istotną rolę we wdrażaniu nowych produktów. Powstawały tu szklane kompozycje René Roubíčka prezentowane na Wystawach Światowych EXPO w Brukseli (1958), czy Montrealu (1967). Od 1996 roku huta szkła należy do firmy Egermann, s.r.o. i nadal działa. KAREL PALDA Rafineria szkła Karela Paldy w okresie międzywojennym była najważniejszą czeską firmą szklarską w regionie Novego Boru. W 1888 roku Palda otworzył w Wiedniu sklep z wyrobami z porcelany i szkła produkowanymi w północno-czeskich rafineriach, a po I wojnie światowej zbudował w Borze własne zakłady uszlachetniania szkła. Firma współpracowała także ze szkołą szklarską w Borze. Jej sukcesem są wyroby w stylu art deco, często komplety toaletowe zdobione lazurowaniem, szlifowaniem i rytowaniem. Firma posiadała liczne biura sprzedaży w całej Europie i eksportowała wyroby na wszystkie kontynenty. Zaprzestała działalności po II wojnie światowej. HEINRICH TSCHERNICH & Co. Firma działała w Novým Borze w latach , jako rafineria szklarska pracująca na potrzeby firmy Loetz oraz dla Ludwiga Mosera. Jak wykazują źródła, Tschernich Karel Palda, flakon na perfumy, 1915; wazon, 1930 Karel Palda, flakon parfému, 1915; váza, 1930 Karel Palda, perfume bottle, 1915; vase, 1930 [fot.: folder Glass Museum Nový Bor]

96 188 NOVÝ BOR NOVÝ BOR 189 The company moved their headquarters to Nový Bor in They produced luxurious vases and tumblers decoratuvádějí prameny, Tschernisch kupoval surovinu ze sklárny Josefína, přičemž pokaždé platil astronomickou sumu, přesahující čtyři tisícovky marek (Żelasko 2009, str. 447, 452, 458, 476). V roce 1926 sloučil svou firmu s novoborskou firmou Carla Meltzera. Používal techniku švarclot, transparentního u, ale pro potřeby firmy Moser často prováděl reliéfní malbu dubových větviček. V Glasmuseum Passau se nacházejí dva předměty s etiketami firmy Tschernisch, zhotovené pro Mosera. V odborné literatuře jsou považovány za moserovské. Na každém účtu nalezeném zesklárny Josefína figuruje Tschernischova rafinérie. Víme proto, že v roce 1889 pořídil ve Sklářské Porubě sklo za 195 marek, ale již následujícího roku za 4765 marek. V roce 1896 činila částka za nákupy 1149 marek, v roce 1900 to bylo 476 marek a v roce 1917 už jen 68 marek. CARL GOLDBERG ARNULTOVICE Carl Goldberg ( ) založil malírnu v Arnultovicích u Nového Boru. Své produkty prodával nejprve prostřednictvím firmy Julia Muehlhause z Jablonce. V roce 1891 společně s Josefem Kreysem založil rafinérii skla, která dosahovala úspěchů na výstavách ve Vídni, v Paříži, Londýně a USA. V roce 1897 firma přesídlila do Nového Boru. Z jejích pecí vycházely luxusní vázy a sklenice, zdobené posléze malbou, broušením a rytím. Goldberg při dekoraci používal moderní technologie a svébytnou skvrnitou irizaci. Jeho firma spolupracovala s hutěmi Loetz a Kralik. Právě pod jeho vedením získával ostruhy Alexander Pfohl ml. Po Goldbergově smrti vedl firmu jeho vnuk Raul Tschernich. V roce 1945 byla znárodněna. HEINRICH TSCHERNICH & CO The company operated in Nový Bor in the years as glass refinery producing glass for Loetz Company and for Ludwig Moser. According to the sources Tschernich used to buy half-products from Josephine glassworks, each time paying very high bills, over four thousand Deutschmarks [Żelasko 2009, page 447, 452, 458, 476]. The company merged with Carl Meltzer Company form Novy Bor in He used schwarzlot technique, transparent enamel and oftentimes he relief painted for Moser company the twigs of oak tree. There are two items from Tschernich company produced for Moser at Glasmuseum in Passau. Source literature defines them as Moser like. All the discovered bills from Josephine contain Tschernich refinery. Therefore, accordingly, he bought products for 195 marks from Szklarska Poręba glassworks in 1889, next year the purchase was for 4765 marks, in 1896 it was 1149 marks, in marks and in marks. CARL GOLDBERG ARNULTOVICE Carl Goldberg ( ) opened a painting workshop in Arnultovice (Arnsdorf) near Nový Bor. Initially he used to sell his products by the agency of Julius Mühlhaus of Jablonec. In 1891, however, he opened together with Josef Kreys a refinery which turned to be very successful at exhibitions in Vienna and Paris, in London and the USA. kupował surowiec z huty Josephine za każdym razem płacąc olbrzymie rachunki, sięgające powyżej czterech tysięcy marek [Żelasko 2009, s. 447, 452, 458, 476]. W 1926 r. połączył firmę z firmą Carla Meltzera w Novým Borze. Stosował technikę szwarzlotu, emalii transparentnej, ale często na potrzeby firmy Moser wykonywał reliefowe malowanie gałązek dębu. W Glasmuseum Passau znajdują się dwa przedmioty z nalepkami firmy Tschernich wykonane dla Mosera. W literaturze przedmiotu uchodzą za moserowskie. W każdym odnalezionym rachunku z huty Josephine figuruje rafineria Tschernicha. I tak w 1889 r. zakupił w Szklarskiej Porębie szkło na sumę 195 marek, ale już w kolejnym była to kwota W 1896 r. zakup wyrobów opiewał na kwotę 1149 marek, zaś w 1900 r. na 476, w 1917 r. na 68. CARL GOLDBERG ARNULTOVICE (ARNSDORF) Carl Goldberg ( ) założył tu malarnię. Swoje wyroby sprzedawał najpierw za pośrednictwem firmy Juliusza Muehlhausa z Jablonca. W 1891 r. wraz z Josefem Kreysem założył rafinerię szkła, która odnosiła sukcesy na wystawach w Wiedniu, Paryżu, Londynie i w USA. W 1897 roku firma przeniosła się do Novego Boru. Produkowała luksusowe wazony i szklanice zdobione malowaniem, szlifem i rytowaniem. Goldberg stosował w zdobnictwie nowoczesne technologie i swoiste, plamiste iryzacje. Jego firma współpracowała z hutami Loetz i Kralik. U Goldberga swoje praktyki odbywał Alexander Pfohl jr. Po śmierci Carla Goldberga firmą kierował jego wnuk Raul Tschernich. Po 1945 r. firmę upaństwowiono.

