Rekonstrukce torzální hradní architektury na Moravě v letech a hledisko památkové péče

Masarykova univerzita Filozofická fakulta Rekonstrukce torzální hradní architektury na Moravě v letech 1960 2010 a hledisko památkové péče Copuli Lapidum (hromady kamení) Magisterská diplomová práce Bc. Ladislav Šulák Vedoucí práce: Mgr. Ondřej Jakubec, PhD. Brno 2013 1

P r o h l a š u j i, ţ e j s e m m a g i s t e r s k o u d i p l o m o v o u p r á c i v y p r a c o v a l s a m o s t a t n ě s v y u ţ i t í m u v e d e n ý c h p r a m e n ů a l i t e r a t u r y... B c. L a d i s l a v Š u l á k 2

Poděkování N a ú v o d s i d o v o l u j i p o d ě k o v a t v š e m i n s t i t u c í m, k t e r é m i u m o ž n i l y b a d a t e l s k o u č i n n o s t, z e j m é n a p r a c o v n í k ů m N á ro d n í h o p a m á t k o v é h o ú s t a v u v K ro m ě ř í ž i a v B r n ě, k a s t e l á n ů m h r a d u L u k o v, B r u m o v a C i m b u r k u K o r y č a n. D á l e p a k z á s t u p c ů m o b c í L u k o v, B r u m o v a K o r y č a n y. Ve l k ý d í k p a t ř í p a n u M g r. O n d ř e j i J a k u b c o v i, P h D. z a o d b o r n é r a d y a n e o c e n i t e l n o u p o m o c p ř i v e d e n í m a g i s t e r s k é d i p l o m o v é p r á c e. P o d ě k o v á n í p a t ř í t é ž m o j í z e s n u l é p a n í a m ý m p ř á t e l ů m z a c e n n é p ř i p o m í n k y a p o d n ě t n é d i s k u s e, r a d y a v n e p o s l e d n í ř a d ě m o r á l n í p o d p o r u, b e z k t e r é b y t a t o p r á c e n e v z n i k l a. 3

Obsah Ú v o d 6 1 To r z á l n í h r a d n í a r c h i t e k t u r y n a M o r a v ě 9 1. 1 Ú s v i t h r a d ů, p r v n í h r a d y, r a n é h r a d y 10 1. 2 L i t e r a t u r a o k a s t e l o g i i 11 1. 3 A r c h i t e k t u r a a f u n k c e s t ř e d o v ě k é h o h r a d u 16 1. 3. 1 K a s t e l ( f r a n c o u z s k ý t y p h r a d u ) 19 1. 4 R o z d ě l e n í h r a d n í a r c h i t e k t u r y 22 1. 5 Ve g e t a c e n a h r a d ě a v j e h o o k o l í 2 8 2 M e t o d i k a p a m á t k o v é p é č e 29 2. 1 Z á k o n o s t á t n í p a m á t k o v é p é č i 30 2. 2 Z a č á t k y z k o u m á n í h r a n í a r c h i t e k t u r y v 1 9. s t o l e t í 32 2. 3 H n u t í B r o n t o s a u r u s a p o m o c h i s t o r i c k ý m p a m á t k á m 3 5 2. 4 S p o l k y a s d r u ţ e n í p ů s o b í c í a p r a c u j í c í n a h r a d e c h L u k o v, B r u m o v a C i m b u r k 38 2. 4. 1 S p o l e k p ř á t e l h r a d u L u k o v a 38 2. 4. 2 O b č a n s k é s d r u ţ e n í P O LY P E J E ( h r a d C i m b u r k ) 39 2. 4. 3 Va l a š s k á n a d a c e ( h r a d B r u m o v ) 40 3 M e t o d i k a s t a v e b n í c h p o s t u p ů p ř i o p r a v á c h z d i v a a v ý b ě r s t a v e b n í c h h m o t 4 1 3. 1 St a v e b n í m a t e r i á l y 42 3. 1. 1 V á p n o 4 2 3. 1. 1. 1 V ý r o b a v á p n a 44 3. 1. 1. 2 P á l e n í v á p n a 45 3. 1. 1. 3 P ř í s a d y p ř i h a š e n í v á p n a 46 3. 1. 2 P í s e k 47 3. 2 Ve g e t a c e 4 8 3. 2. 1 P l e v e l n á n á l e t o v á v e g e t a c e 4 8 3. 2. 1. 1 N á l e t o v á " r o m a n t i c k á z á k o u t í " 48 4 H r a d C i m b u r k 5 1 4. 1 H i s t o r i e 5 1 4. 2 St a v e b n í v ý v o j 5 3 4

