Právní úprava emise peněz a monetární politiky

Transkript

1 Univerzita Karlova Právnická fakulta Katedra finančního práva a finanční vědy Právní úprava emise peněz a monetární politiky Rigorózní práce Zpracovatel: Michal Hájek Konzultant: JUDr. Petr Kotáb Únor 2010

2 Prohlášení Prohlašuji, že jsem předkládanou rigorózní práci vypracoval samostatně za použití zdrojů a literatury v ní uvedených.

3 Poděkování Rád bych poděkoval konzultantovi mé rigorózní práce, JUDr. Petrovi Kotábovi, za jeho podporu a připomínky, které značnou měrou přispěly k její zkvalitnění a dokončení.

4 Obsah 1. Úvod Definice a funkce peněz Peníze v. měna Hotovostní peníze Bezhotovostní peníze Definice emise peněz Funkce peněz v ekonomice Účetní jednotka kupní síly Prostředek směny Uchovatel hodnoty Historie emise peněz Komoditní peníze Drahé kovy Neplnohodnotné peníze Vznik neplnohodnotných peněz Zlatý standard Emise hotovostních peněz Centrální banka jako emitent hotovostních peněz Regulace oběhu bankovek a mincí Ochrana bankovek proti padělání Trestněprávní ochrana hotovostních peněz Emise bezhotovostních peněz Bankovní úvěr Úvěrová emise Druhy bankovních úvěrů a emise bezhotovostních pěněz Právní povaha bankovního úvěru Nákup cenných papírů Další způsoby emise bezhotovostních peněz Deficit státního rozpočtu a emise bezhotovostních peněz Právní povaha bankovních vkladů Právní úprava monetární politiky Provádění monetární politiky...61

5 6.2 Nezávislost centrální banky ČNB v právním řádu ČR Právní předpisy vydávané ČNB Nástroje monetární politiky Repo operace Obchody s cennými papíry Rezervní požadavky Mezinárodní aspekty emise peněz Evropská centrální banka Emise peněz v eurozóně Monetární politika v eurozóně Emise peněz na eurotrzích Exteritoriální dosah měnových předpisů Závěr...96 English summary Seznam literatury Právní předpisy Internetové zdroje...107

6 1. Úvod Ta t o r i g o r ó z n í p r á c e p o j e d n á v á o p r o b l e m a t i c e v z n i k u a z á n i k u p e n ě z v e k o n o m i c e a z a k o t v e n í s o u v i s e j í c í c h p r á v n í c h v z t a h ů v p r á v n í m ř á d u Č e s k é r e p u b l i k y. A č k o l i v s e k a ž d ý v b ě ž n é m ž i v o t ě s e t k á v á s p e n ě z i p r a k t i c k y d e n n ě, o b e c n ě p a n u j e n í z k á ú r o v e ň z n a l o s t í o t o m, j a k d n e š n í h l a v n í p l a t e b n í p r o s t ř e d e k v z n i k á, j a k ý m z p ů s o b e m j e h o o b ě h r e g u l u j e c e n t r á l n í b a n k a a j a k j s o u j e d n o t l i v é n á s t r o j e m o n e t á r n í p o l i t i k y u k o t v e n y v p r á v n í m ř á d u Č e s k é r e p u b l i k y. H l a v n í a m b i c í t é t o p r á c e j e s r o z u m i t e l n o u f o r m o u p r o p o j i t j a k e k o n o m i c k é t a k p r á v n í a s p e k t y v z n i k u p e n ě z, j e l i k o ž d l e n á z o r u a u t o r a n e l z e o t á z k u e m i s e p e n ě z z k o u m a t s t r i k t n ě o d d ě l e n ě p o u z e z e k o n o m i c k é h o n e b o p r á v n í h o ú h l u p o h l e d u. Ta t o p r á c e j e r o z d ě l e n a n a d v ě h l a v n í č á s t i. P e n í z e j s o u n e j d ř í v e v y m e z e n y a d e f i n o v á n y, p r o t o ž e i v t é t o z d á n l i v ě z á k l a d n í z á l e ž i t o s t i p a n u j í u r č i t é n e s r o v n a l o s t i. S t e j n ě t a k j e n a s t í n ě n a r o l e p e n ě z v e k o n o m i c e a v y s v ě t l e n o, j a k é f u n k c e v d n e š n í s p o l e č n o s t i p e n í z e p l n í. P r o p o c h o p e n í f u n g o v á n í d n e š n í h o m o n e t á r n í h o s y s t é m u j e t ř e b a a l e s p o ň z á k l a d n í p o h l e d d o h i s t o r i e e m i s e p e n ě z a m o n e t á r n í c h s y s t é m ů. D n e š n í m o n e t á r n í s y s t é m a z p ů s o b e m i s e p e n ě ž n í c h p r o s t ř e d k ů m á s v o j e k o ř e n y v h i s t o r i c k é m v ý v o j i. P r o t o v d a l š í č á s t i p r á c e n á s l e d u j e h i s t o r i c k ý e x k u r z p o j e d n á v a j í c í o z p ů s o b u e m i s e p e n ě z v r ů z n ý c h h i s t o r i c k ý c h e p o c h á c h. N á s l e d u j e p o p i s v z n i k u a z á n i k u p e n ě z v b a n k o v n í m s y s t é m u a j e h o p r á v n í ú p r a v a. Ta t o č á s t p r á c e j e r o z d ě l e n a n a d v ě h l a v n í č á s t i v ě n u j í c í s e n e j d ř í v e h o t o v o s t n í m p e n ě z ů m a p o s l é z e b e z h o t o v o s t n í f o r m ě p e n ě z, d n e s p ř e d e v š í m v e f o r m ě b a n k o v n í c h d e p o z i t v z n i k a j í c í c h n e j č a s t ě j i p ř i p o s k y t o v á n í b a n k o v n í c h ú v ě r ů. P o d r o b n ě v y s v ě t l u j i t y t o p r o c e s y, v e k t e r ý c h v z n i k a j í a z a n i k a j í b e z h o t o v o s t n í p e n í z e, h l a v n í p l a t e b n í p r o s t ř e d e k s o u č a s n o s t i a k t e r é t v o ř í r o v n ě ž z á k l a d p r o e m i s i 1

7 h o t o v o s t n í c h p e n ě z. P o k u s í m s e o s v ě t l i t s k u t e č n o s t, ž e m o d e r n í p e n í z e v n i k a j í j a k o b a n k o v n í ú v ě r a ž e j e j i c h j e d i n ý m v y d a v a t e l e m j s o u o b c h o d n í b a n k y, v č e t n ě s o u v i s e j í c í c h p r á v n í c h a s p e k t ů. K r o m ě t é t o p r v n í č á s t i v ě n u j í c í s e p ů v o d u p e n ě z, j e j i c h h i s t o r i i a f u n k c i v e k o n o m i c e, o b s a h u j e p r á c e d r u h o u s t ě ž e j n í o b l a s t z á j m u, k d e s e p o k u s í m o d p o v ě d ě t n a o t á z k u, j a k ý m z p ů s o b e m k o d i f i k u j e p r á v o e m i s i p e n ě z, j a k é m o ž n o s t i j a k t e c h n i c k é t a k p r á v n í, m á k d i s p o z i c i c e n t r á l n í b a n k a k t o m u, a b y m o h l a o v l i v n i t m n o ž s t v í p e n ě z v e k o n o m i c e a o b e c n ě, j a k j e m o n e t á r n í p o l i t i k a z a k o t v e n a v p r á v n í m ř á d u Č e s k é r e p u b l i k y. V z á v ě r e č n é č á s t i t é t o r i g o r ó z n í p r á c e s e p o k u s í m o s v ě t l i t n ě k t e r é p r á v n í a s p e k t y e m i s e p e n ě z v z e m í c h p o u ž í v a j í c í c h s p o l e č n o u e v r o p s k o u m ě n u e u r o. D á l e s e p o k u s í m n a s t í n i t f a k t, ž e v m o d e r n í g l o b a l i z o v a n é e k o n o m i c e, k d y o b c h o d n í b a n k y j s o u o d p o v ě d n é z a e m i s i b e z h o t o v o s t n í c h p e n ě z, m o h o u v z n i k a t t y t o p e n í z e i m i m o ú z e m í s t á t ů, k d e j s o u t y t o p e n í z e l e g á l n í m p l a t i d l e m. P ř e s n ě t o s e d ě j e n a e u r o m ě n o v ý c h t r z í c h, j e j i c h ž h l a v n í m c e n t r e m j e L o n d ý n, h l a v n í f i n a n č n í c e n t r u m g l o b a l i z o v a n é h o f i n a n č n í h o s v ě t a. V p o s l e d n í č á s t i b y c h r á d s h r n u l a z o b e c n i l z á v ě r y t é t o r i g o r ó z n í p r á c e. 2

