Volby do Poslanecké sněmovny Národního shromáždění RČS 1929 a 1935 v zábřežském, šumperském a jesenickém p.o. Bc. Tomáš Skoumal

Masarykova univerzita Filozofická fakulta Historický ústav Volby do Poslanecké sněmovny Národního shromáždění RČS 1929 a 1935 v zábřežském, šumperském a jesenickém p.o. magisterská diplomová práce Bc. Tomáš Skoumal Vedoucí práce: PhDr. Libor Vykoupil, Ph.D. Brno 2006

Prohlašuji, že jsem magisterskou diplomovou práci vypracoval samostatně a uvedl všechnu použitou literaturu a prameny. 2

Děkuji PhDr. Liboru Vykoupilovi, Ph.D. za pomoc při vedení magisterské diplomové práce. 3

O b s a h : 1. Ú v o d. 2. N á r o d n o s t n í a n á b o ž e n s k é p o m ě r y. 3. V z n i k a v ý v o j p o l i t i c k ý c h o k r e s ů d o r o k u 1 9 1 8. 4. P o l i t i c k é o k r e s y z a P r v n í r e p u b l i k y. 5. Z á k o n o d á r n á m o c z a P r v n í r e p u b l i k y. 6. V o l e b n í s y s t é m 1 9 1 8 1 9 3 8. 7. C h a r a k t e r i s t i k a h l a v n í c h p o l i t i c k ý c h s t r a n v č e s k ý c h z e m í c h. 8. P a r l a m e n t n í v o l b y 2 7. ř í j n a 1 9 2 9. 8. 1 V n i t r o p o l i t i c k á s i t u a c e n a k o n c i d v a c á t ý c h l e t. 8. 2 P o l i t i c k é s t r a n y ú č a s t n í c í s e v o l e b d o N á r o d n í h o s h r o m á ž d ě n í R Č S. 8. 3 V o l e b n í k a m p a ň v r e g i o n á l n í m t i s k u. 8. 4 V ý s l e d k y h l a s o v á n í d o p o s l a n e c k é s n ě m o v n y. 8. 5 Z h o d n o c e n í t ř e t í c h p a r l a m e n t n í c h v o l e b. 9. P a r l a m e n t n í v o l b y 1 9 3 5. 9. 1 V n i t r o p o l i t i c k á s i t u a c e p ř e d p a r l a m e n t n í m i v o l b a m i. 9. 2 P o l i t i c k é s t r a n y ú č a s t n í c í s e v o l e b d o N á r o d n í h o s h r o m á ž d ě n í r e p u b l i k y Č e s k o s l o v e n s k é. 9. 3 V o l e b n í k a m p a ň v r e g i o n á l n í m t i s k u. 9. 4 V ý s l e d k y h l a s o v á n í d o p o s l a n e c k é s n ě m o v n y. 9. 5 Z h o d n o c e n í č t v r t ý c h p a r l a m e n t n í c h v o l e b. 1 0. V ý z n a m n é o s o b n o s t i p o l i t i k y r e g i o n u. 1 1. V ý s l e d k y v o l e b d o p o s l a n e c k é s n ě m o v n y v r o c e 1 9 2 9 a 1 9 3 5 p o d l e j e d n o t l i v ý c h o b c í. 1 1. 1 P o l i t i c k ý o k r e s Z á b ř e h. 1 1. 2 P o l i t i c k ý o k r e s Š u m p e r k. 1 1. 3 P o l i t i c k ý o k r e s J e s e n í k. 1 2. S o u č t o v é v ý s l e d k y a p r o c e n t n í z m ě n y. 1 3. Z á v ě r. 1 4. S e z n a m p o u ž i t ý c h z k r a t e k. 1 5. S e z n a m p o u ž i t ý c h p r a m e n ů a l i t e r a t u r y. 1 5. 1 S e z n a m p r a m e n ů. 1 5. 2 S e z n a m l i t e r a t u r y. 1 6. S e z n a m o b r a z o v ý c h p ř í l o h - m a p. s. 5 s. 7 s. 1 2 s. 1 6 s. 1 9 s. 2 1 s. 2 3 s. 4 0 s. 4 0 s. 4 2 s. 4 4 s. 4 7 s. 4 9 s. 5 2 s. 5 2 s. 5 3 s. 5 4 s. 5 6 s. 5 8 s. 6 1 s. 6 4 s. 6 4 s. 9 4 s. 1 1 9 s. 1 3 4 s. 1 3 8 s. 1 4 1 s. 1 4 2 s. 1 4 2 s. 1 4 3 s. 1 4 5 4

1. Ú v o d. S n a h o u t é t o p r á c e j e p r o v é s t s r o v n á n í v ý s l e d k ů t ř e t í c h a č t v r t ý c h v o l e b d o P o s l a n e c k é s n ě m o v n y N á r o d n í h o s h r o m á ž d ě n í R e p u b l i k y č e s k o s l o v e n s k é, v p o l i t i c k ý c h o k r e s e c h Z á b ř e h, Š u m p e r k a J e s e n í k. 1 P r á c e s i c e č á s t e č n ě v y c h á z í z m o j í b a k a l á ř s k é d i p l o m o v é p r á c e t ý k a j í c í s e Š u m p e r s k a, 2 a l e v e z v ý š e n é m r o z s a h u s i v š í m á n e j e n o m o č i v i d n é z m ě n y z o b r a z u j í c í r a d i k a l i z a c i n ě m e c k é h o o b y v a t e l s t v a, j e h o o d k l o n u o d a k t i v i s t i c k ý c h s t r a n s m ě r e m k H e n l e i n o v ě S u d e t o n ě m e c k é s t r a n ě, a l e i s t u p e ň n e g a t i v i s m u s m ě r e m o d j i ž n ě j š í c h, v í c e e t n i c k y p r o m í š e n ý c h o b l a s t í Z á b ř e ž s k a, a ž p o J e s e n i c k o - ú z e m í n a ú p l n é m, s e v e r o z á p a d n í m o k r a j i z e m ě M o r a v s k o s l e z s k é, s d r t i v o u p ř e v a h o u N ě m c ů. P o z o r n o s t j e t a k é v í c e v ě n o v á n a r e a k c i č e s k é h o o b y v a t e l s t v a, v e v y m e z e n é m ú z e m í m e n š i n o v é m u, n a z h o r š e n o u h o s p o d á ř s k o u s i t u a c i, a z v l á š t ě n a n a r ů s t a j í c í n á r o d n o s t n í n a p ě t í. P r o o b e c n ě j š í v y m e z e n í p o l i t i c k é s i t u a c e v Č e s k o s l o v e n s k u n a k o n c i d v a c á t ý c h a v p r ů b ě h u t ř i c á t ý c h l e t, j e p o u ž i t a t ř í d í l n á p u b l i k a c e Z. K á r n í k a - Č e s k é z e m ě v é ř e P r v n í r e p u b l i k y ( 1 9 1 8 1 9 3 8 ). P r o c h a r a k t e r i s t i k u v ý z n a m n ý c h p o l i t i c k ý c h s t r a n k a n d i d u j í c í c h v o l o m o u c k é m v o l e b n í m k r a j i, j s e m č e r p a l z e S l o v n í k u č e s k ý c h d ě j i n o d L. V y k o u p i l a. K o b j a s n ě n í f u n g o v á n í p o l i t i c k é h o s y s t é m u a j e h o v ý v o j e o d r e v o l u č n í h o r o k u 1 8 4 8, j s e m v y c h á z e l z d í l a J. J a n á k a a Z. H l e d í k o v é D ě j i n y s p r á v y v č e s k ý c h z e m í c h d o r o k u 1 9 4 5 a p ř e d e v š í m z k n i h y S. B a l í k a, V. H l o u š k a, J. H o l z e r a a J. Š e d y, s n á z v e m P o l i t i c k ý s y s t é m č e s k ý c h z e m í 1 8 4 8 1 9 8 9. Z d ů v o d u n a s t í n ě n í n á r o d n o s t n í c h p o m ě r ů j s e m p o u ž i l, k r o m ě j i ž z m í n ě n ý c h p r a c í Z. K á r n í k a, t a k é p u b l i k a c i V. S l a m i n k y N á r o d n o s t n í v ý v o j č e s k o s l o v e n s k é r e p u b l i k y a d á l e d í l o R. F i s c h e r a s n á z v e m N á r o d n o s t n í v ý v o j n a s e v e r n í M o r a v ě o d r o k u 1 Jedná se o území zahrnující 211 obcí, 215.217 ha, 36.818 domů, 221.704 obyvatel (62.872 Čechů, 154.743 Němců, 4.089 jiné národnosti popř. cizinců). V práci jsou upřednostněny současné názvy měst a obcí. 2 Skoumal, T.: Volby do poslanecké sněmovny Národního shromáždění RČS 1929 a 1935 v šumperském politickém okrese (Diplomová práce), Brno, FF MU, 2004, 88 s. 5