4. 3 P r o j e k t y z a m ě ř e n í a d o k u m e n t a c e 5 6 4. 3. 1 C h r o n o l o g i e d o k u m e n t a c e z j i š t ě n é v a r c h i v u P a m á t k o v é h o ú s t a v u v K r o m ě ř í ţ i o h r a d u C i m b u r k 5 7 4. 3. 2 P r o m ě n y h r a d u C i m b u r k v m i n u l é m s t o l e t í 5 9 4. 4 Z h o d n o c e n í p r o v e d e n ý c h p r a c í 6 7 5 H r a d B r u m o v 6 8 5. 1 H i s t o r i e 6 8 5. 2 St a v e b n í v ý v o j h r a d u B r u m o v a 70 5.3 O b n o v a h r a d u B r u m o v d o r o k u 1 9 9 0 71 5.4 O p r a v a h r a d u p o r o c e 1 9 9 0 73 5.5 H r a d B r u m o v, v ý z k u m a r e k o n s t r u k c e 75 5.5. 1 C h r o n o l o g i e d o k u m e n t a c e z j i š t ě n é v a r c h i v u P a m á t k o v é h o ú s t a v u v K r o m ě ř í ţ i k h r a d u B r u m o v 7 9 5. 6. Z h o d n o c e n í p r o v e d e n ý c h p r a c í 8 0 6 H r a d L u k o v 8 1 6. 1 H i s t o r i e 81 6. 2 St a v e b n í v ý v o j h r a d u L u k o v 82 6. 3 H r a d L u k o v ( v ý z k u m a r e k o n s t r u k c e ) 84 6. 4 H r a d L u k o v o b n o v a h r a d u d o p o l o v i n y 2 0. s t o l e t í 86 6.5 O b n o v a h r a d u d o r o k u 1 9 9 0 90 6. 6 O b n o v a h r a d u p o r o c e 1 9 9 0 90 6. 7 P r o b l é m n o v é h o z d i v a v t e c h n i c k ý c h d o z d í v k á c h p ř í k l a d h r a d u L u k o v 9 2 6. 8 Z a s t ř e š e n í t o r z á l n í a r c h i t e k t u r y n a p ř í k l a d u h r a d u L u k o v 9 3 6. 8. 1 C h r o n o l o g i e d o k u m e n t a c e z j i š t ě n é v a r c h i v u P a m á t k o v é h o ú s t a v u v K r o m ě ř í ţ i k h r a d u L u k o v 9 5 6. 9. Z h o d n o c e n í p r o v e d e n ý c h p r a c í 9 6 Z á v ě r 9 7 O b r a z o v é p ř í l o h y 100 P r a m e n y 102 B i b l i o g r a f i e 102 5