8 2. Definice a funkce peněz 2.1 Peníze v. měna A č k o l i v s e s n a d k a ž d ý č l o v ě k p r a k t i c k y d e n n ě s e t k á v á s p e n ě z i, a ť u ž v j e j i c h h o t o v o s t n í n e b o b e z h o t o v o s t n í f o r m ě, s n a h a o v y m e z e n í p o j m u p e n ě z a j e j i c h d e f i n i c e n e m u s í b ý t t a k j e d n o d u c h ý m ú k o l e m, j a k b y s e m o h l o n a p r v n í p o h l e d z d á t. I c e n t r á l n í b a n k y, m e z i j e j i c h ž h l a v n í ú k o l y p a t ř í u d r ž o v á n í c e n o v é s t a b i l i t y a s o u č á s t í n a p l ň o v á n í t o h o t o ú k o l u j e i s l e d o v á n í m n o ž s t v í p e n ě z, s i l á m o u h l a v u, j a k v l a s t n ě p e n í z e d e f i n o v a t. N e j e n o m c e n t r á l n í b a n k é ř i m a j í p o t í ž e s p ř e s n o u d e f i n i c í p e n ě z j a k o s o u č a s n é h o h l a v n í h o p l a t e b n í h o p r o s t ř e d k u, a l e a n i e k o n o m i č t í a p r á v n í a u t o ř i s e n a j e d n o t n é d e f i n i c i p e n ě z n e s h o d n o u. P ř i t o m v y m e z e n í p o j m u p e n í z e j e p r o j e j i c h d a l š í z k o u m á n í n a p r o s t o k l í č o v é. U v á d í m z d e p r o z a j í m a v o s t j e d n u d e f i n i c i e k o n o m a a j e d n u d e f i n i c i p r á v n í h o t ý m u. V e k o n o m i c k é m p o j e t í m ů ž e m e z a p e n í z e n e b o p e n ě ž n í z á s o b u p o v a ž o v a t j a k o u k o l i v h o d n o t u, k t e r á j e v š e o b e c n ě p ř i j í m á n a p ř i ú h r a d ě d l u h ů j a k o z á k o n n é p l a t i d l o. 1 D a l š í a u t o r, k t e r ý j e p o v a ž o v a n ý s p í š e z a e k o n o m a, d e f i n u j e p e n í z e z c e l a j e d n o d u š e j a k o j a k ý k o l i p r o s t ř e d e k s m ě n y, k t e r ý s e v š e o b e c n ě p ř i j í m á. 2 A d á l e p o k r a č u j e t v r z e n í m, ž e p r o s t ř e d k e m s m ě n y j e c o k o l i v, c o j e v e s p o l e č n o s t i š i r o c e p ř i j í m á n o p ř i s m ě n ě z a z b o ž í a s l u ž b y. Ve l m i p o d o b n o u, n e - l i s h o d n o u d e f i n i c i a o s v ě t l e n í p ů v o d u a v z n i k u p e n ě z v h i s t o r i i c i v i l i z a c e n a b í z í i p r o f. H o l m a n v e s v é s t ě ž e j n í u č e b n i c i E k o n o m i e. P o j e d n á v á o v y s o k ý c h t r a n s a k č n í c h n á k l a d e c h n a t u r á l n í s m ě n y, a j a k s e t a t o n a t u r á l n í s m ě n a s t a l a b r z d o u s p e c i a l i z a c e, d ě l b y p r á c e a r o z v o j e s l o ž i t ě j š í a s p e c i a l i z o v a n ě j š í e k o n o m i k y. I o n z d ů r a z ň u j e, ž e u n i v e r z á l n í 1 Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s Tomáš Ježek, Peníze a trh, Portál, Praha 2002, s.29 3

9 p l a t e b n í m p r o s t ř e d k e m s e j a k á k o l i v k o m o d i t a n e b o h o d n o t a s t a l a a i d n e s s t a n e v e c h v í l i, k d y k a ž d ý j e o c h o t e n t u t o k o m o d i t u p ř i j m o u t, a t o p r o t o, ž e p ř e d p o k l á d á, ž e o s t a t n í l i d é j i o d n ě h o p ř i j m o u j a k o p l a t i d l o p ř i d a l š í s m ě n ě. V t o m t k v í p o d s t a t a p e n ě z, k a ž d ý j e p ř i j í m á, p r o t o ž e v í, ž e j e v š i c h n i o s t a t n í p ř i j í m a j í. 3 M e z i v š e m i e k o n o m i c k ý m i d e f i n i c e m i p e n ě z j e p a t r n á p o d o b n o s t a v š i c h n i a u t o ř i s e s h o d u j í v z á k l a d n í c h d e f i n i č n í c h z n a c í c h p e n ě z. L z e s h r n o u t, ž e p e n ě z i m ů ž e b ý t p r a k t i c k y c o k o l i v, c o j e v š e o b e c n ě p ř i j í m á n o p ř i p l a t b á c h z a z b o ž í a s l u ž b y. P r a k t i c k á s h o d n o s t e k o n o m i c k ý c h a u t o r ů p ř i d e f i n o v á n í a v y m e z o v á n í p e n ě z v y p o v í d á t a k é o s k u t e č n o s t i, ž e p e n í z e j s o u p r i m á r n ě e k o n o m i c k o u a s o c i o l o g i c k o u k a t e g o r i í, ž e v z n i k l y p r a v d ě p o d o b n ě n e z á v i s l e n a p r v n í c h p r i m i t i v n í c h p r á v n í c h ř á d e c h a ž e j e j i c h š i r š í v y u ž í v á n í u m o ž n i l o d y n a m i c k ý r o z v o j s p o l e č n o s t i a e k o n o m i k y. S t r o c h o u n a d s á z k y l z e ř í c i, ž e p e n í z e p ř e d s t a v u j í j e d n u z n e j ú s p ě š n ě j š í c h s p o l e č e n s k ý c h i n s t i t u c í v h i s t o r i i l i d s t v a v ů b e c. V z h l e d e m k t o m u, ž e p e n í z e p a t ř í p r á v e m s p í š e d o u č e b n i c e k o n o m i e j a k o e k o n o m i c k á p o p ř í p a d ě s o c i o l o g i c k á k a t e g o r i e, p r á v o a p r á v n í t e o r i e t e r m í n p e n í z e o b t í ž n ě d e f i n u j í a n e e x i s t u j e m n o h o a u t o r ů, k t e ř í s e o p r á v n í d e f i n i c i p e n ě z p o k o u š e l i. P r á v n í t e o r i e p r o t o n e p r a c u j e s p o j m e m p e n í z e, a l e s p o j m e m m ě n a, k t e r ý n e n í t o s a m é j a k o p e n í z e z e k o n o m i c k é h o p o h l e d u, p ř e s t o ž e s t í m t o p o j m e m ú z c e s o u v i s í. Z j e d n o d u š e n ě l z e ř í c i, ž e m ě n a z n a m e n á u r č i t o u k o n k r é t n í f o r m u n e b o d r u h p e n ě z. Z p r á v n í h o p o h l e d u v š a k n e č i n í p e n í z e m ě n o u j e n v y š š í m í r a j e j i c h k o n k r é t n o s t i a s k u t e č n o s t, ž e n ě j a k ý p ř e d m ě t j e z a p e n í z e p o v a ž o v á n, a l e p ř e d e v š í m j e t o u r č i t á a u t o r i t a, k t e r á z a k o n k r e t i z a c í u r č i t é f o r m y p e n ě z s t o j í. Ta t o a u t o r i t a m ě n u k v a l i f i k o v a n ý m z p ů s o b e m d e f i n u j e a s t a n o v í p o d m í n k y p r o j e j í 3 Holman Robert, Ekonomie, C.H. Beck, Praha 1999, s