97 190 NOVÝ BOR 191 SKLÁŘSKÁ SOUČASNOST Sklářská výroba je i v současné době prezentována na Novoborsku řadou sklářských firem. Z těch tradičních je to Crystalex, který se stal pokračovatelem poválečného Borského skla, dnes výrobce kvalitního strojně vyráběného nápojového skla. Dále pak společnost Egermann, výrobce hutního a lazurovaného skla. ed with carving, grinding and painting. Goldberg used modern technology and very specific patchy iridescence. They cooperated with the Loetz and Kralik glassworks. Alexander Pfohl junior was an apprentice at Goldberg s firm. After Carl Goldberg s death, his grandson Raul Tschernich ran the company. The firm was nationalized after Z nových firem je třeba zmínit Lasvit, výrobce osvětlovadel, který přispěl k rozšíření architektonických zajímavostí Nového Boru rekonstrukcí svého sídla s tzv. skleněným domem. Dalšími firmami je Petr Novotný Glass, kde se spojuje studiová huť s velkou sklářskou galerií a restaurací, či Sans Souci, další úspěšný producent svítidel. Dále Kolektiv Ateliers, uskupení několika sklářských dílen s různými technikami od broušení, malby, přes vitráže až po moderní techniky jako je fusing. Je třeba také zmínit společnost TGK z blízké Skalice, která se kromě svých realizací specializuje také na prodej materiálu pro sklářské výtvarníky, nebo Jiřího Pačinka, skláře tvořícíhove své huti v Kunraticích u Cvikova nejen vlastní, ale často také návrhy a projekty jiných výtvarníků. A pak celá řada dalších menších i větších firem, často rodinných, které navázaly na sklářskou historii svého kraje. CONTEMPORARY GLAS Nowadays glass is produced by many glass companies. Crystalex, the company which replaced Borskie Sklo is now a producer of high quality machine made drinking glasses. Egermann is a producer of metallurgically formed lithia glass. Lasvit is a producer of lighting fittings. They rebuilt their residence and created there the so called Glass House. In Petr Novotný Glass traditional studio glassworks is combined with a large gallery of glass and a restaurant. We should also mention Sans Souci a successful producer of lighting fittings or Kolektiv Ateliers where a group of glass studios presents different techniques of glass decorating: grinding, painting, stained glass and fusing. The TGK company from Skalice realizes glass projects but also deals with selling materials for glass artists or glassmakers such as Jiří Pačinek who has got a glassworks in Kunratice u Cvikova and realizes his own and other artists designs. There are also some small family companies which continue the glass tradition of the region. SZKŁO OBECNIE Współcześnie produkcja szkła jest prezentowana przez wiele firm szklarskich. Crystalex następca powojennej firmy Borskie Sklo. Dziś jest producentem wysokiej jakości szklanek do napojów produkowanych maszynowo. Firma Egermann to producent szkła formowanego hutniczo i lazurowanego. Wśród nowych firm należy wymienić Lasvit producenta opraw oświetleniowych, która przebudowała swoją siedzibę, tworząc z niej tzw. szklany dom. Inne firmy to Petr Novotný Glass, gdzie huta studyjna łączy się z dużą galerią szkła i restauracją, czy Sans Souci odnoszący sukcesy producent oświetlenia. Ponadto Kolektiv Ateliers grupa kilku pracowni szklarskich wykorzystujących różnorodne techniki zdobienia szkła od szlifowania, malowania, poprzez witraż, po nowoczesne techniki, takie jak fusing. Warto również wspomnieć o firmie TGK z pobliskich Skalic, która poza swoimi realizacjami specjalizuje się również w sprzedaży materiału dla artystów szkła, czy szklarzy, jak Jiří Pačinek, który posiada hutę w Kunraticach koło Cvikova, gdzie tworzy nie tylko własne, ale często również projekty innych artystów. Ponadto szereg innych mniejszych i większych firm, często rodzinnych, które kontynuują historię szklarską swojego regionu. Nový Bor, biuro firmy Lasvit szklany dom Nový Bor, kancelář Lasvit prosklený dům Novy Bor, Lasvit office glass house

98 192 LINDAVA LINDAVA 193 LINDAVA ŠKLÁRNA LASVIT-AJETO Ve vesnici Lindava nedaleko Nového Boru v bývalé textilní továrně v čísle popisném 167 byla založena Petrem Novotným a Liborem Fafalou roku 1994 sklářská huť Ajeto. Z jejích pecí pochází mnohá unikátní díla světově proslulých tvůrců. Huť dokázala realizovat mnohdy velmi náročné výtvarné fantazie výtvarníků, českých i zahraničních, kteří zde vždy rádi pracují. K huti se váže jméno architekta a výtvarníka Bořka Šípka, dlouholetého spolupracovníka sklárny. V přilehlé tzv. Sklářské krčmě se nachází kromě restaurace velká dílna pro návštěvníky, kteří si zde mohou za asistence sklářského mistra sami vyzkoušet foukání skla. Nedávno se novým vlastníkem sklárny stala společnost Lasvit. Petr Novotný, po prodeji sklárny v Lindavě v roce 2017, přejmenoval svou sklárnu v Novém Boru na Novotny Glass Centrum komplex spojující sklárnu, muzeum současného skla a restauraci. Autorem rekonstrukce byl Bořek Šípek. V blízkosti Lindavy cestou do Velenic je možné si prohlédnout budovy bývalých brusíren zrcadel hraběte Kinského a také řadu pískovcových jeskyní, které vznikly těžbou písku pro jejich potřeby. LINDAVA GLASSWORKS LASVIT-AJETO In Lindava a small village near Nový Bor, in a former textile factory at number 167 the Ajeto glassworks was established in1994 by Peter Novotný and Libor Fafal. The glassworks is producing luxurious glassware and unique glasses of Czech and foreign artists such as: Bořek Šípek, Jiří Šuhájek, Vladimir Klein and many others. In the neighboring Glass Tavern, apart from the restaurant, there is a large workshop for visitors who can try glass blowing themselves, under the watchful eye of a glassmaker master. Recently Lasvit company from Nowý Bor became the proprietor of the glassworks. After selling the glassworks in Lindava in 2017, Petr Novotny renamed his second glassworks in Nový Bor into Novotny Glass Centrum a complex combining the glassworks, a museum of contemporary glass and a restaurant. The author of the reconstruction was Bořek Šípek. The buildings of an old mirror grindery