Úvod P r o j í ţ d í m e - l i č e s k o u č i m o r a v s k o u k r a j i n o u, n e n í s n a d jednoho s t r a t e g i c k é h o k o p c e n e b o m í s t a, k d e b y n e s t á l n ě j a k ý h r a d č i d o m i n a n t n í z e m s k á p e v n o s t. D á v n é s í d l o a s y m b o l s a m o s p r á v y t o h o t o ú z e m í. D o d n e š n í c h d n ů p o n e j v í c e j e n j a k o z ř í c e n i n a h r a d u b ě h e m s t a l e t í b y l a t a t o m í s t a s t a v e b n ě u p r a v o v á n a n e b o b y l a dobyta, v y p á l e n a, p r o s t ě z n ě j a k é h o d ů v o d u z n i č e n a č i o p u š t ě n a. V k r a j i n ě z ů s t a l p o u z e z b y t e k j e h o m a j e s t á t n o s t i č i m n o h d y j e n o m n ě k o l i k z d í, k a m e n ů, p ř í k o p ů, p r o s t ě t é m ě ř n i c z e s l a v n é h o z e m ě p a n s k é h o s í d l a č i m o h u t n é z e m s k é p e v n o s t i. V t ě c h t o o b j e k t e c h s e p s a l y d ě j i n y, b o j o v a l o s e o b y t í c e l é o b l a s t i, s l o u ţ i l y j a k o s t ř e d i s k o č i c e n t r u m c e l é h o o k o l í, b y l y c e n t r e m m o c i, h o s p o d á ř s k é h o z á z e m í, k u l t u r y a a ţ n a v ý j i m k y z d e z b y l y j e n h r o m a d y k a m e n í. A l e i t y t o k a m e n y j s o u p o s t a l e t í n e j e n d o m i n a n t o u a s o u č á s t í c e l é k r a j i n y, a l e i d o k u m e n t e m h i s t o r i c k ý m, k d e s e d á d o d n e s p ř e č í s t s l o h o v ý a r c h i t e k t o n i c k ý v ý v o j j e d n o t l i v ý c h o b j e k t ů p a t ř í c í c h k h m o t n é m u b o h a t s t v í n a š í z e m ě. Ta t o m í s t a b y l a p o s v é m o p u š t ě n í z c e l a z a p o m e n u t a, n e b o b y l a p o d l o u h á l é t a v e l m i l e h c e d o s t u p n ý m z d r o j e m m a t e r i á l u p r o s t a v b u n o v ý c h o b j e k t ů, z á m k ů, k l á š t e r ů, k o s t e l ů n e b o v š e c h o s t a t n í c h p r o s t ý c h s t a v e b, k t e r é d o d n e s s l o u ţ í s v é m u ú č e l u. Z e s t ř e d o v ě k ý c h p e v n o s t í v z n i k l y n o v é, p ř e v á ţ n ě b a r o k n í d o m i n a n t y n a š í k r a j i n y, m í s t a n o v é h o h o s p o d á ř s k é h o p o d n i k á n í č i k r a j i n n é d o m i n a n t y m o c i z b o ţ n o s t i. Z a n i k l o n ě c o s t a r é h o, a b y b y l o v y u ţ i t o p r o n ě c o n o v é h o. P ř e s t o d o d n e s m a j í t a t o m í s t a, č i p ř e s n ě j i j e j i c h z b y t k y, h i s t o r i c k o u, k u l t u r n í i a r c h i t e k t o n i c k o u c e n u, k t e r á j e 6