10 v y d á v á n í, n á h r a d u a p o u ž í v á n í. To u t o a u t o r i t o u j e z p r a v i d l a s t á t, j e n ž v r á m c i v ý k o n u s v o j í s v r c h o v a n o s t i n a d k o n k r é t n í m ú z e m í m u r č u j e m ě n u a j e j í n á l e ž i t o s t i. 4 I v p ř í p a d ě n a d n á r o d n í c h m ě n, j a k o j e n a p ř í k l a d s p o l e č n á e v r o p s k á m ě n a e u r o, l z e v y s t o p o v a t o d v o z e n í p r a v o m o c i v y d á v a t t u t o m ě n u o d s v r c h o v a n o s t i j e d n o t l i v ý c h č l e n s k ý c h s t á t ů, k t e r é č á s t s v ý c h s v r c h o v a n ý c h p r á v m e z i n á r o d n í s m l o u v o u p ř e v e d l y n a n a d n á r o d n í a u t o r i t u o p r á v n ě n o u k u r č o v á n í a d e f i n i c i k o n k r é t n í m ě n y. P r á v o t v o ř í h l a v n í n á s t r o j, s j e h o ž p o m o c í s t á t n í a u t o r i t a z a v á d í a k o n k r e t i z u j e u r č i t o u m ě n u. P r o t o m ě n u m ů ž e m e d e f i n o v a t j a k o k o n k r é t n í s o u s t a v u p e n ě z z a v e d e n o u v u r č i t é m s t á t ě a s y s t e m a t i c k y u p r a v e n o u p r á v n í m ř á d e m t o h o t o s t á t u. P r á v n í p ř e d p i s y r ů z n é h o d r u h u a r ů z n é p r á v n í s í l y o b v y k l e s t a n o v í, k t e r ý s p e c i f i c k ý d r u h p e n ě z b u d e n a u r č i t é m ú z e m í m ě n o u, s t a n o v í p r a v i d l a p r o e m i s i h o t o v o s t n í h o o b ě ž i v a a j e h o n á l e ž i t o s t i, z a k o t v e n í p r á v n í p o v i n n o s t i k a ž d é h o p e n í z e p ř i j í m a t a p o d. S o u h r n t ě c h t o p r á v n í c h p ř e d p i s ů s e n a z ý v á m ě n o v é p r á v o. 5 Z v ý š e u v e d e n é h o v y p l ý v á, ž e a č k o l i v p e n í z e h i s t o r i c k y v z n i k l y s a m o v o l n ě a e k o n o m i c k é s u b j e k t y s e m o h l y v o l n ě r o z h o d o v a t, z d a n ě j a k o u k o m o d i t u b u d o u p o v a ž o v a t z a v š e o b e c n ě p ř i j í m a n o u, a t a k z n í u d ě l a j í p e n í z e v e k o n o m i c k é m s m y s l u, d n e s s t á t v y u ž í v a j í c e s v é v r c h n o s t e n s k é a u t o r i t y z a p o m o c í p r á v n í c h p ř e d p i s ů r ů z n é p r á v n í s í l y s t a n o v í, k t e r ý p ř e d m ě t č i k o m o d i t a b u d e t í m t o v š e o b e c n ě p ř i j í m a n ý m p l a t e b n í m p r o s t ř e d k e m. 2.2 Hotovostní peníze P o z á k l a d n í d e f i n i c i p o j m ů p e n í z e a m ě n a a j e j i c h r o z l i š e n í b y c h n y n í r á d n a s t í n i l, j a k l z e d e f i n o v a t s o u č a s n o u m ě n u a c o 4 Bakeš Milan a kol., Finanční právo, 4.vyd., C H Beck, 4.vyd., Praha 2006, s Bakeš Milan a kol., Finanční právo, 4.vyd., C H Beck, 4.vyd., Praha 2006, s

11 j s o u t o v š e o b e c n ě p ř i j í m a n é p r o s t ř e d k y s m ě n y v p o d m í n k á c h Č e s k é r e p u b l i k y a v j e j í m p r á v n í m ř á d ě. M ě n u m ů ž e m e r o z d ě l i t n a d v a z á k l a d n í d r u h y p e n ě z s l o u ž í c í p o t ř e b á m e k o n o m i k y, a t o n a h o t o v o s t n í p e n í z e a b e z h o t o v o s t n í p e n í z e. To h o t o r o z l i š e n í a o d d ě l e n é m u r o z b o r u s e p ř i d r ž í m i v d a l š í č á s t i t é t o r i g o r ó z n í p r á c e, k t e r á s e v ě n u j e z p ů s o b u e m i s e j e d n o t l i v ý c h p l a t e b n í c h p r o s t ř e d k ů a s o u v i s e j í c í m p r á v n í m a s p e k t ů m. N e j d ř í v e s e b l í ž e z a m ě ř í m n a h o t o v o s t n í f o r m u p e n ě z. H o t o v o s t n í p e n í z e s e t a k é n a z ý v a j í o b ě ž i v e m. J e d n á s e o b a n k o v k y a m i n c e, j i n ý m i s l o v y p a p í r o v é p e n í z e a n e p l n o h o d n o t n é k o v o v é p e n í z e. M e z i h o t o v o s t n í p e n í z e j e n u t n o z a ř a d i t i p a m ě t n í m i n c e, k t e r é c e n t r á l n í b a n k a v y d á v á k r ů z n ý m s l a v n o s t n í m p ř í l e ž i t o s t e m n e b o v ý z n a m n ý m j u b i l e í m. P ř e s t o, ž e t y t o m i n c e m a j í h l a v n ě s b ě r a t e l s k o u a n u m i s m a t i c k o u h o d n o t u, i t y t o m i n c e t v o ř í d n e s h o t o v o s t n í p e n í z e. M o n o p o l n a e m i s i o b ě ž i v a m a j í v ě t š i n o u c e n t r á l n í b a n k y. I k d y ž c e n t r á l n í b a n k a e m i t u j e o b ě ž i v o, j e h o o b j e m n e m ů ž e v ů b e c o v l i v n i t. V p ř í p a d ě, ž e n ě j a k á o b c h o d n í b a n k a p o t ř e b u j e p r o u s p o k o j e n í p o t ř e b s v ý c h k l i e n t ů u r č i t é m n o ž s t v í b a n k o v e k a m i n c í, k o u p í s i j e u c e n t r á l n í b a n k y z a p r o s t ř e d k y ( n ě k d y n a z ý v a n é l i k v i d i t o u ), k t e r é m á u l o ž e n y u c e n t r á l n í b a n k y n a s v é m b ě ž n é m ú č t u v b e z h o t o v o s t n í f o r m ě. Te n t o ú č e t b ý v á t a k é o z n a č o v á n j a k o c l e a r i n g o v ý ú č e t. M n o ž s t v í h o t o v o s t n í c h p e n ě z v o b ě h u t a k n e u r č u j e c e n t r á l n í b a n k a, a l e p o p t á v k a p o o b ě ž i v u z e s t r a n y k l i e n t ů o b c h o d n í c h b a n k, n e b o ť s a m o t n é o b c h o d n í b a n k y s e s n a ž í d r ž b u h o t o v o s t i v m a x i m á l n í m o ž n é m í ř e m i n i m a l i z o v a t, j e l i k o ž h o t o v o s t j a k o a k t i v u m o b c h o d n í b a n k y n e n í n i j a k ú r o č e n á a m a n i p u l a c í s n í v z n i k a j í o b c h o d n í b a n c e n e c h t ě n é n á k l a d y. 6 P o p t á v k u p o o b ě ž i v u z e s t r a n y n e b a n k o v n í c h s u b j e k t ů o m e z u j e s t á t o m e z e n í m p l a t e b v h o t o v o s t i. E k o n o m i c k é s u b j e k t y t a k n e m o h o u p r o v á d ě t p l a t b y v e l k ý c h č á s t e k h o t o v o s t n í f o r m o u a 6 Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s. 27 6