1 8 4 8. P r o p ř i b l í ž e n í a t m o s f é r y v o l e b n í h o z á p a s u j s e m č e r p a l z r e g i o n á l n í h o t i s k u. 1 S o u č t o v é v o l e b n í v ý s l e d k y n a ú r o v n i Č e s k o s l o v e n s k a, M o r a v s k o s l e z s k é z e m ě č i p o l i t i c k ý c h, r e s p. s o u d n í c h o k r e s ů j s e m z í s k a l z e s b o r n í k ů v y d a n ý c h S t á t n í m s t a t i s t i c k ý m ú ř a d e m v P r a z e. Z m í n ě n é s t a t i s t i k y v š a k p ř i n á š í p o u z e i n f o r m a c e n a ú r o v n i s o u d n í c h, r e s p. p o l i t i c k ý c h o k r e s ů a v ý š e. Ú d a j e t ý k a j í c í c h s e j e d n o t l i v ý c h o b c í v y c h á z í z e 4. a 1 3. d í l u H i s t o r i c k é h o m í s t o p i s u M o r a v y a S l e z s k a v l e t e c h 1 8 4 8 1 9 6 0 a u t o r ů J. B a r t o š e, J. S c h u l z e a M. T r a p l a. S v a z k y b o h u ž e l n e z o b r a z u j í d e t a i l n í v ý s l e d k y p ř e d e v š í m v m e n š í c h o b c í c h, k d e c h y b í i n f o r m a c e o z i s c í c h z d e m é n ě ú s p ě š n ý c h p o l i t i c k ý c h s u b j e k t ů. V t ě c h t o p ř í p a d e c h j s e m č e r p a l v e f o n d e c h O k r e s n í h o ú ř a d u Š u m p e r k a J e s e n í k. Z d ů v o d u, ž e v ý s l e d k y p r o Z á b ř e ž s k o i č á s t Š u m p e r s k a c h y b í j s e m h l e d a l z á z n a m y v e f o n d e c h o b c í a m ě s t, v d o c h o v a n ý c h o b e c n í c h, p o p ř. f a r n í c h k r o n i k á c h. 2 1 viz přílohy. 2 další viz Seznam použité literatury a pramenů. 6

2. N á r o d n o s t n í a n á b o ž e n s k é p o m ě r y. N a s l e d o v a n é m ú z e m í p ř e v a ž o v a l o n ě m e c k é o b y v a t e l s t v o a t o i p ř e s z v ý š e n í p o d í l u č e s k é h o ž i v l u z a P r v n í r e p u b l i k y. 1 R o k u 1 9 2 1 p o u z e n a Z á b ř e ž s k u N ě m c i n e t v o ř i l i v ě t š i n u ( 2 6. 9 8 1 N ě m c ů, 4 0. 5 3 0 Č e c h ů ), z a t í m c o n a Š u m p e r s k u j i ž p o č e t n ě p ř e v a ž o v a l i ( 5 9. 5 6 4 N ě m c ů, 1 4. 3 8 2 Č e c h ů ), a b y n a J e s e n i c k u b y l j e j i c h p o d í l z c e l a d o m i n a n t n í. 2 P r v n í p o k u s y o v y t v á ř e n í n á r o d n o s t n í c h m a p b y l y č i n ě n y j i ž v d r u h é p o l o v i n ě 1 9. s t o l e t í. P r o p o t v r z e n í j e j i c h k v a l i t, s e u k á z a l o p ř í n o s n é z a v e d e n í k o l o n k y o b c o v a c í ř e č, p ř i s č í t á n í o b y v a t e l s t v a r o k u 1 8 8 0. P o d r o b n é ú d a j e p ř i n e s l A l o i s C h y t i l v e s v é m a p ě z r o k u 1 9 0 6. N a s l e d o v a n é m ú z e m í s e t á h l a n á r o d n o s t n í h r a n i c e o d L o š t i c k e K r č m á m, d á l e k e S t a v e n i c i, k o l e m T ř e š t i n y k L u k a v i c i, p o t é k V l a c h o v u, n á s l e d n ě k o l e m Z v o l e a J e s t ř e b í k L u p ě n é m u, k o l e m H n ě v k o v a, H o š t e j n a, J a n o u š o v a, Š u m v a l d u a ž k m o r a v s k o - č e s k é z e m s k é h r a n i c i. O d n í p o d Š i l p e r k e m 3 v e d l a n a H o r n í S t u d é n k y k J a k u b o v i c í m, n á r o d n o s t n ě s m í š e n é m u P i s a ř o v u, d á l e n a d Š t ě d r á k o v u L h o t u a B o h d í k o v, k H r a b e n o v u, p o d Š u m p e r k n a D o l n í S t u d é n k y a ž k F r a n k š t á t u 4. O d t u d p o k r a č o v a l a p ř e s D l o u h o m i l o v n a S t r u p š í n, k o l e m N ě m c i o b ý v a n é R o h l e k J a n o s l a v i c í m. 5 U v e d e n á n á r o d n o s t n í h r a n i c e s e v n á s l e d u j í c í m o b d o b í m ě n i l a j e n m i n i m á l n ě, a t o p ř e d e v š í m u v n i t ř n á r o d n o s t n ě s m í š e n ý c h o b c í. 6 O b d o b í p o č á t k u d r u h é p o l o v i n y 1 9. s t o l e t í b y l o v š e o b e c n ě d o b o u r ů s t u m o c e n s k ý c h p o z i c m ě š ť a n s t v a, z a s t o u p e n é h o n a s e v e r n í M o r a v ě p ř e d e v š í m n á r o d n ě n ě m e c k ý m. V l i v č e s k é h o m ě š ť a n s t v a b y l z p o č á t k u j e n n e p a t r n ý, a l e i p ř e s t o s e s n a ž i l o o z í s k á n í s i l n ě j š í p o z i c e p ř i p r o s a z o v á n í č e s k ý c h n á r o d n í c h z á j m ů. O ž i v o v á n í č e s k é h o p o v ě d o m í a n á r o d n í h o ž i v o t a, s e p r o j e v o v a l o 1 Ke změně národnostních poměrů při sčítání obyvatelstva mezi r.1921 a 1930 viz. Slaminka,V.: Národnostní vývoj československé republiky. Vyškov 1938, s. 39-45. 2 Melzer, M.-Schulz, J. a kol.: Vlastivěda šumperského okresu. OÚ a OVM Šumperk 1993, s. 98. 3 V součastnosti Štíty. 4 V součastnosti Nový Malín. 5 Fischer, R.: Národnostní vývoj na severní Moravě od roku 1848. Olomouc 1932, s. 7-8. 6 Tamtéž, s. 47-48. 7

m a s o v o u ú č a s t í n a t á b o r e c h l i d u, n a k t e r ý c h z a z n í v a l y p o ž a d a v k y v p o l i t i c k é, h o s p o d á ř s k é a k u l t u r n í o b l a s t i. P r o j e v e m p o s t u p n ě s e r o z v í j e j í c í h o n á r o d n í h o h n u t í, b y l o z a k l á d á n í r ů z n ý c h v l a s t e n e c k ý c h, č t e n á ř s k ý c h, v z d ě l á v a c í c h, d i v a d e l n í c h, h a s i č s k ý c h, t ě l o c v i č n ý c h a d a l š í c h s p o l k ů. N e j v ý z n a m n ě j š í r o l i s e h r á v a l a n a p o č á t k u d v a c á t é h o s t o l e t í N á r o d n í j e d n o t a, č i n n á p ř e d e v š í m v n á r o d n o s t n ě s m í š e n ý c h o b l a s t e c h. T a k é N ě m c i v y v í j e l i s v o j i s p o l k o v o u č i n n o s t. S p o l k y B u n d d e r D e u t s c h e n N o r d m ä h r e n s a z e j m é n a S c h u l v e r e i n s e z a m ě ř i l y v p r v é ř a d ě n a š k o l n í o b l a s t. 1 T a b u l k a p o č t u s p o l k ů v r o c e 1 9 2 4 p o d l e s o u d n í c h o k r e s ů. 2 M o h e l n i c e Z á b ř e h Š t í t y č e s k é n ě m. č e s k é n ě m. č e s k é n ě m. H a s i č s k é 1 2 1 7 3 0 1 2 7 9 N á r o d n í j e d n o t a 1 9-3 1-1 4 - B u n d d e r D e u t s c h e n N o r d m ä h r. - 2 1-1 8-1 4 D e u t s c h e r K u l t u r v e r b a n d - 1 3-9 - 7 S o k o l 9-1 7-4 - O r e l 5-1 2-4 - D e u t s c h e r T u r n v e r b a n d - 6-3 - 1 D ě l n i c k á t ě l o v ý c h o v a 0 1 5 1 2 0 J i n é t ě l o v ý c h. a s p o r t. o r g a n i z. 0 4 3 4 1 1 V z d ě l., č t e n á ř. a o s v ě t. 2 3 7 1 1 0 H u d e b n í, p ě v e c k é a d i v a d e l n í 1 6 2 1 1 1 C í r k e v. a n á b o ž. 2 3 1 1 7 2 3 Š k o l., m l á d. a ž e n 1 0 6 2 1 3 0 3 Ú ř e d., u č i t. a l é k. 1 4 5 3 0 0 Ž i v n o s t n í k ů, ř e m e s l. a o b c h o d. 0 1 2 3 0 1 Z e m ě d ě l s k é, r o l n í k ů a d o m k a ř ů 1 9 1 2 3 5 6 9 1 O d b o r., d ě l n. a z a m. 5 6 1 2 8 0 3 S o c i á l. a p o d p ů r n é 3 1 1 9 4 2 V o j e n s k ý c h v y s l o u ž. 4 6 4 3 1 1 1 C h o v a t e l ů a p ě s t i t. 8 2 7 6 2 2 J i n é n e z a ř a d i t e l n é 1 3 1 2 0 1 1 Melzer, M. Schulz, J. a kol.: Vlastivěda šumperského okresu. OkÚ a OVM Šumperk 1993, s. 97-98. 2 Bartoš, J.: Struktura spolků na severozápadní Moravě po roce 1918. In: Severní Morava, 1996, 71, s. 15. 8