of Count Kinsky can be seen near Lindava, on the road to Velenice. There are also some caves made of sandstone which are the result of excavation of sand needed for the grindery. Novotny Glass Centrum LINDAVA (LINDENAU) GLASSWORKS LASVIT-AJETO W Lindavie wsi niedaleko Novego Boru, pod numerem 167, w dawnej fabryce włókienniczej powstała huta szkła Ajeto, założona w 1994 roku przez Petra Novotnego i Libora Fafala. Huta produkuje luksusowe wyroby szklane, skomplikowane unikatowe szkła artystów czeskich i zagranicznych. Tu powstały realizacje europejskiej sławy twórców szkła unikatowego: Bořka Šipka wieloletniego współpracownika huty, Jiřego Šuhajka, Vladimira Kleina i wielu innych. W sąsiedniej Szklarskiej Karczmie, oprócz restauracji, znajduje się duży warsztat dla zwiedzających, którzy mogą sami spróbować dmuchania szkła pod okiem hutniczego mistrza. Ostatnio właścicielem huty została firma Lasvit z Novego Boru. Petr Novotny, po sprzedaniu huty w Lindavie w 2017 r., swoją drugą hutę w Novým Borze, przemianował na Novotny Glass Centrum kompleks łączący hutę, muzeum współczesnego szkła i restaurację. Autorem przebudowy był Bořek Šípek. W pobliżu Lindavy na drodze do Velenice można zobaczyć budynki dawnej szlifierni luster hrabiego Kinskiego, a także szereg jaskiń z piaskowca, które powstały w wyniku eksploatacji piasku na potrzeby szlifierni. Wystawa Bořek Šípek czarodziej szkła, Muzeum Karkonoskie, 2017 Výstava Bořek Šípek čarodějů skla, Krkonošské muzeum, 2017 Exhibition Bořek Šípek Glass Wizard, Karkonoskie Museum, 2017

99 194 KAMENICKý ŠENOV KAMENICKý ŠENOV 195 KAMENICKÝ ŠENOV Město s bohatou sklářskou tradicí má přibližně 4 tisíce obyvatel. Zušlechťováním skla se zabývali místní řemeslníci od 17. století, v roce 1694 se sdružili do vlastního cechu. Export zdejších výrobků zajišťovali sklářští obchodníci, průkopníkem se stal Jiří František Kreybich, který v letech podnikl přes třicet cest po celé Evropě. 18. století, především jeho polovina, byla zlatým věkem rozvoje sklářství. O bohatství zdejších obchodníků dodnes svědčí jak honosné patricijské domy, které jsou součástí památkové zóny, tak unikátní starý hřbitov s pomníky sklářských rodin z 18. a 19. století; přiléhá těsně k baroknímu kostelu, postavenému v letech architektem italského původu Petrem Pavlem Columbanim. V roce 1839 se v Kamenickém Šenově započalo s výukou kreslení na farní škole, na níž navázalo založení odborné školy pro kreslení a modelování (1856), dnešní Střední uměleckoprůmyslové školy sklářské. Ačkoliv v obci a jejím okolí pracovalo velké množství řemeslníků, polotovary pro svou výrobu museli přivážet odjinud. První sklárnu zde nechala postavit až v roce 1886 Anna Rücklová z Plachtína na Plzeňsku. Brzy následovalo vybudování dalších skláren 1905 sklárna Bratří Jílků, 1925 sklárna Vetter. Město proslavila nejen výroba skla, ale i svítidel. Zakladatelem této tradice se v roce 1724 stal Josef Palme z Práchně. K nejznámějším lustrařům patřil kamenickošenovský Elias Palme, jehož firma vznikla v roce 1849, velmi rychle se rozrůstala a ve 20. letech měla ve Smržovce na Jablonecku svou pobočku na výrobu ověsů. KAMENICKÝ ŠENOV A town with old glass traditions inhabited by about 4000 people. The local artisans dealt in glass processing since the 17 th century and they managed to establish their own guild. The products were exported by glass dealers, including their pioneer Jiří František Kreybich who undertook over thirty commercial journeys around Europe. The 18 th century is a golden age of glassmaking. Even nowadays we can admire the wealthy houses of the merchants and unique cemetery with monuments of glassmakers and their families from the 18 th and 19 th century. It is next to the Baroque church erected in the years by an Italian architect Peter Pavel Columbiani. A course of drawing was introduced at the parish school in Kamenický Šenov in Then, a professional school of drawing and design was established (1856) nowadays Secondary Glass School. There were many artisans who worked there, yet there were no glassworks. The half-products had to be imported. The first glassworks was built in 1886 by Anna Rücklová from Plachtín in Pilsen. Then came the next ones: Bratří Jílků Glassworks in 1905 and Vetter Glassworks in Nowadays the town is famous not only for glass but also for lighting equipment. The new tradition was initiated by Josef Palme from Práchna. One of the most known producers of chandeliers was Elias Palme from Kamenický Šenov, whose company established in 1849, was developing very quickly. They introduced department of decorative elements in Smržovka near Jablonec. They produce exclusive glass chairs for an Indian maharajah from Hyderbad. KAMENICKÝ ŠENOV (STEINSCHÖNAU) Miasto o bogatych tradycjach szklarskich liczące około 4000 mieszkańców. Od XVII wieku miejscowi rzemieślnicy zajmowali się obróbką szkła, a w 1694 roku utworzyli własny cech. Eksport lokalnych produktów zapewniali handlarze szkła, z pionierem w osobie Jiří Františka Kreybicha, który w latach odbył ponad trzydzieści handlowych podróży po Europie. Wiek XVIII, a zwłaszcza jego połowa, to złoty wiek rozwoju szklarstwa. Do dziś o bogactwie tutejszych kupców świadczą zarówno okazałe, zabytkowe domy patrycjuszy, jak i unikalny stary cmentarz z pomnikami szklarskich rodzin z XVIII i XIX wieku. Cmentarz przylega do barokowego kościoła, wzniesionego w latach przez włoskiego architekta Petra Pavla Columbaniego. W 1839 r. w szkole parafialnej w Kamenickým Šenovie uruchomiono naukę rysunku. Następnie założono zawodową szkołę rysunku i projektowania (1856) dzisiejsze Liceum Szklarskie. Kamenický Šenov, Muzeum Szkła Kamenický Šenov, Muzeum skla Kamenický Šenov, Glass Museum