12 s n i ž u j e s e t a k t l a k n a p o t ř e b u t ě c h t o s u b j e k t ů d r ž e t v e l k é č á s t k y p e n ě z v h o t o v o s t n í p o d o b ě. V ě t š i n a p l a t e b v e v e l k ý c h č á s t k á c h h o t o v o s t n í c h p e n ě z j e t a k é č a s t o s p o j e n a s k o r u p c í a o r g a n i z o v a n ý m z l o č i n e m. P r o c e s u e m i s e m i n c í a b a n k o v e k c e n t r á l n í b a n k o u s e b u d u p o d r o b n ě j i v ě n o v a t v d a l š í c h č á s t e c h t é t o p r á c e. H i s t o r i c k y v z n i k l y n e j d ř í v e h o t o v o s t n í p e n í z e a v l a s t n ě v š e c h n y p e n í z e v o b ě h u p ř e d s t a v o v a l y v e š k e r o u p e n ě ž n í z á s o b u. T u t o f u n k c i p l n i l y n e j d ř í v e v š e o b e c n ě p ř i j í m a n é k o m o d i t y j a k o o b i l í, k ů ž e a p o d. a p o z d ě j i p ř e v z a l y t u t o r o l i d r a h é k o v y. S e v z n i k e m a r o z v o j e m b a n k o v n i c t v í v š a k p ř i c h á z e j í n a s c é n u p e n í z e v p o d o b ě p o u h ý c h ú č e t n í c h z á p i s ů n a ú č t e c h b a n k o v n í c h d o m ů. 2.3 Bezhotovostní peníze V s o u č a s n é d o b ě p ř e d s t a v u j e h o t o v o s t n í o b ě ž i v o m e n š í p o d í l p e n ě z, k t e r é j s o u d o s t u p n é e k o n o m i c k ý m s u b j e k t ů m k o k a m ž i t é m u u ž i t í. P ř e v á ž n o u v ě t š i n u p e n ě z p ř e d s t a v u j í z ů s t a t k y n a b ě ž n ý c h ú č t e c h k l i e n t ů u o b c h o d n í c h b a n k. T y t o p e n í z e m a j í p o d o b u ú č e t n í c h z á p i s ů n a b a n k o v n í c h ú č t e c h, p ř i č e m ž b a n k o v n í m i ú č t y j s o u j a k z á v a z k y c e n t r á l n í b a n k y v ů č i o b c h o d n í m b a n k á m t a k z á v a z k y o b c h o d n í c h b a n k v ů č i k l i e n t ů m. K e m i s i b e z h o t o v o s t n í c h p e n ě z d o c h á z í v ž d y, k d y ž o b c h o d n í b a n k a p ř i p í š e u r č i t o u č á s t k u n a ú č e t k l i e n t a, a n i ž b y t a t á ž b a n k a n e b o j i n á b a n k a z á r o v e ň o d e p s a l a s t e j n o u č á s t k u z j i n é h o ú č t u. N e j č a s t ě j i s e t a k d ě j e p ř i p o s k y t o v á n í ú v ě r ů o b c h o d n í b a n k o u, a l e s t e j n ý d ů s l e d e k m á n a p ř í k l a d n á k u p c e n n ý c h p a p í r ů o b c h o d n í b a n k o u o d k l i e n t a n e b o n á k u p c i z í m ě n y o b c h o d n í b a n k o u o d k l i e n t a. 7 Te n t o z á k l a d n í k á m e n m o d e r n í h o p e n ě ž n i c t v í j e p o d r o b n ě j i r o z e b r á n a p o p s á n v d a l š í c h č á s t e c h t é t o p r á c e. 7 Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s. 27 7

13 Z ú č e t n í h o h l e d i s k a n e j s o u b e z h o t o v o s t n í p e n í z e n i c j i n é h o n e ž z á v a z k y o b c h o d n í c h b a n k. J e l i k o ž t y t o z á v a z k y m o h o u l e h c e m ě n i t s v o j i p o d o b u, n a p ř í k l a d c o d o d o b y s p l a t n o s t i n e b o m ě n y, v n í ž j s o u d e n o m i n o v á n y, a t v o ř i t t a k n o v é f i n a n č n í p r o d u k t y a i n s t r u m e n t y, p ř e s n é v y m e z e n í b e z h o t o v o s t n í c h p e n ě z, j a k p o j m o v é t a k c o d o o b j e m u, č i n í z n a č n ý p r o b l é m. C e n t r á l n í b a n k y a j i n é m ě n o v é a u t o r i t y v y v i n u l y p r o p o t ř e b y s l e d o v á n í m n o ž s t v í b e z h o t o v o s t n í c h p e n ě z v e k o n o m i c e t z v. m ě n o v é a g r e g á t y. T y t o a g r e g á t y s e s n a ž í z a h r n o u t b e z h o t o v o s t n í p e n í z e d o u k a z a t e l ů o d s t u p ň o v a n ý c h d l e o d l i š n o s t i j e d n o t l i v ý c h d r u h ů f i n a n č n í c h i n s t r u m e n t ů o d b ě ž n ý c h v k l a d ů n a v i d ě n o u. N e j d ů l e ž i t ě j š í m i p e n ě ž n í m i a g r e g á t y s l e d o v a n ý m i Č e s k o u n á r o d n í b a n k o u j s o u p e n ě ž n í a g r e g á t y M 1 a M 2. P e n ě ž n í a g r e g á t M 1 t v o ř í b a n k o v k y a m i n c e d r ž e n é d o m á c n o s t m i a p o d n i k y a k o r u n o v é v k l a d y r e z i d e n t ů n a b ě ž n ý c h ú č t e c h o b c h o d n í c h b a n k. N a p r o t i t o m u p e n ě ž n í a g r e g á t M 2 j e t v o ř e n s t e j n ý m i s l o ž k a m i j a k o a g r e g á t M 1 s t í m, ž e s e d á l e z a p o č í t á v a j í t e r m í n o v é k o r u n o v é v k l a d y r e z i d e n t ů, k o r u n o v é v k l a d y r e z i d e n t ů s v ý p o v ě d n í l h ů t o u, c i z o m ě n o v é v k l a d y r e z i d e n t ů, d e p o z i t n í s m ě n k y a o s t a t n í d l u h o p i s y. 8 Vi d í m e, ž e a č k o l i v p o j e m b ě ž n é h o ú č t u j e c e l k e m j a s n ý, p ř e s n é v y m e z e n í h r a n i c e m e z i b ě ž n ý m v k l a d e m a j i n ý m i f i n a n č n í m i i n s t r u m e n t y p ř e d s t a v u j e z n a č n ý p r o b l é m, j e l i k o ž b e z h o t o v o s t n í p e n í z e s e m o h o u s n a d n o p ř e m ě ň o v a t n a j i n é f i n a n č n í i n s t r u m e n t y a n a o p a k. V ý č e t f o r e m b e z h o t o v o s t n í c h p e n ě z b y n e b y l ú p l n ý b e z z m í n k y o m e z i b a n k o v n í c h v k l a d e c h n e b o l i o v k l a d e c h o b c h o d n í c h b a n k u c e n t r á l n í b a n k y, n a z ý v a n é t a k é ú č t y r e z e r v, v o d b o r n é e k o n o m i c k é l i t e r a t u ř e n a z ý v a n é l i k v i d i t o u. A č k o l i v s e t a k é j e d n á o b e z h o t o v o s t n í p e n í z e, j i n ý m i s l o v y o p o u h é ú č e t n í z á p i s y n a ú č t e c h o b c h o d n í c h b a n k a c e n t r á l n í b a n k y, t y t o v k l a d y s e d o m ě n o v ý c h a g r e g á t ů n e z a h r n u j í, p r o t o ž e v r á m c i b a n k o v n í c h s e k t o r ů j e d n o t l i v ý c h s t á t ů s e t y t o p o l o ž k y k o m p e n z u j í. C e n t r á l n í 8 Přesné definice měnových agregátů jsou k dispozici na webových stránkách České národní banky 8