Š u m p e r k S t a r é M ě s t o L o u č n á n. D. č e s k é n ě m. č e s k é n ě m. č e s k é n ě m. H a s i č s k é 9 1 5 0 1 9 0 1 1 N á r o d n í j e d n o t a 1 7-1 - 0 - B u n d d e r D e u t s c h e n N o r d m ä h r. - 1 0-1 4-9 D e u t s c h e r K u l t u r v e r b a n d - 8-4 - 5 S o k o l 9-1 - 0 - O r e l 5-0 - 0 - D e u t s c h e r T u r n v e r b a n d - 1 1-2 - 3 D ě l n i c k á t ě l o v ý c h o v a 2-0 - 0 - J i n é t ě l o v ý c h. a s p o r t. o r g a n i z. 3 1 7 0 2 0 1 V z d ě l., č t e n á ř. a o s v ě t. 5 8 0 1 0 1 H u d e b n í, p ě v e c k é a d i v a d e l n í 0 8 0 2 0 2 C í r k e v. a n á b o ž. 1 6 0 1 0 5 Š k o l., m l á d. a ž e n 1 1 0 0 7 0 3 Ú ř e d., u č i t. a l é k. 3 1 5 0 0 0 0 Ž i v n o s t n í k ů, ř e m e s l. a o b c h o d. 0 5 0 2 0 0 Z e m ě d ě l s k é, r o l n í k ů a d o m k a ř ů 5 7 0 2 0 2 O d b o r., d ě l n. a z a m. 3 2 1 1 8 0 4 S o c i á l. a p o d p ů r n é 4 7 0 0 0 3 V o j e n s k ý c h v y s l o u ž. 2 5 0 1 0 1 C h o v a t e l ů a p ě s t i t. 1 4 0 1 0 0 J i n é n e z a ř a d i t e l n é 2 1 0 0 1 0 2 U r č i t o u z m ě n u n a r u š u j í c í p o m ě r o b o u h l a v n í c h n á r o d n o s t í, p ř i n á š í n e j p r v e j e d n á n í m e z i K o s t n i c k o u j e d n o t o u, ú s t ř e d í m č e s k o s l o v e n s k ý c h e v a n g e l í k ů a č e s k o u n á r o d n í r a d o u. Z a p o m o c i S t á t n í h o p o z e m k o v é h o ú ř a d u a z á k o n a o p o z e m k o v é r e f o r m ě z e d n e 1 6. 4. 1 9 1 9, d o š l o k r e e m i g r a c i č e s k ý c h e x u l a n t ů z p o l s k é h o Z e l o v a a o k o l í. N o v ý m d o m o v e m s e s t a l p r o p r v n í s k u p i n u p ř í c h o z í c h V e l k ý d v ů r v Z á b ř e h u n a p ř e l o m u l e t 1 9 2 2-2 3, n á s l e d o v a n ý r o k u 1 9 2 4 d a l š í m i n a v r á t i l c i, u s a z e n ý m i d o V i k ý ř o v i c, v t é d o b ě o b y d l e n ý c h p ř e v á ž n ě N ě m c i. V ý r a z n ě j i d o n á r o d n o s t n í s k l a d b y v š a k z a s á h l p ř í c h o d a s i 3 0 0 0 Č e c h ů d o Š u m p e r k a. V t o m t o p ř í p a d ě š l o o ú ř e d n í k y, p ř e d s t a v i t e l e s t á t n í s p r á v y, i n t e l i g e n c i a t d. 1 I p o t ě c h t o z m ě n á c h n a v y š u j í c í c h p o d í l Č e c h ů, t v o ř i l i i n a d á l e m e n š i n u. V r o c e 1 9 3 0 p ř e v a ž o v a l i j e n n a Z á b ř e ž s k u, k d e j i c h ž i l o 4 2. 0 9 4, z a t í m c o N ě m c ů b y l o 2 6. 0 1 7. V š u m p e r s k é m p o l i t i c k é m o k r e s e z a s t u p o v a l i j e n z ř e t e l n o u m e n š i n u 1 8. 0 7 5 o p r o t i 6 1. 7 3 9 N ě m c ů, a b y n a J e s e n i c k u p ř e d s t a v o v a l i p o u h ý z l o m e k 2. 7 0 3 o b y v a t e l v ů č i 6 6. 9 8 7 o b č a n ů m n ě m e c k é h o n á r o d a. P r o d o p l n ě n í j e 1 Melzer, M. Schulz, J. a kol.: Vlastivěda šumperského okresu. OkÚ a OVM Šumperk 1993, s. 98. 9

t ř e b a t a k é u v é z t, v s o u č t u v š e c h t ř í p o l i t i c k ý c h o k r e s ů, e x i s t e n c i 4. 0 8 9 o b y v a t e l j i n é n á r o d n o s t i, p o p ř. c i z i n c ů. 1 R e l a t i v n í s t a b i l i t u m e z i o b ě m a h l a v n í m i n á r o d y p o s i l o v a l r o z m a c h č e s k o s l o v e n s k é e k o n o m i k y v e d v a c á t ý c h l e t e c h, u m o ž ň u j í c í u s p o k o j e n í s o c i á l n í c h p o t ř e b. P o z i t i v n ě p ů s o b i l a t a k é p o l i t i k a s t á t u, u m o ž ň u j í c í r o z m a c h s p o l k o v é h o a k u l t u r n í h o ž i v o t a m e n š i n. P o s t a b i l i z a c i p o m ě r ů v n o v ě v z n i k l é r e p u b l i c e d o c h á z e l o k e s p o l u p r á c i s v ě t š i n o u n ě m e c k ý c h p o l i t i c k ý c h s t r a n, a t o d o k o n c e i n a v l á d n í ú r o v n i. Z v r a t p ř i n e s l a h o s p o d á ř s k á k r i z e n a p o č á t k u t ř i c á t ý c h l e t, k d y p r á v ě p o h r a n i č n í o b l a s t i, j e j i c h ž p r ů m y s l b y l z n a č n ě o r i e n t o v a n ý n a e x p o r t, p o c i ť o v a l y v e z v ý š e n é m m ě ř í t k u v z e s t u p c e l o s v ě t o v é h o o c h r a n á ř s t v í. P r á v ě v ý r a z n é e k o n o m i c k é p r o b l é m y p ř i s p í v a l y k e v z e s t u p u r o z e p ř í m e z i N ě m c i a Č e c h y, k t e r é v y u ž í v a l a n a c i s t i c k á p r o p a g a n d a k e t v r z e n í, ž e Č e s k o s l o v e n s k o ú m y s l n ě p ř e n á š í p r o b l é m y n a p o h r a n i č n í ú z e m í, a b y u l e h č o v a l o v l á d n o u c í m Č e c h ů m. 2 P r o b l é m e m b y l a n e j e n o m h l o u b k a h o s p o d á ř s k é k r i z e, a l e t a k é d o b a j e j í h o t r v á n í a s t í m s o u v i s e j í c í d l o u h o d o b á v y s o k á n e z a m ě s t n a n o s t. V ý r a z n ě j š í z l e p š e n í e k o n o m i k y v č e t n ě e x p o r t u, p ř i n e s l a ž r o k 1 9 3 7, n a r o z d í l o d v ě t š i n y s v ě t a, k d e d o c h á z e l o k v z e s t u p u j i ž v r o c e 1 9 3 4. T o k o n t r a s t o v a l o z v l á š t ě s e s i t u a c í v s o u s e d n í m N ě m e c k u, s p r u d c e k l e s a j í c í m p o č t e m l i d í b e z p r á c e. 3 P ř í m o u k á z k o v ý m p ř í p a d e m v e d o u c í m k n a p ě t í v e s l e d o v a n é o b l a s t i, b o h u ž e l s v ý r a z n ě t r a g i c k ý m z a k o n č e n í m, b y l s v o l a n ý p r o j e v s t á v k u j í c í c h a n e z a m ě s t n a n ý c h, o r g a n i z o v a n ý k o m u n i s t y v N ě m c i o b ý v a n é m J e s e n í k u. Z a k á z a n ý p r ů v o d b y l s l e d o v á n č e t n i c t v e m, k t e r é j e j p ř e d m ě s t e m z a s t a v i l o, a b y p o s l o v n í c h ú t o c í c h z ř a d d e m o n s t r a n t ů z a h á j i l o p a l b u. S m r t o s m i d ě l n í k ů a z r a n ě n í t ř i n á c t i d a l š í c h, p ř i m ě l a p r e z i d e n t a r e p u b l i k y k p o z v á n í 1 Zábřežsko 693, Šumpersko 1.369 a Jesenicko 2.027 obyvatel. 2 Kárník, Z.: České země v éře První republiky, II. Praha 2002, s. 45-48. 3 Kárník, Z.: České, III. Praha 2003, s. 59-60. 10