100 196 KAMENICKý ŠENOV KAMENICKý ŠENOV 197 SKLÁŘSKE MUZEUM Ve městě se nachází i sklářské muzeum, věnované rytému a broušenému sklu od 17. století do současnosti. Ve své expozici prezentuje také tradiční historizující ověsková svítidla. Zmiňovaná firma Palme je výrobcem vystavené skleněné židle z kolekce skleněného nábytku pro indického mahárádžu v Hajderábádu. Muzeum připravuje krátkodobé výstavy přibližující tvorbu současných umělců, výstavy k historii sklářství i regionu. Kamenický Šenov proslavili četní umělečtí řemeslníci, jejichž umění bylo vyhlášeno daleko za hranicemi země. Patřili k nim např. rytci Karl Pfohl, Karl Güntther, Karl Pietsch, Franz Ullmann, Franz Knöchel, August Bischof, August Helzel a mnozí další, z nichž ti nejzručnější od 50. let 19. století pracovali pro vídeňskou firmu J. & L. Lobmeyr. V roce 1918 zde na základě této úzké spolupráce vznikla firma J. & L. Lobmeyra synovec Stefan Rath, která v Kamenickém Šenově působila do roku GLASS MUSEUM There is a Glass Museum in the city, where one can admire painted and carved glass products from the 17th century to the present day, as well as historicizing lamps. There are also temporary exhibitions presenting contemporary artists, exhibitions on the history of glass-making and the region. Kamenický Šenov is famous for outstanding representatives of artistic craftsmanship, whose art is widely known outside the country. Among them were, among others, engravers Karl Pfohl, Karl Güntther, Karl Pietsch, Franz Ullmann, Franz Knöchel, August Bischof, August Helzel and many others, the most prominent of whom worked for company J. & L. Lobmeyr in Vienna. In 1918, on the basis of this cooperation, Stefan Rath founded a branch company J.& L. Lobmeyr, which operated in Kamenický Šenov until Chociaż w pierwotnej osadzie i jej okolicach pracowało wielu rzemieślników, nie było tu huty półprodukty trzeba było sprowadzać z innych miejsc. Pierwszą hutę szkła zbudowała w 1886 r. Anna Rücklová z Plachtína w Pilźnie. Wkrótce potem wybudowano kolejne: Huta Bratří Jílků w 1905 r. i Huta Vetter w 1925 r. Obecnie miasto słynie nie tylko z produkcji szkła, ale także z oświetlenia. Inicjatorem tej tradycji w 1724 roku został Josef Palme z Práchny. Jednym z najbardziej znanych producentów żyrandoli był Elias Palme z Kamenickiego Šenova, którego firma założona w 1849 roku rozwijała się bardzo szybko i w latach 20. XX w. rozbudowana została o dział produkcji elementów dekoracyjnych w miejscowości Smržovka w regionie Jablonec. Wspomniana firma Palme jest producentem szklanych krzeseł z kolekcji mebli szklanych dla indyjskiego Maharadży w Hyderabadzie. MUZEUM SZKŁA W mieście funkcjonuje Muzeum Szkła, które eksponuje rytowane i malowane wyroby ze szkła od XVII wieku do współczesności oraz historyzujące lampy. Prezentowane są również czasowe wystawy twórczości współczesnych artystów, wystawy dotyczące historii szklarstwa i regionu. Kamenický Šenov słynie z licznych, wybitnych przedstawicieli artystycznego rzemiosła, których sztuka jest szeroko znana poza granicami kraju. Byli wśród nich, między innymi, rytownicy Karl Pfohl, Karl Güntther, Karl Pietsch, Franz Ullmann, Franz Knöchel, August Bischof, August Helzel i wielu innych, z których najwybitniejsi od lat 50. pracowali dla wiedeńskiej firmy J.&L. Lobmeyr. W 1918 roku, na bazie tej współpracy, powstało biuro firmy J.&L. Lobmeyr, które działało w Kamenickým Šenovie do 1951 roku. Szkło firmy Lobmeyer dekorowane w Kamenickým Šenovie Lobmeyerovo sklo zdobené v Kamenickém Šenově Lobmeyer s glass decorated in Kamenický Šenov

101 198 KAMENICKý ŠENOV KAMENICKý ŠENOV 199 JOSEF AHNE A DALŠÍ Z malířů skla patřil k nejproslulejším Josef Ahne ( ). Používal naturalistické motivy, rád maloval figurální scény ze života dvora, scény myslivecké a žánrové, nevyhýbal se ani alegorickým výjevům. Často byl za své práce odměněn na světových výstavách řemesel, např. v roce 1873 ve Vídni nebo v roce 1878 v Paříži. Malbě na sklo propadli i dva jeho synové Theodor a Gustav. Mezi jeho studenty patřili Franz Horn a Joseph Lenhardt. Ve dvou meziválečných dekádách se v Kamenickém Šenověvyrábělo sklo podle tradičních vzorů. Ke známým tvůrcům patřiliv té době např. Friedrich Pietsch, který mj. zhotovoval i napodobeniny leptaných váz podle vzoru Gallé, nebo firma Bratři Lorenzové. Ve 20. letech zde provozovala činnost také firma Conrad & Liebsch, vyrábějící leptanévázy se žlutou anebo červenou lazurou. JOSEPH AHNE AND OTHERS Joseph Ahne ( ) belonged to the most important painters on glass in Kamenický Šenov. He painted naturalistic motifs, figurative scenes with courtiers, hunting and generic scenes as well as allegories. He was often awarded with medals at the international exhibitions of crafts in Vienna in 1873 or in Paris in His two sons Theodor and Gustav were also devoted glass painters. Franz Horn and Joseph Lenhardt were his students. The company of Karl Pfohl and Friedrich Fritsche also worked in Kamenický Šenov in the eighties of the 19 th century. In the interwar period glass was produced in Kamenický Šenov according to traditional patterns. The most recognized producers of glass were: Friedrich Pietsch, who made copies of etched tureens according to Gallé pattern, The Lorentz Brothers Company working for Lobmeyer or Conrad &Liebsch producing etched vases with yellow or red lasures and golden lines. JOSEPH AHNE I INNI Joseph Ahne ( ) należał do najsłynniejszych malarzy na szkle w Kamenickým Šenovie. Stosował motywy naturalistyczne, chętnie malował sceny figuralne z życia dworskiego, sceny myśliwskie i rodzajowe, nie unikał alegorii. Był często nagradzany medalami na światowych wystawach rzemiosła, np.: w Wiedniu w 1873 r. i w Paryżu w 1878 r. Malarstwu na szkle poświęcili się też jego dwaj synowie: Theodor i Gustav. Jego uczniami byli Franz Horn i Joseph Lenhardt. W latach 80. XIX w. w Kamenickým Šenovie działała też firma Karla Pfohla i Friedricha Fritsche. W dwudziestoleciu międzywojennym produkowano tu szkło według tradycyjnych wzorów. Najbardziej znanymi wytwórcami szkła w tym czasie byli: Friedrich Pietsch, który m.in. wykonywał też imitacje trawionych waz według wzoru Gallé, czy firma Braci Lorentz, pracująca na potrzeby Lobmeyra. W latach 20. XX wieku działała tu również firma Conrad & Liebsch, produkująca trawione wazony z żółtą lub czerwoną lazurą i złoconymi liniami.