14 b a n k a o v l i v ň u j e s v ý m i n á s t r o j i m ě n o v é p o l i t i k y p r á v ě t y t o ú č t y l i k v i d i t y, a l e n e m ů ž e n i j a k p ř í m o o v l i v n i t o b j e m m ě n o v ý c h a g r e g á t ů. N a t y t o a g r e g á t y p ů s o b í c e n t r á l n í b a n k a p o u z e z p r o s t ř e d k o v a n ě. T y t o ú č t y r e z e r v m o h o u k e s v ý m p l a t b á m z a z b o ž í a s l u ž b y v y u ž í t p o u z e b a n k y. P r o b a n k y ú č t y r e z e r v p ř e d s t a v u j í p e n í z e. O s t a t n í e k o n o m i c k é a s p o l e č e n s k é s u b j e k t y m o h o u k e s v ý m p l a t b á m z a z b o ž í a s l u ž b y v y u ž í t p o u z e s v é b ě ž n é a t e r m í n o v a n é ú č t y u o b c h o d n í c h b a n k, k t e r é s e z a h r n u j í d o m ě n o v ý c h a g r e g á t ů. N a t o m t o m í s t ě p o v a ž u j i z a d ů l e ž i t é z d ů r a z n i t, ž e p e n í z e o b c h o d n í c h b a n k u c e n t r á l n í b a n k y n a ú č t e c h r e z e r v n e j s o u t o t o ž n é s b e z h o t o v o s t n í m i p e n ě z i v š e c h o s t a t n í c h e k o n o m i c k ý c h s u b j e k t ů ( f y z i c k ý c h o s o b, o b c h o d n í c h s p o l e č n o s t í, m ě s t a o b c í, n a d a c í, s p o l k ů a p o d. ). J e d n á s e o s i c e o č e s k o u m ě n u a l z e s t ě m i t o b e z h o t o v o s t n í m i p r o s t ř e d k y p l a t i t z a z b o ž í a s l u ž b y, n i c m é n ě b a n k y m o h o u t y t o p r o s t ř e d k y p o u ž í t p o u z e k p l a t b ě m e z i s e b o u n a v z á j e m a n e m o h o u v ž á d n é m p ř í p a d ě t y t o b e z h o t o v o s t n í p e n í z e j a k k o l i v p ř e v é s t n a b ě ž n é n e b o t e r m í n o v a n é ú č t y n e b a n k o v n í c h s u b j e k t ů. 2.4 Definice emise peněz P o v y m e z e n í p o j m ů p e n í z e, m ě n a a j e j i c h h o t o v o s t n í a b e z h o t o v o s t n í f o r m y v y ž a d u j e t é m a t é t o p r á c e a s o u v i s e j í c í p r o b l e m a t i k a j e š t ě j e d n u d e f i n i c i, a t o e m i s e p e n ě z. S a m o t n é s l o v o e m i s e b y s e d a l o d o č e s k é h o j a z y k a p ř e l o ž i t j a k o v y p o u š t ě n í n e b o v y d á v á n í. V k o n t e x t u p e n ě ž n i c t v í a z á r o v e ň v k o n t e x t u t é m a t u a o b s a h u t é t o p r á c e s e p o d p o j m e m e m i s e r o z u m í v y d á v á n í p e n ě z. J i n ý m i s l o v y z v ě t š o v á n í a u v á d ě n í d o e k o n o m i c k é h o o b ě h u b e z h o t o v o s t n í c h p e n ě z, k t e r é t v o ř í m ě n o v é a g r e g á t y, a l e i p e n ě z n a ú č t e c h r e z e r v u c e n t r á l n í b a n k y a v n e p o s l e d n í ř a d ě i h o t o v o s t n í c h b a n k o v e k a m i n c í. Ve s v ě t l e t o h o t o c h á p á n í e m i s e p e n ě z s i t a t o p r á c e k l a d e z a 9

15 c í l p o d r o b n ě z a n a l y z o v a t a p r o z k o u m a t, j a k ý m z p ů s o b e m s e t y t o z á s o b y p e n ě z z v ě t š u j í, k d o o z v ě t š o v á n í n e b o z m e n š o v á n í t ě c h t o p e n ě ž n í c h z á s o b r o z h o d u j e, z j a k é a u t o r i t y a h l a v n ě, j a k p r á v n í ř á d Č e s k é r e p u b l i k y t o t o r o z m n o ž o v á n í a z m e n š o v á n í p e n ě ž n í z á s o b y r e g u l u j e a u p r a v u j e. 2.5 Funkce peněz v ekonomice V č á s t i 2. 1 j s e m s e z m í n i l, ž e s t r o c h o u n a d s á z k y l z e p e n í z e p o v a ž o v a t z a n e j ú s p ě š n ě j š í s p o l e č e n s k ý v y n á l e z č i i n s t i t u t v h i s t o r i i l i d s t v a. V z h l e d e m k j e j i c h v š e o b e c n é m u c e l o s v ě t o v é m u r o z š í ř e n í a n e n a h r a d i t e l n o s t i v m o d e r n í e k o n o m i c e s e v ů b e c n e m u s í j e d n a t o p ř e h n a n é t v r z e n í. V č e m a l e s p o č í v á u ž i t e č n o s t p e n ě z a j a k é f u n k c e v e k o n o m i c e a s p o l e č n o s t i z a s t á v a j í? D o m n í v á m s e, ž e b e z o s v ě t l e n í z á k l a d n í c h f u n k c í p e n ě z v e k o n o m i c e b y ú v o d d o s t u d i a e m i s e p e n ě z n e b y l ú p l n ý. P r o t o n a ú p l n ý z á v ě r ú v o d n í k a p i t o l y s t r u č n ě u v e d u z á k l a d n í f u n k c e p e n ě z v e k o n o m i c e a c e l é s p o l e č n o s t i j a k o c e l k u Účetní jednotka kupní síly Z a z á k l a d n í f u n k c i p e n ě z s e p o v a ž u j e j e j i c h f u n k c e j a k o ú č e t n í j e d n o t k y k u p n í s í l y, t j. c e n z b o ž í a s l u ž e b. P e n í z e j s o u t e d y j a k ý m s i u n i v e r z á l n í m z b o ž í m, k t e r é v y j a d ř u j e h o d n o t u o s t a t n í h o z b o ž í a s l u ž e b. J a k o s p o l e č n ý j m e n o v a t e l u m o ž ň u j í p e n í z e v z á j e m n ě k v a n t i t a t i v n ě p o r o v n á v a t j e d n o t l i v é z b o ž í a s l u ž b y. V t é t o f u n k c i m o h o u v y s t u p o v a t p e n í z e v e v y s o c e a b s t r a k t n í p o d o b ě. N e m u s í s e d o k o n c e a n i j e d n a t o m a t e r i a l i z o v a n é p ř e d m ě t y a n e m u s í b ý t a n i k o n k r e t i z o v á n y s t á t n í a u t o r i t o u n a ú r o v e ň m ě n y. S t o u t o f u n k c í p e n ě z ú z c e s o u v i s í t o, ž e p e n í z e m o h o u s l o u ž i t j a k o m ě ř í t k o o d l o ž e n ý c h p l a t e b. P l a t b y, k t e r é s e m a j í 10

16 u s k u t e č n i t v b u d o u c n u z a d l u h, s e v y j a d ř u j í v p e n ě z í c h. P e n í z e s e p o u ž í v a j í j a k o z ú č t o v a c í j e d n o t k a s d o d a t k e m č a s o v é d i m e n z e, p r o t o ž e ú č e t s e v y r o v n á v á a ž p o z d ě j i Prostředek směny S p ř e d c h o z í f u n k c í p e n ě z j a k o ú č e t n í j e d n o t k y k u p n í s í l y ú z c e s o u v i s í j e j i c h d a l š í f u n k c e, a t o v š e o b e c n é h o p r o s t ř e d k u s m ě n y, d í k y n í ž u m o ž ň u j í n á k u p a p r o d e j z b o ž í, s l u ž e b i d a l š í c h s t a t k ů. V t é t o f u n k c i z p r o s t ř e d k o v á v a j í p e n í z e o b ě h z b o ž í a s l u ž e b m e z i j e d n o t l i v ý m i ú č a s t n í k y t r h u a s a m y p ř i t o m o p a č n ý m s m ě r e m m e z i ú č a s t n í k y j e d n o t l i v ý c h t r h ů o b í h a j í. P ř e d e v š í m p ř i p l n ě n í t é t o f u n k c e l z e h o v o ř i t j a k o o o b ě ž i v u, n i c m é n ě v t o m t o s m y s l u n e r o z l i š u j e m e m e z i h o t o v o s t n í a b e z h o t o v o s t n í f o r m o u p e n ě z, p r o t o ž e o b a d r u h y p l n í f u n k c i p r o s t ř e d k u s m ě n y. S t o u t o f u n k c í p e n ě z d á l e ú z c e s o u v i s í j e j i c h s c h o p n o s t z p r o s t ř e d k o v á v a t p l a t b y, p ř e v á d ě t k a p i t á l, u h r a z o v a t z á v a z k y a p ř e v á d ě t h o d n o t y b e z o d p o v í d a j í c í h o p o h y b u p r o t i h o d n o t y. Ta t o f u n k c e s e n ě k d y t é ž n a z ý v á f u n k c e p l a t i d l a P e n í z e v t é t o f u n k c i z p r o s t ř e d k o v á v a j í n a p ř í k l a d r ů z n é d r u h y ú v ě r o v ý c h p l a t e b, p l a t b y s o u v i s e j í c í s f i n a n č n í m i i n v e s t i c e m i a p l a t b y v y p l ý v a j í c í c h z p r á v n í c h p o v i n n o s t í p l á t c e, j a k o j s o u n a p ř í k l a d d a n ě, n á h r a d a š k o d y, p l n ě n í n a z á k l a d ě r o z h o d n u t í s o u d ů a a p o d. S r ů s t e m m n o ž s t v í e k o n o m i c k ý c h č i n n o s t í a d y n a m i c k ý m r o z v o j e m e k o n o m i k y f u n k c e p l a t i d l a n e u s t á l e r o s t e n a v ý z n a m u ú m ě r n ě s t í m, j a k s e z v y š u j e m n o ž s t v í p l a t e b p r o v e d e n ý c h a z ú č t o v a n ý c h v e k o n o m i c e. N ě k d o b y m o h l n a m í t a t, ž e j a k o p l a t i d l o s l o u ž í v r ů z n ý c h s i t u a c í c h i j i n é p r á v n í i n s t r u m e n t y, n a p ř í k l a d s m ě n k y. S m ě n k y j s o u s i c e v y u ž í v á n y i j a k o p l a t e b n í p r o s t ř e d e k, a l e v e s v é p o d s t a t ě v y j a d ř u j í z á v a z e k, k t e r ý j e n a k o n e c v ž d y z a p l a c e n n e b o v y m á h á n v p e n ě z í c h. H l a v n í o d l i š n o s t s m ě n k y v š a k s p o č í v á 9 Ježek Tomáš, Peníze a trh, Portál, Praha 2002, s Bakeš Milan a kol., Finanční právo, 4.vyd., C H Beck, 4.vyd., Praha 2006, s. 469