n e v y č í s l i t e l n á. J s o u z d r o j e m l e g e n d, p o v ě s t í, p ř í b ě h ů s e p s a n ý c h č i j e n p o g e n e r a c e ú s t n ě p ř e d á v a n ý c h, z n i c h ţ n ě k t e r é v e š l y d o n a š í l i t e r a t u r y a s t a l y s e s o u č á s t í n a š í v z d ě l a n o s t i a k u l t u r y. L z e t a k n a d n e s e n ě ř í c i, ţ e k a ţ d ý z a c h o v a l ý k á m e n j e s v ě d k e m n e j e n d á v n ý c h v ě k ů, a l e i p o s l e m a h m a t a t e l n ý m d ů k a z e m n á r o d n í h o u m u, t e c h n i c k é h o a h o s p o d á ř s k é h o p o k r o k u a v ý v o j e, j e v n ě m m o ţ n o č í s t o d k a z y d á v n ý c h v ě k ů, s t a č í s e j e n t r o c h u s n a ţ i t m u p o r o z u m ě t. Ty t o z b y t k y m ě l y v r ů z n ý c h o b d o b í c h r ů z n o u c e n u. B y l y o b d i v o v á n y v o b d o b í r o m a n t i s m u p r o s v o u t a j e m n o s t, b y l y i n s p i r a c í p r o u m ě l c e n e b o, j a k j i ţ b y l o z m í n ě n o, j e n p r i m i t i v n í m k a m e n o l o m e m a z d r o j e m s t a v e b n í h o m a t e r i á l u p r o n o v á h o n o s n á s í d l a č i p r o s t á s e l s k á s t a v e n í a j i n á o b y d l í. V z á v ě r u 1 9. s t o l e t í s e p r o j e v i l a s n a h a z a c h r á n i t č i a l e s p o ň z a k o n z e r v o v a t, c o s e d á, b y l y z v o l e n y r ů z n é p ř í s t u p y č i p o s t u p y k t o m u t o p r o b l é m u. B y l y t o a k c e p ř í n o s n é č i v d o b r é m ú m y s l u t é m ě ř l i k v i d a č n í, k d y v ě t š i n o u z n e z n a l o s t i b y l o z n i č e n o t o, c o d o p o s u d j a k o z á z r a k e m p ř e k o n a l o c e l á s t a l e t í. C í l e m t é t o p r á c e j e o z ř e j m i t s o u č a s n é p o s t o j e a n á r o k y ke k o n z e r v a c í m a r e k o n s t r u k c í m t o r z á l n í h r a d n í a r c h i t e k t u r y, n a s t í n i t v ý v o j t é t o s l o ţ i t é a n á r o č n é d i s c i p l í n y. P ř i k o n f r o n t a c i t ř í v y b r a n ý c h h r a d ů L u k o v a, B r u m o v a a C i m b u r k u, d e m o n s t r o v a t k o n z e r v a č n í a r e k o n s t r u k č n í p r á c e a t y t o p r á c e a p o s t u p y v y h o d n o t i t. D ů v o d e m, p r o č a u t o r p r á c e z v o l i l t ř i v ý š e u v e d e n é h r a d n í o b j e k t y, b y l t e n, ţ e s e k n i m z a c h o v a l a v a r c h i v u N á r o d n í h o p a m á t k o v é h o ú s t a v u v K r o m ě ř í ţ i p o č e t n á d o k u m e n t a c e z p o č á t k u p a d e s á t ý c h a š e d e s á t ý c h l e t m i n u l é h o s t o l e t í a ţ p o s o u č a s n o s t, p o u k a z u j í c í n a t o, j a k s e r ů z n é i n s t i t u c e v t o m t o o b d o b í k t é t o p r o b l e m a t i c e v y j a d ř o v a l y a t u t o s i t u a c i ř e š i l y. A l e i t o, ţ e t y t o t ř i o b j e k t y s l o u ţ í c í j a k o z e m s k é 7

p e v n o s t i m ě l y n a m o r a v s k o - u h e r s k é h r a n i c i d ů l e ţ i t é m í s t o. V n e p o s l e d n í ř a d ě j e a u t o r p r á c e p ů v o d n í m p o v o l á n í m s t a v b a ř a t a t o p r o b l e m a t i k a j e m u v e l m i b l í z k á. 8