a d l o u h é m u r o z h o v o r u s m i n i s t r e m v n i t r a. T. G. M a s a r y k n a l é h a l, a b y s e t a k t o t v r d ý z á k r o k j i ž n e o p a k o v a l. 1 V n á b o ž e n s k é o b l a s t i s e p r o j e v i l v e s l e d o v a n é m o b d o b í o d k l o n p ř e d e v š í m u č e s k é h o o b y v a t e l s t v a, v e p r o s p ě c h č e s k o s l o v e n s k é, č e s k o b r a t r s k é a p r a v o s l a v n é c í r k v e, v m e n š í m m ě ř í t k u m e z i n ě m e c k ý m o b y v a t e l s t v e m v e p r o s p ě c h s t a r o k a t o l i c k é a e v a n g e l i c k é c í r k v e. N á b o ž e n s k é s l o ž e n í o b y v a t e l s t v a v r o c e 1 9 3 0 : Politický okres 2 Soudní okres katol. evan. českosl. žid. jiné bez vyzn. Zábřeh 59.884 2.312 4.637 178 225 1.568 Zábřeh 26.913 1.608 2.148 35 102 1.056 Mohelnice 19.363 416 2.179 142 46 248 Šilperk 13.608 288 310 1 77 264 Politický okres 3 Soudní okres katol. evan. českosl. žid. jiné bez vyzn. Šumperk 73.420 1.442 1.563 211 2.418 2.129 Staré Město 16.074 105 144 3 43 372 Šumperk 45.003 1.088 1.383 204 1.775 1.586 Vízmberk 12.343 249 36 4 600 171 Politický okres 4 Soudní okres katol. evan. českosl. žid. jiné bez vyzn. Jeseník 69.845 800 210 184 218 460 Jeseník 31.266 500 169 138 177 355 Cukmantl 9.633 105 6 34 3 23 Vidnava 16.790 100 15 4 28 56 Javorník 12.156 95 20 8 10 26 1 Kárník, Z.: České země v éře První republiky, II. Praha 2002, s. 107. 2 Bartoš, J. Schulz, J. Trapl, M.: Historický místopis Moravy a Slezska v letech 1848-1960, IV., okresy Šumperk, Zábřeh, Rýmařov. Ostrava 1974, s. 28. 3 Tamtéž. 4 Bartoš, J. Schulz, J. Trapl, M.: Historický..., XIII., okresy Bruntál, Jeseník, Krnov. Olomouc 1994, s. 82. 11

3. V z n i k a v ý v o j p o l i t i c k ý c h o k r e s ů d o r o k u 1 9 1 8. Z r u š e n í m p o d d a n s t v í v r o c e 1 8 4 8 z t r a t i l s v é o p o d s t a t n ě n í s t a r ý s p r á v n í s y s t é m, k d y v e ř e j n o u s p r á v u v y k o n á v a l y v p r v n í i n s t a n c i p a t r i m o n i á l n í ú ř a d y n e b o m a g i s t r á t y. S t o r o k ů p o t é, c o t e r e z i á n s k ý m i s p r á v n í m i r e f o r m a m i b y l a p o s t á t n ě n a d r u h á i n s t a n c e v e ř e j n é s p r á v y, t j. k r a j s k é ú ř a d y, p ř i k r o č i l o s e k p o s t á t n ě n í i p r v n í i n s t a n c e. J e š t ě p ř e d t í m v š a k, b y l y p r o z a t í m n í m o b e c n í m z ř í z e n í m o r g a n i z o v á n y o b c e j a k o o r g á n y ú z e m n í s a m o s p r á v y, k d e k r o m ě v l a s t n í p ř i r o z e n é p ů s o b n o s t i j a k o v o l e n ý m s b o r ů m, j í m b y l a p ř i k á z á n a i p ů s o b n o s t p ř e n e s e n á, k t e r á s p o č í v a l a v e v ý k o n u n ě k t e r ý c h a k t ů s t á t n í s p r á v y. T e n t o s t a v, k d y v e ř e j n o u s p r á v u v y k o n á v a l y n e j e n s t á t n í ú ř a d y, a l e v n ě k t e r ý c h o b l a s t e c h i o r g á n y ú z e m n í s a m o s p r á v y t r v a l a ž d o r o k u 1 9 2 7, k d y b y l a ú z e m n í s a m o s p r á v a n a v y š š í c h s t u p n í c h f a k t i c k y p o s t á t n ě n a. N o v á o r g a n i z a c e p o s t á t n ě n é v e ř e j n é s p r á v y, v s t o u p i l a v p l a t n o s t 1. l e d n a 1 8 5 0 a d o t é d o b y v y k o n á v a l y v e ř e j n o u s p r á v u n a d á l e p a t r i m o n i á l n í ú ř a d y, a l e n a s t á t n í ú t r a t y. Z á k l a d y n o v é o r g a n i z a c e v e ř e j n é s p r á v y b y l y s c h v á l e n y c í s a ř s k ý m n a ř í z e n í m z 2 6. č e r v n a 1 8 4 9, a z á k l a d n í j e d n o t k o u s e s t a l y p o l i t i c k é o k r e s y. B y l y v y t v á ř e n y p o d l e j e d n o t n ý c h h l e d i s e k t a k, a b y s e o d s e b e z á s a d n ě n e l i š i l y r o z l o h o u č i p o č t e m o b y v a t e l. V y š š í m i j e d n o t k a m i s e s t a l y k r a j e a z e m ě. N e j v y š š í m o r g á n e m p o l i t i c k é s p r á v y s e s t a l o m i n i s t e r s t v o v n i t r a. 1 V j u s t i č n í s p r á v ě, o d d ě l e n é o d s p r á v y p o l i t i c k é, s e p o l i t i c k é o k r e s y d á l e d ě l i l y n a m e n š í s o u d n í o k r e s y. N a ú z e m í Z á b ř e ž s k u b y l y v y t v o ř e n y t ř i s o u d n í o k r e s y z á b ř e ž s k ý, m o h e l n i c k ý a š t í t e c k ý, n a ú z e m í š u m p e r s k é h o p o l i t i c k é h o o k r e s u v z n i k l y t a k é t ř i s o u d n í o k r e s y š u m p e r s k ý, s t a r o m ě s t s k ý a l o u č e n s k ý, a n a J e s e n i c k u č t y ř i s o u d n í o k r e s y j e s e n i c k ý, z l a t o h o r s k ý, v i d n a v s k ý a j a v o r n i c k ý. O k r e s n í s o u d y z a č a l y p r a c o v a t o d 1. č e r v e n c e 1 8 5 0. 2 O k r e s n í h e j t m a n s t v í v y t v o ř e n é v s í d l e k a ž d é h o p o l i t i c k é h o o k r e s u, b y l o p r v o i n s t a n č n í m ú ř a d e m p o l i t i c k é s p r á v y s v š e o b e c n o u 1 Janák, J.- Hledíková, Z.: Dějiny správy v českých zemích do roku 1945. Praha 1989, s. 319. 2 Melzer, M. Schulz, J. a kol.: Vlastivěda šumperského okresu. OÚ a OVM Šumperk 1993, s. 93. 12