17 v t o m, ž e s m ě n k a n a r o z d í l o d p e n ě z n e n í v š e o b e c n ě p ř i j í m a n ý m p l a t e b n í m p r o s t ř e d k e m. N i k d o n e n í p o v i n e n p ř i j m o u t s m ě n k u j a k o p l a t b u z a z b o ž í n e b o s l u ž b y. O b v y k l e s e j a k ý k o l i v s u b j e k t b u d e r o z h o d o v a t, z d a p ř i j m o u t s m ě n k u p o d l e b o n i t y a f i n a n č n í s í l y s m ě n e č n é h o d l u ž n í k a n e b o d l u ž n í k ů. A p r á v ě n í z k o u b o n i t u s m ě n e č n ý c h d l u ž n í k ů l z e p o v a ž o v a t z a h l a v n í d ů v o d t o h o, ž e s m ě n k y n e j s o u v š e o b e c n ě p ř i j í m a n ý m p l a t e b n í m p r o s t ř e d k e m, p ř e s t o ž e h i s t o r i c k y p r v n í b a n k o v k y v p o d s t a t ě p ř e d s t a v o v a l y s m ě n k y z n ě j í c í n a o b c h o d n í b a n k y. A b y p e n í z e j a k o e f e k t i v n í p r o s t ř e d e k s m ě n y v s k u t k u s l o u ž i l y, m u s e j í m í t c e l o u ř a d u v l a s t n o s t í. M u s e j í s e n e j e n o m o c h o t n ě p ř i j í m a t, a l e m u s e j í m í t i v e l k o u h o d n o t u v p o m ě r u k e s v é v á z e, a l e b ý t t a k é s n a d n o d ě l i t e l n é. V n e p o s l e d n í ř a d ě b y n e m ě l y b ý t s n a d n o p a d ě l a t e l n é. P o k u d b y s e t o t i ž d a l y s n a d n o n a p o d o b i t, r y c h l e b y z t r a t i l y s v o u h o d n o t u Uchovatel hodnoty P o s l e d n í v ý z n a m n o u f u n k c í p e n ě z j e j e j i c h s c h o p n o s t b ý t d o č a s n ě v y ř a z e n y z o b ě h u v e f o r m ě ú s p o r a z á r o v e ň u c h o v a t s i p ř i k o n s t a n t n í c e n o v é h l a d i n ě s v o u k u p n í s í l u. J i n ý m i s l o v y, p e n í z e j s o u s c h o p n y v y s t u p o v a t j a k o u c h o v a t e l h o d n o t y n e b o b o h a t s t v í. H o d n o t u j s o u p e n í z e s c h o p n y u d r ž o v a t a p ř e n á š e t v č a s e. 12 Ta t o s c h o p n o s t j e v s o u č a s n é d o b ě n e p l n o h o d n o t n ý c h p e n ě z, t o z n a m e n á p e n ě z, k t e r é j s o u v y r á b ě n y z m a t e r i á l ů, j e j i c h ž h o d n o t a n e n í v k o r e l a c i s n o m i n á l n í h o d n o t o u p ř í s l u š n é b a n k o v k y č i m i n c e, o m e z e n a v l i v e m i n f l a c e a z á s a h ů s t á t u. I n f l a c e z n e h o d n o c u j e h o d n o t u p e n ě z v č a s e o r o č n í m í r u i n f l a c e, o k t e r o u s e z v ý š í s p o t ř e b i t e l s k é c e n y z b o ž í, k t e r é j e m o ž n o k o u p i t s u r č i t o u d a n o u č á s t k o u p e n ě z. N e b l a z e m ů ž e n a h o d n o t u 11 Ježek Tomáš, Peníze a trh, Portál, Praha 2002, s Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s.26 12

18 p e n ě z p ů s o b i t i z á s a h s t á t u, n a p ř í k l a d v p o d o b ě m ě n o v é r e f o r m y. 13 Z a j í m a v é j e, ž e p e n í z e m o h o u s l o u ž i t j a k o u c h o v a t e l h o d n o t y p o u z e p r o j e d n o t l i v c e, p r o s p o l e č n o s t j a k o c e l e k n i k o l i v. K d y b y s i v š i c h n i j e d n o t l i v c i š e t ř i l i p e n í z e a p a k s e v š i c h n i n a j e d n o u r o z h o d l i p ř e s t a t p r a c o v a t a z a č í t ž í t j e n z ú s p o r, n e e x i s t o v a l a b y p a k ž á d n á v ý r o b a, j e j í ž p r o d u k t y b y b y l o m o ž n é k o u p i t a s p o t ř e b o v a t Bakeš Milan a kol., Finanční právo, 4.vyd., C H Beck, 4.vyd., Praha 2006, s Ježek Tomáš, Peníze a trh, Portál, Praha 2002, s.30 13

19 3. Historie emise peněz P r o l e p š í p o c h o p e n í s o u č a s n é h o p e n ě ž n í h o s y s t é m u a j e h o z p ů s o b u e m i s e p e n ě z a j e h o u k o t v e n í v p r á v n í m ř á d u p ř e j d u n y n í k e k r á t k é m u p ř e h l e d u h i s t o r i e p e n ě ž n í c h s y s t é m ů, j e l i k o ž t y j s o u s t a r é j a k o c i v i l i z a c e s a m a a t v o ř i l y n e d í l n o u s o u č á s t k a ž d é h i s t o r i c k é e p o c h y. D í k y n á s t i n u v ý v o j e p e n ě ž n í h o s y s t é m u a z p ů s o b u e m i s e p e n ě z v t ě c h t o s y s t é m e c h l z e m n o h e m l é p e p o c h o p i t d n e š n í m o n e t á r n í p o l i t i k u i p e n ě ž n í s y s t é m, k t e r ý s e n e o d b o r n í k o v i m ů ž e n a p r v n í p o h l e d j e v i t j a k o v e l m i z v l á š t n í. 3.1 Komoditní peníze O d a n t i c k ý c h d o b a ž d o s o u č a s n o s t i s p o č í v a l a p r o s p ě š n o s t p e n ě z v u m o ž n ě n í d ě l b y p r á c e m e z i j e d n o t l i v ý m i č l e n y s p o l e č n o s t i. P ř e d v y n a l e z e n í m i n s t i t u t u p e n ě z d o c h á z e l o k n a t u r á l n í s m ě n ě n e b o l i k t z v. b a r t e r o v ý m o b c h o d ů m. P ř i b a r t e r o v é m o b c h o d u s e s m ě ň o v a l j e d e n d r u h z b o ž í n e b o s l u ž b y p ř í m o z a j i n ý d r u h z b o ž í n e b o s l u ž b y. S t í m j a k s e r o z v í j e l a d ě l b a p r á c e a s p o l e č n o s t z a č a l a p r o d u k o v a t s t á l e v ě t š í m n o ž s t v í d r u h ů z b o ž í a s l u ž e b p r o s m ě n u, n a t u r á l n í s m ě n a z a č a l a b r á n i t h l a d k é m u p r ů b ě h u s m ě n y. J e z ř e j m é, ž e n e v ž d y s e p o t ř e b y a p r e f e r e n c e d v o u ú č a s t n í k ů s m ě n n ý c h v z t a h ů s h o d o v a l y t a k, a b y m o h l o d o j í t k u z a v ř e n í s m ě n n é h o o b c h o d u. S e v s t u p e m d a l š í c h o s o b d o t r a n s a k c í s e t y t o s m ě n n é o b c h o d y n e ú m ě r n ě k o m p l i k o v a l y. J i n ý m i s l o v y, z v y š o v a l y s e t r a n s a k č n í n á k l a d y, n á k l a d y s p o j e n é s v y h l e d á v á n í m o b c h o d n í c h p a r t n e r ů k r e a l i z a c i s m ě n y. To b y l o d ů v o d e m k č á s t e č n é m u v y č l e n ě n í u r č i t é h o d r u h u z b o ž í z e s p o t ř e b y a j e h o v y u ž i t í j a k o t z v. k o m o d i t n í c h n e b o t a k é p l n o h o d n o t n ý c h p e n ě z. To t o z b o ž í s e s t a l o v š e o b e c n ě p ř i j í m a n ý m a z p r o s t ř e d k o v á v a l o t a k o b ě h v š e c h o s t a t n í c h d r u h ů z b o ž í a 14