102 200 ŽELEZNÝ BROD ŽELEZNÝ BROD 201 ŽELEZNÝ BROD Město v Libereckém kraji, ležící na břehu řeky Jizery, na rozhraní Českého ráje, Jizerských hor a Krkonoš. Historie osady sahá až do přelomu 11. a 12. století, přičemž pramenné zmínky pocházejí z 14. století. Počínaje obdobím středověku se v Železném Brodě a okolí těžilo železo, díky čemuž se město stalo hospodářským centrem regionu. Historie produkce a zpracování skla začíná někdy od poloviny 19. století, kdy se sem z Jablonecka rozšířila chalupnická úprava sklářských výrobků. Tato činnost si získala tak velkou oblibu, že vyvstala potřeba založení vlastní školy. StátníStřední uměleckoprůmyslová škola sklářská byla založena v roce 1920 a funguje dodnes. Její absolventi zakládali v Železném Brodě své vlastní firmy a Železný Brod se tak pomalu stával městem skla. Po II. světové válce, resp. po roce 1948, došlo ke znárodnění soukromých firem a ve výrobě skla pokračoval státní podnik Železnobrodské sklo. V současnosti se o výrobu skla starají střední a malé soukromé rodinné firmy. Ve městě samotném i jeho okolí působí více než šedesát výrobců a dekoratérů skla, kteří reprezentují většinu sklářských odvětví, výrobou korálků počínaje a výrobou uměleckých předmětů konče. Okruh uměleckých sklářů je dosti široký. Každý rok v září zde probíhají slavnosti zvané Skleněné město, na jejichž přípravě se podílejí umělci, řemeslníci a milovníci skla ve spolupráci s Městským muzeem, sklářskou školou, přičemž jejich součástí jsou i ukázky sklářských prací. Město proslavila výroba volně formovaných figurek, jejichž průkopníkem byl Jaroslav Brychta ( ) učitel na železnobrodské sklářské škole. Železný Brod se vyznačuje pozoruhodnou dřevěnou zástavbou, bohatou na podstávkové domy. Najdete v nich mnoho galerií a obchodů se sklářskými výrobky. ŽELEZNÝ BROD The town in the Liberec region situated in the valley of the Jizera, on the edge of Český Ráj, The Izerskie Mountains and the Karkonosze. The history of the settlement goes back to the 11 th and 12 th century, there are some records from the 14 th century. The iron ore was exploited in Železný Brod and its vicinity since medieval times. That is why it became the economic centre of the region. The glass processing started here in the 19 th century. Out-workers dealing in glass from the region of Jablonec started to move into the area. The demand was serious, therefore there was the need to open the glass school. The State Professional Glass School designed to teach glass processing and trade was established in 1920 and is active nowadays. The graduates from the school started their own companies and the town slowly became associated with glass. After the World War II the glass production was continued, even though the private companies were nationalized. The state company Železnobrodské Sklo continued production. Nowadays these are small or family companies that dominate glass production. There are about sixty producers and decorators of glass, who deal with production from coral beads to artistic objects. The glass artists are numerous here. Every year there is an event called Glass Town prepared by the glass artists, artisans and glass lovers in cooperation with the Glass Museum and glass school. The city is famous for freely shaped glass figurines first made by Jaroslav Brychta ( ) a teacher at the local glass school. Železný Brod is characterized by wooden architecture, abundant in half-timbered houses. It has many galleries and glass shops. ŽELEZNÝ BROD (EISENBROD) Miasto w kraju libereckim, położone w dolinie rzeki Izery, na granicy Czeskiego Raju, Gór Izerskich i Karkonoszy. Historia osady sięga do XI-XII wieku, wzmianki źródłowe pochodzą z XIV w. Od średniowiecza w Železným Brodzie i okolicach wydobywano żelazo, dzięki czemu miejscowość stała się centrum gospodarczym regionu. Historia produkcji i obróbki szkła sięga tu połowy XIX w., kiedy z rejonu Jablonca rozprzestrzeniła się chałupnicza obróbka wyrobów szklanych. Działalność ta stała się popularna tak szeroko, iż powstała potrzeba utworzenia szkoły. W 1920 r. powstało Państwowe Szklarsko-Handlowe Technikum Zawodowe i działa do dzisiaj. Jego absolwenci zakładali własne firmy szklarskie i Železný Brod powoli stał się miastem szkła. Po II wojnie światowej, mimo upaństwowienia firm prywatnych w 1948 roku, produkcję szkła kontynuowało przedsiębiorstwo państwowe Szkło Żeleznobrodzkie. Obecnie produkcja szklarska koncentruje się na średnich i małych rodzinnych firmach prywatnych. W mie- Železný Brod, projekt Jaroslav Brychta, 1933 r. Železný Brod, projekt Jaroslava Brychty Železný Brod, design by Jaroslav Brychta