p ů s o b n o s t í. V č e l e ú ř a d u b y l ú ř e d n í k s p r á v n i c k ý m v z d ě l á n í m a t i t u l e m o k r e s n í h e j t m a n. T e n o d p o v í d a l z a c h o d i n s t i t u c e a b y l m u p o d ř í z e n o s t a t n í p e r s o n á l, t v o ř e n ý o k r e s n í m k o m i s a ř e m, s e k r e t á ř e m a d a l š í m ú ř e d n i c t v e m. V s í d l e k a ž d é h o k r a j e b y l a z ř í z e n a k r a j s k á v l á d a, v č e l e s k r a j s k ý m p r e z i d e n t e m. T ě ž i š t ě p o l i t i c k é s p r á v y v z e m i, s p o č í v a l o p r á v ě v k r a j s k ý c h v l á d á c h a t y b y l y v y b a v e n y p a t ř i č n ý m ú ř e d n i c t v e m, z a t í m c o p e r s o n á l z e m s k é h o m í s t o d r ž i t e l s t v í b y l c o n e j v í c e r e d u k o v á n. K r a j s k é v l á d y b y l y p o d ř í z e n y p ř í m o m i n i s t e r s t v u v n i t r a, p ř e s t o ž e f o r m á l n ě b y l o m e z i k r a j s k o u v l á d u a m i n i s t e r s t v e m j e š t ě m í s t o d r ž i t e l s t v í. N a k r a j s k é v l á d y b y l y p ř e n e s e n y t é m ě ř v š e c h n y f u n k c e d ř í v ě j š í c h g u b e r n i í. O d l o u č e n í S l e z s k a o d M o r a v y, b y l o p ř e r u š e n o m e z i l e t y 1 8 6 0-6 1, k d y b y l o n a p ř e c h o d n o u d o b u o p ě t s p o j e n o s M o r a v o u. M í s t o d r ž i t e l s t v í v y k o n á v a l o d o z o r n a d k r a j s k ý m i v l á d a m i, z a s t u p o v a l o v l á d u n a z e m s k é m s n ě m u a r o z h o d o v a l o v c e l o z e m s k ý c h z á l e ž i t o s t e c h, d á l e p o d n ě j s p a d a l a s t á t n í p o l i c i e a p ř e d k l á d á n í r e k u r s ů n a m i n i s t e r s t v o. T a k t o p o j a t á s o u s t a v a s t á t n í s p r á v y, j e j í m ž a u t o r e m b y l m i n i s t r v n i t r a S t a d i o n, p ř e s t a l a z á h y p o o d e z n ě n í r e v o l u č n í c h u d á l o s t í v y h o v o v a t p o t ř e b á m n a s t u p u j í c í h o n e o a b s o l u t i s m u. N o v ý m i n i s t r v n i t r a B a c h, j e š t ě 3 1. č e r v e n c e 1 8 4 9 o z n á m i l z á m ě r v y t v o ř i t s y s t é m v ě t š í c h ž i v o t a s c h o p n ě j š í c h o k r e s ů. N a k o n e c v š a k b y l a o p u š t ě n a m y š l e n k a v z n i k u s a m o s p r á v n ý c h o k r e s n í c h o b c í, p ř e v l á d l a p o l i c e j n í f u n k c e s t á t u a ú ř a d y d b a l y v p r v é ř a d ě n a c o n e j v ě t š í z í s k á v á n í i n f o r m a c í o n á l a d á c h m e z i o b y v a t e l s t v e m. N o v á o r g a n i z a c e s t á t n í s p r á v y v s t o u p i l a v p l a t n o s t 1 2. k v ě t n a 1 8 5 5, k d y z a h á j i l y č i n n o s t s m í š e n é o k r e s n í a k r a j s k é ú ř a d y, j e j i c h ž p o č e t n a M o r a v ě b y l s t a n o v e n n a 7 6 a p o č e t k r a j s k ý c h ú ř a d ů s e z v ý š i l n a š e s t. O k r e s n í ú ř a d v e d l o k r e s n í p ř e d s t a v e n ý. P ů s o b n o s t ú ř a d ů s e d ě l i l a n a o b l a s t p o l i t i c k o u, s o u d n í, b e r n í a p o k l a d n í. V s o u d n í c h z á l e ž i t o s t e c h p ř e v z a l y o k r e s n í ú ř a d y p ů s o b n o s t o k r e s n í c h s o u d ů, p r o t o ž e v z n i k l y s p o j e n í m o k r e s n í c h s o u d ů a o k r e s n í c h h e j t m a n s t v í. 13

U k r a j s k ý c h ú ř a d ů, v j e j i c h ž č e l a s t á l k r a j s k ý p ř e d s t a v e n ý, b y l i s p e c i á l n í p e r s o n á l k r a j s k ý l é k a ř a t e c h n i č t í ú ř e d n í c i p r o o b l a s t v e ř e j n é s t a v e b n í s l u ž b y. O p r o t i d ř í v ě j š í m k r a j s k ý m v l á d á m s e k r a j s k é ú ř a d y s t a l y j e n p r o s t ř e d n í k y m e z i p r v o i n s t a n č n í m i o k r e s n í m i ú ř a d y a ú ř a d y z e m s k ý m i. V ý z n a m m í s t o d r ž i t e l s t v í z n a č n ě s t o u p l a s a m o t n é k r a j s k é ú ř a d y b y l y r u š e n y, n a M o r a v ě j i ž 5. č e r v n a 1 8 6 0. M í s t o d r ž i t e l s t v í n e j v y š š í s p r á v n í ú ř a d k o r u n n í z e m ě, s p a d a l o, s p o l e č n ě s e z e m s k o u v l á d o u, p o d m i n i s t e r s t v o v n i t r a. V o b l a s t i s p e c i á l n í c h z á l e ž i t o s t í p o d l é h a l o v š a k i d a l š í m m i n i s t e r s t v ů m n e b o ú s t ř e d n í m ú ř a d ů m. P o o b n o v e n í ú s t a v n o s t i, a z e j m é n a p o v y d á n í p r o s i n c o v é ú s t a v y z r o k u 1 9 6 7, n e b y l o m o ž n é n a d á l e u d r ž o v a t s p o j e n í s o u d n i c t v í s e s p r á v o u. D o š l o k o b n o v e n í o k r e s n í c h h e j t m a n s t v í a f u n k c e o k r e s n í h o h e j t m a n a, u ú z e m n í h o č l e n ě n í d o š l o k n á v r a t u p ř e d r o k 1 8 5 5, v č e t n ě o b n o v y m a l ý c h s o u d n í c h o k r e s ů. P ů v o d n í p o č e t t ř i c e t i p o l i t i c k ý c h o k r e s ů s e d ě l e n í m n e j v ě t š í c h z n i c h, p o s t u p n ě n a v ý š i l n a 3 4 v r o c e 1 9 0 8. K r a j e j i ž o b n o v e n y n e b y l y. V č e l e n e j v y š š í h o z e m s k é h o ú ř a d u s t á l m í s t o d r ž i t e l. D o p r a v o m o c i o k r e s n í c h h e j t m a n s t v í s t a n o v i l z á k o n z 1 9. k v ě t n a 1 8 6 8, v š e c h n y p o l i t i c k é z á l e ž i t o s t i p a t ř í c í d ř í v e s m í š e n ý m o k r e s n í m ú ř a d ů m, p o k u d n e b y l y p ř i k á z á n y o b e c n í m, n e b o o k r e s n í m z a s t u p i t e l s t v ů m. O b e c n ě l z e ř í c i, ž e s e j e j i c h k o m p e t e n c e v z t a h o v a l a n a t r o j í o k r u h z á l e ž i t o s t í : n a p o l i t i c k o u s p r á v u v u ž š í m s m y s l u s l o v a, n a p o l i c i i a p é č i o b l a h o b y t a n a s p o l u p ů s o b e n í p ř i j e d n á n í j i n ý c h s p r á v n í c h ú ř a d ů, a t o p ř e d e v š í m f i n a n č n í c h a v o j e n s k ý c h, p ů s o b í c í c h v o b v o d u h e j t m a n s t v í. Z e s t e j n é h o z á k o n a v y c h á z e l a t a k é o r g a n i z a c e m í s t o d r ž i t e l s t v í. M í s t o d r ž i t e l b y l o d p o v ě d n ý n e j e n z a s v é v l a s t n í ú ř e d n í j e d n á n í, a l e i z a j e m u p o d ř í z e n ý z e m s k ý ú ř a d. M í s t o d r ž i t e l s t v í p e č o v a l o o v e š k e r é z á l e ž i t o s t i v z e m i s p a d a j í c í v n e j v y š š í i n s t a n c i p o d u r č i t é o d b o r n é m i n i s t e r s t v o a m ě l o t í m p á d e m p o s t a v e n í z v l á š t n í h o n e j v y š š í h o s t á t n í h o ú ř a d u p r o u r č i t ý d í l s t á t u, t j. p r o z e m i j a k o s p r á v n í p r o v i n c i i. N a d á l e b y l m í s t o d r ž i t e l v p o d ř í z e n é m p o s t a v e n í, p ř e d e v š í m v ů č i m i n i s t r u v n i t r a, p ř i s p r á v ě z á l e ž i t o s t í n á l e ž e j í c í c h 14

v n e j v y š š í i n s t a n c i i o s t a t n í m m i n i s t e r s t v ů m, b y l v š a k p o d ř í z e n i t ě m t o c e n t r á l n í m ú ř a d ů m. N a t o m t o z á k l a d ě v y t v o ř e n á o r g a n i z a c e p o l i t i c k é s p r á v y, p a k b e z v ě t š í c h z m ě n p ř e t r v a l a e x i s t e n c i R a k o u s k o - U h e r s k a a b y l a p ř e v z a t a i p ř e d m n i c h o v s k o u r e p u b l i k o u. 1 1 Janák, J.- Hledíková Z.: Dějiny správy v českých zemích do roku 1945. Praha 1989, s. 320-324. 15