20 s l u ž e b. 15 F u n k c i k o m o d i t n í c h p e n ě z p l n i l y v h i s t o r i i v r ů z n ý c h d o b á c h a v r ů z n ý c h z e m í c h r ů z n é p ř e d m ě t y. I d n e s v n ě k t e r ý c h m é n ě r o z v i n u t ý c h o b l a s t e c h s v ě t a p l n í r ů z n é p ř e d m ě t y f u n k c i k o m o d i t n í c h p e n ě z. V d á v n ě j š í c h d o b á c h s e j e d n a l o n a p ř í k l a d o m e d, o b i l í, k o ž e š i n y, p l á t n o, d o b y t e k a p o d. J e t e d y z ř e j m é, ž e j a k o p e n í z e m ů ž e v y s t u p o v a t p r a k t i c k y c o k o l i v, c o j e v š e o b e c n ě p ř i j í m á n o p ř i p l a c e n í z a z b o ž í a s l u ž b y a p ř i s p l á c e n í d l u h ů. S t e j n ě t a k j e z ř e j m é, ž e n e k a ž d á k o m o d i t a j e p r o p l n ě n í f u n k c e p e n ě z s t e j n ě v h o d n á. Z h l e d i s k a e m i s e t a k o v ý c h p e n ě z n e e x i s t u j e ž á d n á a u t o r i t a, a l e s p o ň z p o č á t k u, k t e r á b y u r č o v a l a, k o l i k k o m o d i t n í c h p e n ě z m á b ý t v o b ě h u a j a k ý m z p ů s o b e m h o r e g u l o v a t. K o m o d i t n í p e n í z e m a j í s v o j í v l a s t n í h o d n o t u a m o h o u b ý t p o u ž i t y k e s p o t ř e b ě n e b o j a k o p r o s t ř e d e k s m ě n y. K a ž d ý m ů ž e t a k o v é k o m o d i t n í p e n í z e v y r o b i t a v p u s t i t d o o b ě h u m e z i e k o n o m i c k é s u b j e k t y. Ta k o v é p e n í z e a l e m a j í h o d n o t u o b ě t o v a n ý c h v s t u p ů m a t e r i á l u a p r á c e. S e v z n i k e m p r v n í c h s t a r o v ě k ý c h s t á t ů v z n i k a j í i p r v n í s n a h y o r e g u l a c i p r v n í c h v z n i k a j í c í c h k o m o d i t n í c h p e n ě z. Z p o č á t k u s e j e d n á p ř e d e v š í m o j e j i c h s t a n d a r d i z a c i t a k, a b y s e z l e p š i l a j e j i c h v y u ž i t e l n o s t j a k o p r o s t ř e d k u s m ě n y. 3.2 Drahé kovy J e d n o t l i v é s u b j e k t y s e s a m y r o z h o d o v a l y, k t e r o u k o m o d i t u v y č l e n í z e s p o t ř e b y a u ž i j í j i j a k o p r o s t ř e d e k k u s n a d n ě n í s m ě n n ý c h v z t a h ů. D í k y t o m u, ž e ž á d n á a u t o r i t a n e u r č i l a, c o b u d e p ř e d s t a v o v a t k o m o d i t n í p e n í z e, d o š l o k p ř i r o z e n é m u v ý b ě r u ú č a s t n í k ů s m ě n n ý c h v z t a h ů t a k o v é k o m o d i t y, k t e r á s e d í k y s v ý m j e d i n e č n ý m v l a s t n o s t e m j e v i l a j a k o n e j v h o d n ě j š í p r o p o t ř e b u v z á j e m n é h o o b c h o d u. 15 Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s.18 15

21 J a k o n e j v h o d n ě j š í k o m o d i t a p r o f u n k c i k o m o d i t n í c h p e n ě z s e č a s e m u k á z a l y b ý t d r a h é k o v y, p ř e d e v š í m z l a t o a s t ř í b r o. J e j i c h p ř i r o z e n é v l a s t n o s t i, j a k o n a p ř í k l a d s n a d n á d ě l i t e l n o s t, s c h o p n o s t n e z t r a t i t p ř i d ě l e n í h o d n o t u, m o ž n o s t j e z n o v u s l é v a t d o v ě t š í c h č i m e n š í c h s v i t k ů, n e k a z i v o s t, r e l a t i v n í s t á l o s t a f a k t, ž e v r e l a t i v n ě m a l é m k o u s k u d r a h é h o k o v u j e o b s a ž e n a r e l a t i v n ě v e l k á k u p n í s í l a, j e p ř í m o p ř e d u r č o v a l y k p l n ě n í f u n k c e p e n ě z. R ů z n é s p o l e č n o s t i n e z á v i s l e n a s o b ě r o z p o z n a l y v ý š e u v e d e n é v l a s t n o s t i d r a h ý c h k o v ů a z a č a l y j e u ž í v a t j a k o k o m o d i t n í p e n í z e. P e n í z e o b í h a l y j a k o m i n c e z d r a h é h o k o v u, n e j č a s t ě j i j a k o m i n c e z e z l a t a n e b o s t ř í b r a a l e i z p l a t i n y č i p a l á d i a. D o o b ě h u s e t y t o m i n c e d o s t á v a l y n a z á k l a d ě j e j i c h r a ž b y v m i n c o v n á c h. R a ž b a m i n c í b y l a z p r a v i d l a v ý s a d o u p a n o v n í k a, k t e r ý s i p ř i v l a s t ň o v a l e m i s n í m o n o p o l a v y ž a d o v a l p l a t b u p o p l a t k u z a p r o p ů j č e n í p r á v a r a z i t m i n c e, t z v. r a ž e b n é, c o ž v ý r a z n ě z v y š o v a l o p ř í j m y s t á t n í p o k l a d n y. M n o ž s t v í m i n c í v o b ě h u b y l o v š a k o m e z e n o m n o ž s t v í m z á s o b d r a h ý c h k o v ů, k t e r é m ě l a u r č i t á z e m ě k d i s p o z i c i. 16 To b y l o d ů v o d e m, ž e b r z y z á s o b y d r a h ý c h k o v ů n e d o s t a č o v a l y k t o m u, a b y z a j i s t i l y p l y n u l ý r o z v o j s m ě n y a p ř e d e v š í m p o t ř e b y s t á t n í p o k l a d n y. V t ě c h t o d o b á c h n e e x i s t o v a l a m ě n o v á p o l i t i k a j a k o r e g u l a c e m n o ž s t v í p e n ě z v o b ě h u. D o c h á z e l o k v o l n é m u o d l i v u a p ř í l i v u d r a h ý c h k o v ů z e z a h r a n i č í. R ů s t m n o ž s t v í p l n o h o d n o t n ý c h p e n ě z m ě l z a n á s l e d e k r ů s t c e n a p o k l e s k u p n í s í l y p e n ě z. P o k l e s m n o ž s t v í p l n o h o d n o t n ý c h p e n ě z m ě l z a n á s l e d e k n a o p a k p o k l e s c e n a r ů s t k u p n í s í l y p e n ě z. V p ř í p a d ě p ř e b y t k u p e n ě z b y l y m i n c e s t a h o v á n y z o b ě h u v e f o r m ě p o k l a d u. 17 Ve d l e m n o h a v ý h o d m ě l y m i n c e z d r a h é h o k o v u i m n o h é n e v ý h o d y. H l a v n í m p r o b l é m e m m i n c o v n í h o s y s t é m u b y l y n e d o s t a t e č n é d i s p o n i b i l n í z á s o b y d r a h ý c h k o v ů. V ý s l e d n ý 16 Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s.19 16