103 202 ŽELEZNÝ BROD ŽELEZNÝ BROD 203 MĚSTSKÉ MUZEUM V Železném Brodě se nalézá Městské muzeum, dokumentující mj. historii výroby skla v regionu, počínaje dílnou chalupnického tvůrce až po současnost. Část expozice je věnována učitelům a absolventům sklářské školy, nechybí zde ani galerie Jaroslavy Brychtové (dcery Jaroslava Brychty) a Stanislava Libenského. Lze zde zhlédnout také proces výroby skla. Expozice se nachází v budově bývalé spořitelny z roku Vedle muzea se nachází sklářská huť Detesk, zabývající se zpracováním skla a přístupná veřejnosti. THE MUNICIPAL MUSEUM There is The Municipal Museum in town where one can see the history of glass production from small workshops to contemporary production. Part of the exposition is devoted to graduates and pedagogues of the glass school. There is also a gallery of Jaroslava Brychtová (the daughter of Brychta) and Stanislav Libenský. One can also observe the process of glassmaking. The exhibition is situated in an old bank building from There is also a glassworks Detesk next to the museum where one can see glass processing. The manufacture is open for visitors. ście i okolicy działa ponad sześćdziesięciu producentów i dekoratorów szkła, którzy reprezentują większość dziedzin szklarskich, od produkcji koralików po realizacje obiektów artystycznych. Środowisko artystów szklarzy jest bardzo liczne. Co roku we wrześniu organizowane są uroczystości pod nazwą Miasto szklane przygotowane przez artystów, rzemieślników i miłośników szkła wraz z Muzeum Miejskim i szkołą szklarską, wzbogacone pokazami. Miasto słynie z wyrobu wolnoformowanych figurek, których prekursorem był Jaroslav Brychta ( ) nauczyciel w miejscowej szkole szklarskiej. Železný Brod charakteryzuje się drewnianym budownictwem, obfitującym w domy przysłupowe. Posiada wiele galerii i sklepów ze szkłem. MUZEUM MIEJSKIE W mieście znajduje się Muzeum Miejskie dokumentujące m.in. historię produkcji szkła w regionie, począwszy od warsztatu chałupniczego wytwórcy po współczesność. Część ekspozycji poświęcona jest pedagogom i absolwentom szkoły szklarskiej, jest także galeria Jaroslavy Brychtovej i Stanislava Libenskiego. Można tu Muzeum Miejskie: Chałupnicza pracownia szkła Galeria dzieł J. Brychtovej i S. Libenskiego Městské muzeum Chalupnická dílna Galerie děl J. Brychtové a S. Libenského The Municipal Museum: Outwork studio Gallery of works of J. Brychtová and S. Libenský

104 204 ŽELEZNÝ BROD ŽELEZNÝ BROD 205 STANISLAV LIBENSKÝ A JAROSLAVA BRYCHTOVÁ STANISLAV LIBENSKÝ AND JAROSLAVA BRYCHTOVÁ Stanislav Libenský ( ) sklářský výtvarník a umělec, absolvent sklářských škol v Novém Boru a Železném Brodě a také Vysoké školy uměleckoprůmyslové (VŠUP). V letech působil jako učitel a ředitel železnobrodské sklářské školy. Od roku 1963 pak začal působit na katedře VŠUP v Praze. Od 50. let měl nepopiratelný vliv na rozvoj stolního a ového skla. Později se spolu se svou manželkou Jaroslavou Brychtovou zabýval architektonickým sochařstvím ve skle. Stanislav Libenský ( a painter, glass artist, graduate of glass schools in Nový Bor and Železný Brod but also of Glass Department at Prague Academy of Arts, Architecture and Design(VŠUP Vysoká škola uměleckoprůmyslová v Praze). He worked as a headmaster and teacher at glass school in Železný Brod. In 1963 he became Professor at VŠUP in Prague. His works influenced design of glass tableware and the enameled products. Later, with his wife Jaroslava Brychtová, he worked over structural glass sculpture. Jaroslava Brychtová, taktéž absolventka VŠUP, experimentovala od 40. let 20. století se sklem. V roce 1950 založila Centrum uměleckého skla při železnobrodské střední škole sklářské, kde pracovala mezi lety [Petrová, S., s. 247]. Tamtéž zahájila v roce 1954 spolupráci s Libenským. Jejich prvním společným úspěchem byly Zvířecí reliéfy, zabudované do betonové stěny v galerii Sklo při československém pavilónu na Expo 58 v Bruselu. Získali za ně tehdy Grand Prix. Na Expo 67 v Montrealu vystoupili se třemi velkoformátovými plastikami v Sále staletí a tradic v československém pavilónu, jež inspirovaly nespočet světových umělců pracujících se sklem. Mnohokrát byli oceňováni a jejich díla se nacházejí v mnoha veřejných institucích a světových muzeích. Jaroslava Brychtová also graduated from VŠUP in Prague. She experimented with glass since the forties of the 20 th century. In 1950 she founded Centre of Structural Glass at Professional Glass School in Železný Brod where she worked in the years [Petrová, S., page 247]. There she started her cooperation with Libenský in Their first shared success were Animal Reliefs built into the concrete wall in the Glass gallery of the Czechoslovakian Pavilion at Expo 58 in Brussels. The work won the Grand Prix of the exposition. During Expo 67 in Montreal they presented three monumental sculptures designed for Centennial Hall and Tradition of the Czechoslovakian Pavilion. These works inspired many glass artists all over the world. They were awarded many times and their works can be seen in many public buildings and museums of the world. obejrzeć również proces powstawania szkła. Wystawa szkła znajduje się w dawnym banku kasy oszczędności z 1936 roku. Obok muzeum ulokowana jest huta Detesk, zajmująca się obróbką szkła. Jest dostępna dla zwiedzających. STANISLAV LIBENSKY I JAROSLAVA BRYCHTOVA Stanislav Libensky ( ) malarz i artysta szkła był absolwentem szkół szklarskich w Novym Borze i Železnym Brodzie oraz Praskiej Akademia Sztuki, Architektury i Wzornictwa (VŠUP). W latach pracował jako dyrektor i nauczyciel w szkole szklarskiej w Železnym Brodzie. W 1963 r. objął katedrę w Wyższej Szkole Rzemiosła Artystycznego w Pradze. Od lat 50. XX w. wywierał istotny wpływ na wzornictwo szkieł stołowych i emaliowanych. Później wraz z żoną, rzeźbiarką Jaroslavą Brychtową, poświęcił się rzeźbie architektonicznej w szkle. Muzeum Miejskie, wystawa szkła Městské muzeum, výstava skla The Municipal Museum, glass exhibition