4. P o l i t i c k é o k r e s y z a P r v n í r e p u b l i k y. N e j v y š š í i n s t a n c í p o l i t i c k é s p r á v y, z ů s t a l o i n a d á l e m i n i s t e r s t v o v n i t r a. N a n i ž š í ú r o v n i b y l a p o l i t i c k á s p r á v a, p o l i c i e a č e t n i c t v o p ř e v z a t y t a k, j a k e x i s t o v a l y n a k o n c i v á l k y. V d o b ě r e v o l u č n í c h u d á l o s t í n a k o n c i r o k u 1 9 1 8, s t a č i l p o k y n N á r o d n í h o v ý b o r u a v č e s k ý c h z e m í c h s e v y t v o ř i l a s í ť o k r e s n í c h a m í s t n í c h n á r o d n í c h v ý b o r ů a n á r o d n í v ý b o r y z e m s k é. 1 N á r o d n í v ý b o r y s i z a č a l y o s o b o v a t p r a v o m o c i o r g á n ů p o l i t i c k é s p r á v y, c o ž v z h l e d e m k s n í ž e n é p r e s t i ž i o k r e s n í c h h e j t m a n s t v í b y l o r e l a t i v n ě s n a d n é. P r a ž s k ý n á r o d n í v ý b o r u ž o d p o č á t k u z a k r o č o v a l p r o t i p ř e h n a n ě r a d i k á l n í č i n n o s t i n ě k t e r ý c h n á r o d n í c h v ý b o r ů a u s n e s e n í m v l á d y z e 4. p r o s i n c e 1 9 1 8 b y l a j e j i c h č i n n o s t u k o n č e n a. V ý j i m k u t v o ř i l y j e n v ý b o r y v m e n š i n o v ý c h o b l a s t e c h, f u n g u j í c í a ž d o j a r a 1 9 2 0. O k r e s n í h e j t m a n s t v í b y l a v t é t o d o b ě p ř e j m e n o v á n a n a o k r e s n í s p r á v y p o l i t i c k é, v j e j i c h ž č e l e b y l i i n a d á l e p o n e c h á n i o k r e s n í h e j t m a n i, v r o c e 1 9 1 9 v š a k b y l y o d n i c h o d l o u č e n y b e r n í r e f e r á t y, p ř e t v o ř e n é v s a m o s t a t n é b e r n í s p r á v y. T a k é n a v y š š í ú r o v n i p o l i t i c k é s p r á v y n e n a s t a l a z m ě n a, m í s t o d r ž i t e l s t v í v š a k b y l o p ř e j m e n o v á n o n a z e m s k o u s p r á v u p o l i t i c k o u, v č e l e s p r e z i d e n t e m. P r o p o s í l e n í a u t o r i t y t ě c h t o ú ř a d ů, b y l a v y t v o ř e n a f u n k c e d ů v ě r n í k ů u p o l i t i c k ý c h ú ř a d ů z ř a d o b č a n s t v a, z a s t u p u j í c í m i j e d n o t l i v é p o l i t i c k é s t r a n y. T e h d e j š í m i n i s t r v n i t r a Š v e h l a, v e s n a z e u k l i d n i t r a d i k á l n ě n a l a d ě n é m a s y, p ř e d e v š í m d ě l n i c t v a, s e p o k o u š e l v y t v o ř i t z d á n í, ž e d u c h n o v ě v y t v á ř e n é r e p u b l i k o v é s p r á v y, j e z á s a d n ě o d l i š n ý o d d u c h a d ř í v ě j š í m o n a r c h i e. J í m v y d a n á v y h l á š k a z e d n e 3 0. p r o s i n c e 1 9 1 8 o z n a m o v a l a, ž e z ř í z e n í R Č S z n a m e n á n e j e n z m ě n u s t á t n í f o r m y, n ý b r ž i k o n e c d o s a v a d n í h o p o r u č n í k o v á n í o b č a n s t v a, ú ř a d y s p r á v n í m i. 1 6. l e d n a n á s l e d u j í c í h o r o k u v y c h á z í v y h l á š k a o z ř í z e n í d ů v ě r n í k ů u p o l i t i c k ý c h ú ř a d ů. T a o b s a h o v a l a p ř í k a z p r o p ř e d n o s t y p o l i t i c k ý c h ú ř a d ů, a b y s c o n e j v ě t š í m u r y c h l e n í m j m e n o v a l i č t y ř i 1 Janák, J.- Hledíková Z.: Dějiny správy v českých zemích do roku 1945. Praha 1989, s. 413. 16

d ů v ě r n í k y, k t e ř í m ě l i i n f o r m o v a t ú ř a d o p o t ř e b á c h o b y v a t e l s t v a a p ř í p a d n ě n a v r h o v a t a d e k v á t n í o p a t ř e n í. N e j e n z d ů v o d u s j e d n o c e n í p o l i t i c k é s p r á v y v č e s k ý c h z e m í c h, n a S l o v e n s k u a n a P o d k a r p a t s k é R u s i, a l e h l a v n ě p r o o d s t r a n ě n í d v o j k o l e j n o s t i s p r á v y, t j. n a j e d n é s t r a n ě s t á t n í s p r á v y a n a d r u h é s t r a n ě ú z e m n í s a m o s p r á v y, s e o b j e v i l a m y š l e n k a v z n i k u ž u p n í h o z ř í z e n í. N o v ě v z n i k l ý m ž u p n í m o b č a n s k ý m s b o r ů m, s e m ě l o d o s t a t z n a č n ý c h p r a v o m o c í. Ž u p n í z ř í z e n í p ř i j a t é z á k o n e m 2 0. ú n o r a 1 9 2 0, m ě l o b ý t a k t i v o v á n o d o t ř í l e t, a t o v n ě k o l i k a e t a p á c h. Z á s a d n í m o d p ů r c e m s e s t a l a, v t é d o b ě v š a k n e p ř í l i š v ý z n a m n á, l i d o v á s t r a n a, t r v a j í c í n a z e m s k é m z ř í z e n í. O d p ů r c e m n o v é h o z á k o n a b y l a t a k é n á r o d n í d e m o k r a c i e, p o u k a z u j í c í n a s k u t e č n o s t, ž e p ř i z v o l e n é m s y s t é m u s t ř e d n ě v e l k ý c h ž u p a p ř i z n a č n é p r a v o m o c i o b č a n s k ý c h s b o r ů p o d l e p ř i j a t é h o z á k o n a, b u d o u n e j m é n ě d v ě ž u p y z c e l a v r u k o u n ě m e c k é h o o b y v a t e l s t v a. R e á l n é f u n g o v á n í ž u p s e s t á l e o d k l á d a l o. Z á k o n s i c e v s t o u p i l v p l a t n o s t k 1. l e d n u 1 9 2 3, a l e t ý k a l s e j e n S l o v e n s k a a t o j e n v o k l e š t ě n é p o d o b ě. Ž u p n í z ř í z e n í n a S l o v e n s k u v š a k z n a m e n a l o, ž e v Č S R e x i s t o v a l y t ř i r ů z n é s y s t é m y p o l i t i c k é s p r á v y. V Č e c h á c h, n a M o r a v ě a v e S l e z s k u p ů s o b i l s t a r ý r a k o u s k ý s y s t é m, n a S l o v e n s k u ž u p n í z ř í z e n í a n a P o d k a r p a t s k é R u s i s t a r ý u h e r s k ý s y s t é m. Ú v a h y, v e d o u c í k s j e d n o c e n í p o l i t i c k é s p r á v y v Č e s k o s l o v e n s k u, d o s t a l y d a l š í i m p u l s v d o b ě e x i s t e n c e p a n s k é k o a l i c e v p o l o v i n ě d v a c á t ý c h l e t. H l i n k o v a s l o v e n s k á ľ u d o v á s t r a n a, s t u p ň u j í c í s v ů j b o j z a a u t o n o m i i S l o v e n s k a, p o t ř e b o v a l a p r o k á z a t v o l i č ů m u r č i t ý ú s p ě c h s v é p o l i t i k y a p r á v ě z e m s k é z ř í z e n í m o h l o b ý t p o č á t k e m b u d o u c í a u t o n o m i e. D u c h o v n í m i o t c i z r u š e n í ž u p n í h o u s p o ř á d á n í a z a v e d e n í z e m í, b y l i n á r o d n í d e m o k r a t é. P o s t á t n ě n í o k r e s n í a z e m s k é s a m o s p r á v y a t í m p á d e m o d s t r a n ě n í d v o j k o l e j n o s t i v e ř e j n é s p r á v y, p o s í l e n é p o s t a v e n í v l á d y, u t u ž e n í p o l i c e j n í a t r e s t n í p r a v o m o c i s p r á v n í c h ú ř a d ů, o d p o v í d a l y j e j i c h p ř e d s t a v á m. 17

N o v ě s c h v á l e n ý Z á k o n o o r g a n i z a c i p o l i t i c k é s p r á v y b y l v y h l á š e n p o d č. 1 2 5 / 1 9 2 7 S b. V č e s k ý c h z e m í c h v s t o u p i l v p l a t n o s t 1. p r o s i n c e 1 9 2 8. P o l i t i c k ý m i ú ř a d y s p o v š e c h n o u p ů s o b n o s t í s e s t a l y v e d r u h é i n s t a n c i z e m s k é ú ř a d y, v p r v n í m s t u p n i o k r e s n í ú ř a d y. P o d v B r n ě s í d l í c í z e m s k ý ú ř a d, v č e l e s e z e m s k ý m p r e z i d e n t e m, n á l e ž e l o k r o m ě M o r a v y t a k é S l e z s k o. O b ě z e m ě b y l y t o t i ž s l o u č e n y v z e m i M o r a v s k o s l e z s k o u. O b v o d y o k r e s n í c h ú ř a d ů, s e v č e s k ý c h z e m í c h s h o d o v a l y s o b v o d y o k r e s n í c h s p r á v p o l i t i c k ý c h, v z e m i M o r a v s k o s l e z s k é e x i s t o v a l o 4 5 o k r e s n í c h ú ř a d ů. I n a d á l e z ů s t a l a z a c h o v á n a m o n o k r a t i c k á o r g a n i z a c e o k r e s n í c h i z e m s k ý c h ú ř a d ů. Z a m ě s t n a n c i p o l i t i c k ý c h ú ř a d ů b y l i j e d n a k s t á t n í, j e d n a k a u t o n o m n í, t j. s p a d a j í c í p o d z e m ě, p o p ř. o k r e s y. K p ů s o b n o s t i n o v ý c h ú ř a d ů j e m o ž n é k o n s t a t o v a t, ž e z e m s k é ú ř a d y v y k o n á v a l y v č e s k ý c h z e m í c h v e s v ý c h o b v o d e c h, p ů s o b n o s t d ř í v ě j š í c h p o l i t i c k ý c h z e m s k ý c h s p r á v, j e j i c h p r e z i d e n t ů a p ů s o b n o s t z e m s k ý c h v ý b o r ů. O k r e s n í ú ř a d y v y k o n á v a l y n a M o r a v ě a v e S l e z s k u p ů s o b n o s t o k r e s n í c h p o l i t i c k ý c h s p r á v, j e j i c h p ř e d n o s t ů a s a m o s p r á v n ý c h s i l n i č n í c h o k r e s ů. 1 1 Janák, J. - Hledíková, Z.: Dějiny správy v českých zemích do roku 1945. Praha 1989, s. 413-416. 18