22 n e d o s t a t e k p e n ě z v e k o n o m i c e s e t a k s t á v a l b r z d o u r o z v o j e s m ě n y a c e l é h o h o s p o d á ř s t v í. M i n c e z d r a h ý c h k o v ů s e t a k é p o u ž í v á n í m o p o t ř e b o v á v a l y. S t e j n ě t a k d o c h á z e l o k ú m y s l n é m u m e c h a n i c k é m u p o š k o z o v á n í m i n c í z d r a h ý c h k o v ů, c o ž m ě l o z a n á s l e d e k s n i ž o v á n í v á h o v é h o o b s a h u d r a h é h o k o v u v m i n c i, a č k o l i v k u p n í s í l a m i n c e z ů s t á v a l a z a c h o v á n a. Z l a t é a s t ř í b r n é m i n c e b y l y p l n o h o d n o t n ý m i p e n ě z i p r o t o, ž e j e j i c h k u p n í s í l a z p r a v i d l a o d p o v í d a l a v á h o v é m u m n o ž s t v í k o v u v n i c h o b s a ž e n ý c h a n á k l a d ů m n a j e j i c h r a ž b u, n e b o l i r a ž e b n é m u. J e l i k o ž v š a k p r á v o r a ž b y m i n c í b y l o v ý s a d n í m p r á v e m p a n o v n í k a, z á v i s e l a i v ý š e r a ž e b n é h o n a j e h o r o z h o d n u t í. Z v y š o v á n í m r a ž e b n é h o m o h l p a n o v n í k u m ě l e z v y š o v a t k u p n í s í l u p e n ě z. 18 Z p r á v n í h o h l e d i s k a s i p a n o v n í c i p ř i s v o j o v a l i e m i s n í m o n o p o l n a p e n í z e z d r a h ý c h k o v ů z t i t u l u n e j v y š š í h o s u v e r é n a u r č i t é h o t e r i t o r i a, o d k t e r é h o s e o d v o z o v a l c e l ý t e h d e j š í p r á v n í ř á d. E m i s n í m o n o p o l p a n o v n í k a s e n a z ý v a l m i n c o v n í m r e g á l e m. S a m o t n á e m i s e p e n ě z z d r a h ý c h k o v ů b y l a s p o j e n a p ř e d e v š í m s r a ž e n í m m i n c í a u r č o v á n í o b s a h u d r a h é h o k o v u v n i c h. T y t o o p e r a c e b u ď p r o v á d ě l p a n o v n í k z a ú p l a t u, n e b o e m i s n í m o n o p o l v ý h o d n ě p r o n a j a l n e b o o d p r o d a l j i n é o s o b ě Neplnohodnotné peníze Vznik neplnohodnotných peněz S u ž í v á n í m p e n ě z v p o d o b ě d r a h ý c h k o v ů b y l y s p o j e n y n e m a l é n á k l a d y n a j e j i c h d o p r a v u a ú s c h o v u. S t e j n ě t a k i e k o n o m i c k é s u b j e k t y p o c i ť o v a l y n e d o s t a t e k p e n ě z u m o ž ň u j í c í c h s m ě ň o v a t s t á l e v í c e z b o ž í a s l u ž e b j a k o b r z d u s p o l e č e n s k é h o a 18 Jílek Josef, Peníze a měnová politika, Grada Publishing, 1.vyd., Praha 2004, s Revenda Zbyněk, Centrální bankovnictví, Management Press, Praha 1999, s.65 17

23 e k o n o m i c k é h o r o z v o j e. N e p l n o h o d n o t n é p a p í r o v é p e n í z e s e p o p r v é o b j e v i l y v 1 1. s t o l e t í v Č i n ě, k d e m ě l p a n o v n í k v e l m i s i l n é p o s t a v e n í. I p r o t o s e t u p a p í r o v é p e n í z e o b j e v i l y n e j p r v e j a k o s t á t o v k y. T y t o s t á t o v k y o d s t r a n i l y n á k l a d n o s t a t ě ž k o p á d n o s t s p o j e n o u s t r a n s a k c e m i v m i n c í c h. S t e j n ě t a k s p o l e č e n s k ý a e k o n o m i c k ý v ý v o j p ř e s t a l b ý t l i m i t o v á n n a b í d k o u d r a h ý c h k o v ů p r o m ě n o v é ú č e l y. V n e p o s l e d n í ř a d ě e m i s e s t á t o v e k u m o ž n i l a f i n a n c o v á n í s t á t n í c h v ý d a j ů n a d r á m e c z á s o b d r a h ý c h k o v ů. 20 P o s l e d n í v l a s t n o s t s t á t o v e k s e s t a l a i j e j i c h n e b e z p e č í m. S t á t n e b o p a n o v n í k k j e j i c h n a d m ě r n é e m i s i p ř i s t u p o v a l p ř e d e v š í m v s i t u a c i, k d y j e h o p ř í j m y v p e n ě z í c h z d r a h ý c h k o v ů n e d o s t a č o v a l y k p o k r y t í j e h o v ý d a j ů. J i n ý m i s l o v y, o m n o ž s t v í e m i t o v a n ý c h s t á t o v e k r o z h o d o v a l s t á t n e b o p a n o v n í k, p o d l e s v ý c h v l a s t n í c h p o t ř e b. T y t o p o t ř e b y č a s t o p ř e v y š o v a l y p o t ř e b y e k o n o m i k y, a t a k d o c h á z e l o k n a d m ě r n é e m i s i s t á t o v e k, c o ž m ě l o z a n á s l e d e k r y c h l o u z t r á t u j e j i c h h o d n o t y a m o h l o v é s t a ž k e s t á t n í m b a n k r o t ů m, p ř i k t e r ý c h s t á t o v k y v o b ě h u b y l y p r o h l á š e n y z a n e p l a t n é a n a h r a z e n y n o v ý m i s t á t o v k a m i n e b o b y l y s t á t o v k y z o b ě h u s t a ž e n y v ý m ě n o u z a n o v é s t á t o v k y v k u r z u n e v ý h o d n é m p r o m a j i t e l e a v ý h o d n é m p r o s t á t. 21 Z h l e d i s k a s t r u k t u r y p e n ě z v o b ě h u z ů s t á v a l y v o b ě h u o b a d r u h y p e n ě z, p l n o h o d n o t n é p e n í z e z d r a h ý c h k o v ů a n e p l n o h o d n o t n é p a p í r o v é s t á t o v k y. S t á t a l e n e b y l j e d i n ý m, k d o o b j e v i l k o u z l o v y d á v á n í v l a s t n í c h p e n ě z. D a l š í m i s u b j e k t y s e u k á z a l y b ý t z l a t n í c i a o b c h o d n í c i. A b y s e u r y c h l i l o b ě h p e n ě z z d r a h ý c h k o v ů a z á r o v e ň s n í ž i l y n á k l a d y n a m a n i p u l a c i s n i m i, z a č a l o s e v e v e l k é m v y u ž í v a t u l o ž e n í m i n c í u z l a t n í k ů, k t e ř í v y s t a v i l i n a u l o ž e n í d r a h ý c h k o v ů p o t v r z e n í o p ř e v z e t í m i n c í d o ú s c h o v y. Ta t o s t v r z e n k a o b s a h o v a l a ú d a j e o u l o ž e n é m m n o ž s t v í d r a h ý c h k o v ů, j e j i c h r y z o s t i a z p o č á t k u i j m é n o s l o ž i t e l e. J e d n a l o s e o p r i m i t i v n í f o r m u c e n n é h o p a p í r u. T u t o s t v r z e n k u b y l o m o ž n o 20 Revenda Zbyněk, Centrální bankovnictví, Management Press, Praha 1999, s Revenda Zbyněk, Centrální bankovnictví, Management Press, Praha 1999, s.66 18