105 206 ŽELEZNÝ BROD ŽELEZNÝ BROD 207 DALŠÍ UMĚLCI Antonín Drobník navrhoval v Železném Brodě pro architektonické potřeby mozaiky, skleněné sochy a tabule z leptaného skla. Z Železného Brodu pocházel i prof. Jan Hlava, všestranný tvůrce světové úrovně. Ten během války, stejně jako Miloslav Klinger, absolvoval železnobrodskou sklářskou školu a následně studovali oba v Praze. Klinger mezi lety učil v Železném Brodě na škole, kterou sám vystudoval. Jeho přínos v oblasti hutně formovaných soch je vskutku nezanedbatelný. Na vlastní pěst zhotovoval v huti svá unikátní díla. Z Železného Brodu pocházejí taktéž soudobí umělečtí skláři Miroslav Plátek a Oldřich Plíva a působí v něm rodák z Kamenického Šenova Ladislav Oliva. OTHER ARTISTS In Železný Brod Antonin Drobnik designed glass mosaics, glass sculptures and etched glass panels dedicated to architecture. A world-famous artist Pavel Hlava also came from Železný Brod. He graduated, similarly to Miloslav Klinger, from the School of Glassmaking in Železný Brod. Then, both of them studied in Prague. In the years Klinger was a teacher of glassmaking at the school in Železný Brod. He himself made his unique forms there and greatly contributed to development of glass sculptures. The two contemporary artists Miroslav Plátek, Oldřich Plíva come from Železný Brod. An artist coming from Kamenický Šenov, Ladislav Oliva, also works there. Jaroslava Brychtová również absolwentka VŠUP eksperymentowała ze szkłem od lat 40. XX w. W 1950 r. założyła Centrum Szkła Architektonicznego przy Specjalistycznej Szkole Szkła w Železnym Brodzie, gdzie pracowała w okresie [Petrová, S., s. 247]. Tam też rozpoczęła współpracę z S. Libenskym w 1954 r. Pierwszym ich wspólnym sukcesem były Reliefy zwierzęce wkomponowane w betonową ścianę w galerii Szkło Pawilonu Czechosłowackiego na Expo 58 w Brukseli otrzymały Grand Prix. Na Expo 67 w Montrealu pokazali trzy wielkoformatowe rzeźby do Sali Stulecia i Tradycji Pawilonu Czechosłowackiego, które zainspirowały wielu światowych artystów szkła. Oboje byli wielokrotnie nagradzani, a ich dzieła znajdują się w wielu instytucjach publicznych i muzeach na świecie. INNI ARTYŚCI W Železným Brodzie Antonin Drobnik projektował na potrzeby architektury mozaiki, rzeźby szklane i trawione tafle szklane. Z Železnego Brodu pochodził światowej sławy, wszechstronny twórca prof. Jan Hlava. Podczas wojny, Hlava, podobnie jak Miloslav Klinger, ukończył szkołę szklarską w Železnym Brodzie. Następnie obaj studiowali w Pradze. Klinger w latach był nauczycielem zawodu w szkole szklarskiej w Železnym Brodzie. Wniósł znaczący wkład w dziedzinę hutniczo formowanych rzeźb. Samodzielnie tworzył w hucie swoje unikaty. Z Železnego Brodu pochodzą współcześni artyści szkła: Miroslav Platek i Oldrich Pliva. Tam pracuje też, pochodzący z Kamenickego Šenova, twórca Ladislav Oliva. Ladislav Oliva, Głowa /Head

106 Źródła i literatura Akta Schaffgotschów. AP. Wrocław, UK Sygn AP Wrocław, A. S. Chojnik, sygn. 294, Folio 154. AP Jelenia Góra, Akta RGV. Altmann, Chronik, Warmbrunn, Baumgärtner S., Sächsisches Glas, Wiesbaden Bormann, Zwei wiedergefundene Glashütten [w:] Wanderer in Riesengebirge, Aprilausgabe Czihak E.v., Schlesische Gläser, Breslau1891. Die Industrielausstellung in London, Darmstadt, Schäffer Verlag Klante M., Schlesisches Glas in Wandel der Zeiten, [w:] Schlesisches Jahrbuch Breslau Klawitter W., Hans Ulrich Freiherr von Schaffgotsch, um 1930, s. 7, Rękopisy, Bibl. Główna Uni. Opolskiego. Krause E., Ortskronik,1965. Lange G., Die Glasindustrie im Hirschberger Thale, 1889, Anlage. Band A., Vol. 7. Langhamer A., VOŠ a SPŠS Nový Bor , SPŠS Nový Bor Nový P., Černý Z., Lubas J., Historie a současnost podnikání na Jablonecku, Tanvaldsku a Železnobrodsku, Městské knihy, Nový P., Ingrid vić nežjen znacǩa: Heinrich Hoffmann, Curt Schlevogt, Jablonec nad Nisou, Parsche F., Das Glasherrengeschlecht Preisler in Böhmen, [w:] Bayern und Schlesien. Wissenschaftliche Beiträge [ ], Heft 23, München Pazaurek G., Gläser der Empire-und Biedermeierzeit, Leipzig Ranšová E., Sklo Nový Bor a okolí, Obecní dům Praha Seydel H., Kurzgefasster Führer durch das Museum des Riesengebirgsvereins in Hirschberg in Schlesien, 2 verbesserte Auflage Spiegl W., Böhmische Gläser, München, Streit J., Dominik Biemann in ehren, Schwäbisch Gmünd Scholtz Ch., Chronik von Warmbrunn. Tichy F., Schreiberhau, Erlangen Trznadel W., Huta Szkła Kryształowego Julia w Szklarskiej Porębie w latach , Wrocław Volkelts M.J. G., Nachrichten von schlesischen Bergwerken, Leipzig Zoedler D., Schlesisches Glas, Würzburg Żelasko S., Gräflich Schaffgotsch sche Josephinenhütte, Glasmuseum Passau Żelasko S., Szkło europejskie w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze, Jelenia Góra Żelasko S., Huta Josephine w Szklarskiej Porębie, Glasmuseum Passau Żelasko S., Fritz Heckert, Kunstglas Industrie , Passau Żelasko S., Barock und Rokoko im Hirschberger Tal. Stein und Glasschnitt , Passau Wydawnictwo jubileuszowe: 140 let Sklářská škola Nový Bor, red. P. Ajšmanowá, S. Grebeničková, I. Jindrová, P. Kopřiva, S. Zikmundova. Glass Museum Nový Bor. Folder. Guide to the permament exhibits at the Museum of Glass and Jewellery in Jablonec nad Nisou, red. P. Novy. Strona internetowa projektu Kryształowa Dolina