5. Z á k o n o d á r n á m o c z a P r v n í r e p u b l i k y. O d s v é h o v z n i k u s e Č e s k o s l o v e n s k o h l á s i l o k p a r l a m e n t a r i s m u, j a k o z n a k u m o d e r n í c h d e m o k r a t i c k ý c h s t á t ů. P ř e d c h o z í c h s e d m d e s á t l e t r a k o u s k é h o p a r l a m e n t a r i s m u b y l o c h á p á n o j a k o é r a n e u s k u t e č n ě n ý c h n á r o d n í c h n a d ě j í n a v l a s t n í r e p r e z e n t a t i v n í z á k o n o d á r n ý o r g á n. V y t v o ř e n í p a r l a m e n t u n a s k l o n k u r o k u 1 9 1 8 m ě l o s y m b o l i z o v a t o d p o u t á n í s e o d R a k o u s k o - U h e r s k a a z p ů s o b, j a k z f o r m o v a t o b v y k l ý r á m e c p o l i t i c k é t r a n s f o r m a c e. N á r o d n í v ý b o r č e s k o s l o v e n s k ý, v z n i k l ý 1 3. 7. 1 9 1 8 a v y k o n á v a j í c í z á k o n o d á r n o u i v ý k o n n o u m o c o d 2 8. ř í j n a d o 1 4. l i s t o p a d u 1 9 1 8, s p l n i l p r á v ě t u t o p ř e c h o d n o u f u n k c i. Z a s t o u p e n í j e d n o t l i v ý c h s t r a n v y c h á z e l o z p o m ě r u v ý s l e d k u v o l e b d o ř í š s k é r a d y v r o c e 1 9 1 1. P ů v o d n í p o č e t n e c e l ý c h č t y ř d e s í t e k č l e n ů s e p o d l e p r o z a t í m n í ú s t a v y r o z r o s t l u s t a n o v e n í m R e v o l u č n í h o N á r o d n í h o s h r o m á ž d ě n í n a 2 5 6, p o z d ě j i, p o d o p l n ě n í z á s t u p c ů z e S l o v e n s k a, n a 2 7 0. S t á l e s e j e d n a l o o j m e n o v á n í p o l i t i c k ý m i s t r a n a m i. V t o m t o s l o ž e n í, b e z z á s t u p c ů n ě m e c k ý c h a m a ď a r s k ý c h s t r a n, p r a c o v a l j e d n o k o m o r o v ý p a r l a m e n t a ž d o s c h v á l e n í t e x t u n o v é ú s t a v y ( 2 9. 2. 1 9 2 0 ). V ú n o r o v é ú s t a v ě b y l a u p ř e d n o s t n ě n a t z v. k l a s i c k á v a r i a n t a p a r l a m e n t a r i s m u, i n s p i r o v a n á f r a n c o u z s k ý m v z o r e m. V s y s t é m u v z á j e m n é k o n t r o l y v l á d y a p a r l a m e n t u, t a k b y l o f o r m á l n ě u p ř e d n o s t n ě n o d v o u k o m o r o v é N á r o d n í s h r o m á ž d ě n í. D o t a k t o v y t v o ř e n é h o v z t a h v š a k z a s a h o v a l a t z v. P ě t k a. P o s l a n e c k á s n ě m o v n a m ě l a 3 0 0 p o s l a n c ů, v o l e n ý c h n a 6 - t i l e t é v o l e b n í o b d o b í p ř i a k t i v n í m v o l e b n í m p r á v u o d 2 1 a p a s i v n í m o d 3 0 l e t. Z á k o n y m u s e l y o d s o u h l a s i t o b ě k o m o r y v e s t e j n é p o d o b ě. Ú s t a v n í z m ě n y a v y h l á š e n í v á l k y p o d l é h a l y t ř í p ě t i n o v é v ě t š i n ě o b o u k o m o r p a r l a m e n t u, o b ž a l o b a p r e z i d e n t a p ř í p a d n ě p ř e d s e d y v l á d y, v y ž a d o v a l a d v o u t ř e t i n o v o u v ě t š i n u o b o u k o m o r, k e s c h v á l e n í b ě ž n ý c h z á k o n ů s t a č i l a p r o s t á v ě t š i n a p ř í t o m n ý c h p o s l a n c ů. V e ř e j n á z a s e d á n í s e k o n a l a o b v y k l e n a j a ř e a n a p o d z i m. 19

V m e z i d o b í p a r l a m e n t z a s t u p o v a l S t á l ý v ý b o r, s l o ž e n ý z 1 6 p o s l a n c ů a 8 s e n á t o r ů. D o 1 5 0 - t i č l e n n é h o S e n á t u m ě l o d o c h á z e t k v o l b ě a ž p o o s m i l e t e c h. N a r o z d í l o d 2 2 v o l e b n í c h k r a j ů p ř i v o l b á c h d o p o s l a n e c k é s n ě m o v n y, s e d o s e n á t u v o l i l o j e n v e 1 2 o b v o d e c h. P ů v o d n í m y š l e n k a k o n á n í s a m o s t a t n ý c h v o l e b n e b y l a r e a l i z o v á n a. A k t i v n í v o l e b n í p r á v o d o s e n á t u p l a t i l o o d 2 6, p a s i v n í o d 4 5 l e t. P ř i p o r o v n á n í k o m p e t e n c í j e d n o t l i v ý c h k o m o r N á r o d n í h o s h r o m á ž d ě n í Č S R j e p a t r n á d o m i n a n c e P o s l a n e c k é s n ě m o v n y. V ý h r a d n í m p r á v e m S e n á t u b y l o p o u z e s o u d i t, n a n á v r h P o s l a n e c k é s n ě m o v n y, p r e z i d e n t a p r o v e l e z r a d u a č l e n y v l á d y p r o p o r u š e n í z á k o n a. Z d ů v o d u k o m p l i k o v a n o s t i m ě n ě n í ú s t a v y a t a k é z p e r s o n á l n í c h d ů v o d ů n e d o š l o, i p ř e s m i n i m á l n í p o l t i c k o u r o l i S e n á t u, k j e h o z r u š e n í. P r o c h a r a k t e r i s t i k u z p ů s o b u v y t v á ř e n í z á k o n ů j e p o t ř e b a n e o p o m e n o u t e x i s t e n c i t z v. P ě t k y. P ů v o d n ě z a m ý š l e n é a d o ú s t a v y n e z a k o m p o n o v a n é u s k u p e n í z á s t u p c ů j e d n o t l i v ý c h s t á t n í c h i n s t i t u c í a t z v. s t á t o t v o r n ý c h s t r a n s e v y v i n u l o v o r g á n š é f ů h l a v n í c h p o l i t i c k ý c h s t r a n. P ř i j e d n á n í c h s e h l e d a l a k o m p r o m i s n í a j e d n o m y s l n á s t a n o v i s k a p o z d ě j i s c h v a l o v a n á p a r l a m e n t e m. P ě t k a, p o z d ě j i O s m a, s t á l a v j i s t é o p o z i c i v ů č i h r a d u, o b z v l á š t ě z a p r e z i d e n t o v á n í E. B e n e š e. T a k é l z e v u r č i t é m s m y s l u o z n a č i t j e j í c h o v á n í j a k o o b c h á z e n í ú s t a v n í c h i n s t i t u c í. P r o b l é m e m b y l o t a k é n a c h á z e n í s h o d y m e z i o b č a n s k ý m i a s o c i a l i s t i c k ý m i s t r a n a m i. K p o u ž i t í r e f e r e n d a v e s l e d o v a n é m o b d o b í n i k d y n e d o š l o. P o l i t i c k é e l i t y h o z d ů v o d u p ř í t o m n o s t i s i l n é n ě m e c k é m e n š i n y a n a s t a v e n í p o d m í n e k z a k t e r ý c h s e m o h l o k o n a t, p o v a ž o v a l y z a n e ž á d o u c í. 1 1 Balík, S. - Hloušek, V. - Holzer, J. - Šedo, J.: Politický systém českých zemí 1849 1989. Brno 2003, s. 52-55. 20