107 Obsah Contents Spis treści Od vydavatele Od autora Jelení Hora Krkonošské Muzeum v Jelení Hoře Stálá expozice uměleckého skla Laboratoř skla Slezské Teplice Tvůrčí dílny broušení skla a drahokamů v Století Firma Carla a Wilhelma Bergmannových. Brusírny skla a drahokamů v letech Carl Friedrich Wilhelm Heinrich Siebenhaar Umělecká Škola ve Slezských Teplicích a Moritz Wilhelm Finsch Soběšov Friedrich Winter vynikající brusič skla a drahokamů a jeho brusičská dílna v Soběšově Pěchovice Sklářská huť v Tiché Dolině (Cicha Dolina, Quirl) Sklářská huť Fritze Heckerta Huť křišťálového skla Julia v Pěchovicích Dílna uměleckého rytí skla Kopaniec Sklářská Poruba Preusslerové Bílá Dolina Sklárnahraběte Schaffgotsche Josefína. 92 Huť křišťálového skla Julie ve Sklářské Porubě Lesní huť Sudetské Centrum Kultury a Umění Sklářská huť Carlsthal (Orle) Jakuszyce Szklarska Poręba Publisher s note Preface Jelenia Góra The Karkonoskie Museum in Jelenia Góra Permanent exhibition of artistic glass.. 16 The Glass Laboratory Cieplice Śląskie-Zdrój The workshop of carving glass and precious stones in the 17 th and 18 th century Carl and Wilhelm Bergmann s Bussiness. Workshop for carving glass and precious stones in the years Carl Friedrich Wilhelm Heinrich Siebenhaar The artistic School in Cieplice and Moritz Wilhelm Finsch Sobieszów The outstanding glass and stone carver Friedrich Winter and his workshop Piechowice The glassworks in Cicha Dolina (Quirl) (meaning: Quiet Valley) Fritz Heckert s glassworks The Julia crystal glass factory in Piechowice The workshop of artistic glass engraving Kopaniec Szklarska Poręba The Preusslers Biała Dolina The count Schaffgotsch s glassworks Josephine Julia Cristal Glass Factory in Szklarska Poręba Huta Leśna (Forest Glassworks) The Sudety Art Centre Od wydawcy Od autorki Jelenia Góra (Hirschberg) Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze Stała wystawa szkła artystycznego Laboratorium Szkła Cieplice Śląskie-Zdrój (Warmbrunn) Warsztaty rzeźbienia szkła i kamieni szlachetnych w XVII-XVIII wieku Firma Carla i Wilhelma Bergmanna. Warsztaty Rzeźbienia szkła i kamieni szlachetnych z lat Carl Friedrich Wilhelm Heinrich Siebenhaar Szkoła Artystyczna w Cieplicach i Moritz Wilhelm Finsch Sobieszów (Hermsdorf) Friedrich Winter wybitny rzeźbiarz szkła i kamieni oraz jego warsztat szlifierski w Sobieszowie Piechowice (Petersdorf) Huta Szkła w Cichej Dolinie (Quirl) Huta Szkła Fritza Heckerta Huta Szkła Kryształowego Julia w Piechowicach Pracownia Artystycznego Grawerowania Szkła Kopaniec (Seyfershau, Sauerhau) Szklarska Poręba (Schreiberhau, Schreibershow, Schribishau) Preusslerowie Biała Dolina (Weisbachtal) Huta hrabiego Schaffgotscha Josephine Huta Szkła Kryształowego Józefina / Julia Leśna Huta Sudeckie Centrum Kultury i Sztuki Huta Szkła Carlsthal (Orle), Jakuszyce Szklarska Poręba Seraphicus Aloysius Franz Pohl i Huta Carlsthal Huta Szkła Hoffnungsthal Działalność dra Eduarda Wilhelma Fussa w Hucie Hoffnungsthal

108 Seraficus aloisius Franz Pohl a Sklárna Carlsthal Sklářská huť Hoffnungsthal Působení dr. E. Wilhelma Fusse ve sklářské huti Hoffnungsthal Krátká historie českého skla Nový Svět Harrachov Sklárnahraběte Harracha Novosad & Syn Dominik Biemann ( ) Jizerka Firma Riedel Desná Sklářská huť Martina Štefánka Jablonec nad Nisou Muzeum Skla a Bižutérie Heinrich Hoffmann a Jablonecké Sklářské Hutě Curt Schlevogt Jablonné v Podještědí Nový Bor Sklářské Muzeum Nový Bor Friedrich Egermann Odborná Sklářská Škola Sklářský rod Pfohlů Carl Hosch Johann Oertel & Co Hantich & Co Karel Palda Firma Heinricha Tschernicha Carl Goldberg Arnultovice Sklářská současnost Lindava Šklárna Lasvit-Ajeto Kamenický šenov Sklářske muzeum Josef Ahne a další Železný Brod Městské Muzeum Stanislav Libenský a Jaroslava Brychtová 204 Další umělci Carlsthal (Orle) Glassworks in Jakuszyce Szklarska Poręba Seraphicus Aloysius Franz Pohl and the Carlsthal Glassworks Hoffnungsthal Glassworks Activity of dr. Wilhelm e. Fuss at Hoffnungsthal Glassworks A short history of czech glass Nový Svět Harrachov Count Harrach s Glassworks Glassworks and brewery Novosad & Son Dominik Biemann ( ) Jizerka The Riedel company Desna Martin Stefanek s Glassworks Jablonec nad Nissou The Museum of Glass and Jewelery Heinrich Hoffmann and Glassworks in Jablonec Curt Schlevogt Jablonné v Podještědí Nový Bor Glass Museum in Novy Bor Friedrich Egermann The professional Glass of School The Pfohls a family of glass decorators. 178 Carl Hosch Johann Oertel & Co Hantich & Co Karel Palda Heinrich Tschernich & Co Carl Goldberg Arnultovice Contemporary glas Lindava Glassworks Lasvit-Ajeto Kamenický šenov Glass Museum Joseph Ahne and others Železný Brod The Municipal Museum Stanislav Libenský and Jaroslava Brychtová Other artists Krótka historia czeskiego szkła Novỳ Svět Harrachov (Neuwald, Neuwelt) Huta hrabiego Harracha Huta Szkła i Browar Novosad & Syn Dominik Biemann ( ) Jizerka (Klein Iser, Wilhelmshöhe) Firma Riedel Desná (Dessendorf) Huta Szkła Martina Stefanka Jablonec nad Nissou (Gablonz an der Neiße) Muzeum Szkła i Biżuterii Heinrich Hoffmann i Jabloneckie Huty Szkła Curt Schlevogt Jablonné v Podještědí (Deutsch-Gabel) Nový Bor (Haida) Muzeum Szkła w Novým Borze Friedrich Egermann Zawodowa Szkoła Szkła Rodzina Pfohl Carl Hosch Johann Oertel & Co Hantich & Co Karel Palda Heinrich Tschernich & Co Carl Goldberg Arnultovice (Arnsdorf) Szkło obecnie Lindava (Lindenau) Glassworks Lasvit-Ajeto Kamenický Šenov (Steinschönau) Muzeum Szkła Joseph Ahne i inni Železný Brod (Eisenbrod) Muzeum Miejskie Stanislav Libensky i Jaroslava Brychtova Inni artyści Źródła i literatura

109 29 km Kopaniec Jelenia Góra 18 km 46 km 93 km Jizerka Orle 8 km Piechowice Szklarska Poreba 14 km 15 km Sobieszów Cieplice Kamenický Šenov Nový Bor Lindava Jablonné v Podještìdí Ještìd 1012 m Jablonec nad Nisou Desná 29 km Harrachov 122 km Železný Brod