6. V o l e b n í s y s t é m 1 9 1 8 1 9 3 8. Z á s a d n í r o l i p ř i p o s t u p n é m f o r m o v á n í p o l i t i c k é h o s y s t é m u P r v n í r e p u b l i k y m ě l v ý b ě r t y p u v o l e b n í h o s y s t é m u. P ř í č i n y p r o u p ř e d n o s t n ě n í p r i n c i p u p o m ě r n o s t i p ř e d p r i n c i p e m v ě t š i n y, b y l y j a k i d e o v é ( p r a x e p ř e v á ž n é v ě t š i n y s o u d o b ý c h d e m o k r a c i í a r o m á n s k ý r a c i o n a l i s m u s n o v ý c h d e m o k r a t i c k ý c h ú s t a v o p r o t i a n g l o s a s k é m u e m p i r i s m u ), t a k p o l i t i c k é ( s l o ž i t á n á r o d n o s t í s i t u a c e a n e b e z p e č í v ý r a z n é h o ú s p ě c h u s o c i a l i s t i c k ý c h s t r a n ). P r o v o l e b n í s y s t é m b y l y c h a r a k t e r i s t i c k é t y t o z n a k y : 1, Z á s a d a p ř í s n ě v á z a n ý c h k a n d i d á t n í c h l i s t i n v e d l a k r o z h o d u j í c í m u v l i v u s t r a n p ř i s e s t a v o v á n í k a n d i d á t n í c h l i s t i n a p r o s t ř e d n i c t v í m t z v. p o s l a n e c k ý c h r e v e r s ů k e k o n t r o l e n a d k r o k y v l a s t n í c h p o s l a n c ů. 2, N e e x i s t e n c e o m e z o v a c í k l a u z u l e 3, M e t o d a p r o v ý p o č e t v o l e b n í h o č í s l a k o m b i n a c e H a r e o v y ( p r v n í s k r u t i n i u m ) a H a g e n b a c h B i s c h o f f o v y ( d r u h é s k r u t i n i u m ) f o r m u l e, v y ř a z o v a l a p o u z e v e l m i m a l é s t r a n y s r o z p t ý l e n o u p o d p o r o u ; v d r u h é m a t ř e t í m s k r u t i n i u m o h l y s t r a n y l i b o v o l n ě m ě n i t p o ř a d í k a n d i d á t ů. K n á s l e d k ů m t a k t o p o j a t é h o v o l e b n í h o s y s t é m u l z e z a h r n o u t : 1, V y s o k ý p o č e t k a n d i d u j í c í c h p o l i t i c k ý c h s t r a n, a č k o l i v d o c e l o s t á t n í c h k o l p o s t u p o v a l y p o u z e s t r a n y d o s a h u j í c í v e v o l e b n í m o b v o d u n e j m é n ě v o l e b n í h o č í s l a č i 2 0. 0 0 0 h l a s ů ( o d r o k u 1 9 2 5 b y l o n u t n é d o s a ž e n í v o l e b n í h o č í s l a, p r o v o l b y k o n a n é r o k u 1 9 3 5 z i s k 1 2 0. 0 0 0 h l a s ů c e l o s t á t n ě ), p ř e s t o b y l y c h a r a k t e r i s t i c k é v y s o k é p o č t y ú č a s t n í c í c h s e a n á s l e d n ě i v N á r o d n í m s h r o m á ž d ě n í z a s t o u p e n ý c h s t r a n, č a s t o s e z c e l a n e p a t r n ý m v ý z n a m e m. 2, R o z t ř í š t ě n o s t s t r a n i c k é h o s p e k t r a p o m ě r n ě v y s o k á š a n c e n a p a r l a m e n t n í z a s t o u p e n í, n e n u t i l a j e d n o t l i v é s t r a n y h l e d a t b l í z k é p o l i t i c k é p a r t n e r y. 3, A b s e n c e n u t n o s t i i n o v a c e s t r a n i c k ý c h p r o g r a m ů. 4, N e h y b n o s t s t r a n i c k é h o s p e k t r a ( v ý j i m k u t v o ř i l y j e n K S Č a S d P ) 21

5, P e r s o n á l n í d e g e n e r a c e p a r l a m e n t u, z p ů s o b e n á m i n i m á l n í o b m ě n o u č l e n ů o b o u k o m o r p a r l a m e n t u. 6, N u t n o s t v y t v á ř e n í k o a l i č n í c h v l á d a o m e z e n ý p o č e t n a n i c h s e p o t e n c i á l n ě p o d í l e j í c í c h s t r a n s y s t é m o v ě n e j v ý z n a m n ě j š í o b l a s t, v y p l ý v a j í c í z v ý š e u v e d e n é h o. 1 1 Balík, S. - Hloušek, V. - Holzer, J. - Šedo, J.: Politický systém českých zemí 1849 1989. Brno 2003, s. 55-56. 22

7. C h a r a k t e r i s t i k a h l a v n í c h p o l i t i c k ý c h s t r a n v č e s k ý c h z e m í c h. 1 Č e s k o s l o v e n s k á n á r o d n í d e m o k r a c i e. V z n i k l a 9. ú n o r a 1 9 1 8 n a s j e z d u z á s t u p c ů Č e s k é s t r a n y s t á t o p r á v n ě p o k r o k o v é a N á r o d n í s t r a n y s v o b o d o m y s l n é, s p o l u s v ě t š i n o u Č e s k é s t r a n y p o k r o k o v é. B ě h e m k v ě t n a 1 9 1 8 s e p ř i p o j i l a i P o k r o k o v á s t r a n a l i d u n a M o r a v ě a v ř í j n u i p o z ů s t a t k y N á r o d n í s t r a n y ( s t a r o č e š i ). D o č e l a n o v é s t r a n y, k t e r á t e h d y p ů s o b i l a p o d n á z v e m Č e s k á s t á t o p r á v n í d e m o k r a c i e, b y l p o s t a v e n K. K r a m á ř. T i s k o v ý m o r g á n e m b y l y N á r o d n í l i s t y. K. K r a m á ř s e t a k é s t a l p ř e d s e d o u p r v n í v l á d y s a m o s t a t n é h o Č e s k o s l o v e n s k a, v n í ž m ě l a j e h o s t r a n a t ř i m i n i s t r y. V R e v o l u č n í m n á r o d n í m s h r o m á ž d ě n í m ě l a c e l k e m 4 6 p o s l a n c ů, c o ž b y l n e j v ě t š í ú s p ě c h z a c e l o u j e j í e x i s t e n c i. S v ů j n o v ý o f i c i á l n í n á z e v - Č s. n á r o d n í d e m o k r a c i e - z í s k a l a n a s j e z d u 2 3. a ž 2 5. 3. 1 9 1 9, n e b o ť b y l o k o n s t a t o v á n o, ž e s t á t o p r á v n í o s a m o s t a t n ě n í s e j i ž u s k u t e č n i l o. P r o g r a m n a v r ž e n ý v r o c e 1 9 1 9, Č s. n. d. k o n z e r v a t i v n ě d o d r ž o v a l a a ž d o 3 0. l e t. Z á k l a d e m z ů s t a l a i d e a n á r o d n í h o s t á t u, p o s t a v e n á p r o t i d í l č í m z á j m ů m t ř í d a v r s t e v. S t r a n a s e d o v o l á v á d e m o k r a c i e u p l a t ň o v a n é b e z l e v i c o v ý c h v ý s t ř e l k ů, v s o c i á l n í s f é ř e d o p o r u č u j e s m í r, v n ě m ž k a p i t á l a p r á c e n e j s o u p r o t i k l a d n ý m i p o j m y. P o ž a d u j e o d l u k u c í r k v e o d s t á t u a v z a h r a n i č n í p o l i t i c e v š e s l o v a n s k o u l i n i i ( n o v o s l o v a n s t v í ). V e v o l b á c h r o k u 1 9 2 0 Č s. n. d z í s k a l a j e n 1 9 p o s l a n e c k ý c h m a n d á t ů a z a č a l s e p r o j e v o v a t n e s o u l a d m e z i j e d n o t l i v ý m i s l o ž k a m i, k t e r é d o s t r a n y v s t o u p i l y. O d r o k u 1 9 2 2 d á v a l o n a j e v o n e s o u h l a s s p o l i t i k o u p r a ž s k é h o c e n t r a b r n ě n s k é k ř í d l o, k t e r é s e v z á ř í 1 9 2 5 o s a m o s t a t n i l o p o d h l a v i č k o u N á r o d n í s t r a n y p r á c e a v e d e n í m A. S t r á n s k é h o. T o t o s t r a n i c k é u s k u p e n í s e v š a k v e v o l b á c h n e p r o s a d i l o. Č s. n. d. m ě l a v p o l i t i c e s t á l e m e n š í v ý z n a m a i n k l i n o v a l a s t á l e v í c e d o p r a v a. T o s e n a k o n e c p r o j e v i l o 2 5. 4. 1 9 3 5 v j e j í m s p o j e n í s f a š i z u j í c í m i u s k u p e n í m i. Č s. n. d. v p l y n u l a d o N á r o d n í h o s j e d n o c e n í a z a n i k l a 1 Vykoupil, L.: Slovník českých dějin. Brno 2000. 23