1 Torzální hradní architektury na Moravě Z c e l é ř a d y t o r z á l n í c h h r a d n í c h a r c h i t e k t u r n a M o r a v ě ( d á l e j e n h r a d y ), k t e r ý c h j s o u n a d e s í t k y, s e n a j d e j e n m á l o t ě c h, k t e r é j s o u p o d p a t r o n á t e m o b č a n s k ý c h s d r u ţ e n í n e b o s k u p i n n a d š e n c ů, k t e r é s e o h r a d s t a r a j í a v r a c e j í m e z i j e h o z d i o p ě t ţ i v o t. Z a m i n u l é h o r e ţ i m u n e b y l a s n a h a, a b y b y l y h r a d y o b n o v o v á n y, a l e s p í š e b y l y p o u z e k o n z e r v o v á n y a c h á t r a l y. H r a d y b y l y m a j e t k e m s t á t u, k t e r ý j e n p ř e n e s l o d p o v ě d n o s t z a j e d n o t l i v é s t a v b y n á r o d n í m u p o d n i k u St á t n í l e s y Č S S R. B y l o t o p ř e d e v š í m z t o h o d ů v o d u, ţ e h r a d y b y l y p r á v ě o b k l o p e n y l e s n í m i p o r o s t y. O d b o r n ý d o h l e d a v e š k e r é z á s a h y d o a r c h i t e k t u r y m u s e l s c h v a l o v a t p a m á t k o v ý ú s t a v n a ú r o v n i k r a j e, p o p ř í p a d ě p a m á t k o v ý ú s t a v v P r a z e. L e s y Č e s k o s l o v e n s k é r e p u b l i k y j e d n o t l i v é h r a d y n e z a b e z p e č o v a l y n ě j a k o u v ě t š í m ě r o u. C e l á s t a r o s t v y p a d a l a v ě t š i n o u t a k, ţ e s e p o u z e v y v ě s i l y n a h r a d j e d n o d u c h é v ý s t r a ţ n é t a b u l k y s e z á k a z e m v s t u p u n e b o s u p o z o r n ě n í m, ţe v s t u p d o o b j e k t u j e j e n n a v l a s t n í n e b e z p e č í. St a v b y v ě t š i n o u a n i n e b y l y o p l o c e n y. A p o k u d a n o, t a k o p l o c e n í n e v y d r ţ e l o n a s v é m m í s t ě d l o u h o u d o b u, p r o t o ţ e č a s t o s e s t a l o ú t o k e m r ů z n ý c h v a n d a l ů n e b o b y l o p o n i č e n o n á v š t ě v n í k y. Te n t o s t a v t r v a l a ţ d o r o k u 1 9 9 0, k d y z a č a l a v z n i k a t r ů z n á o b č a n s k á s d r u ţ e n í s m a j o r i t n í m z a s t o u p e n í m n e j b l i ţ š í o b c e, v j e j í m ţ k a t a s t r u s e h r a d n a c h á z í. O o b j e k t y s e z a č a l i s t a r a t d o b r o v o l n í c i, k t e ř í o h r a d p e č o v a l i, a t o i p ř í p a d e c h, k d y n a o b n o v u h r a d u d o s t á v a l i j e n m i n i m á l n í d o t a c e. P é č e o h r a d y s e z a k l á d a l a p ř e d e v š í m n a n a d š e n í j e d n o t l i v c ů, k t e ř í j e j pod o d b o r n ý m d o h l e d e m St á t n í p a m á t k o v é p é č e o p r a v o v a l i. Z m n o h a h r a d ů, k t e r é n a M o r a v ě m ů ţ e m e n a j í t, b y l y 9

p r o t u t o p r á c i v y b r á n y t ř i, k t e r ý m i s e b u d e a u t o r p r á c e h l o u b ě j i z a b ý v a t. O p r a v y a z a j i š t ě n í h r a d n í c h a r c h i t e k t u r b u d o u v p r á c i d e m o n s t r o v á n y n a t ř e c h h r a d n í c h o b j e k t e c h : C i m b u r k u K o r y č a n, L u k o v a B r u m o v. Ty t o s t a v b y b y l y v y b r á n y p ř e d e v š í m p r o t o, ţ e s d r u ţ e n í k o l e m n i c h c h t ě j í t y t o h r a d y o b n o v i t a z p ř í s t u p n i t j e n á v š t ě v n í k ů m. A t o n e j e n j a k o s a m o s t a t n é s t a v b y, a l e v y t v á ř e j í v j e j i c h p r o s t o r e c h m í s t a p r o s e t k á v á n í a ť u ţ p ř i k u l t u r n í c h n e b o i p ř i s p o l e č e n s k ý c h a k c í c h. N a v í c j e v k a ţ d é m z o b j e k t ů k e z h l é d n u t í m a l á v ý s t a v a n a l e z e n ý c h a r t e f a k t ů, k t e r é b y l y o b j e v e n y p ř i r e k o n s t r u k c í c h a z a b e z p e č o v a c í c h p r a c í c h t ě c h t o o b j e k t ů. A ť u ţ t o j s o u k a c h l e z k a m e n, o s t ě n í, k e r a m i k a, t o r z a z b r a n í n e b o ţ e l e z n é a r t e f a k t y. 1.1 Úsvit hradů, první hrady, rané hrady P r v n í h r a d y n a n a š e m ú z e m í n a h r a z u j í p ř e v á ţ n ě d ř e v ě n á o b t í ţ n ě s e b r á n í c í h r a d i š t ě ( k e f e k t i v n í o b r a n ě h r a d i š t ě j e p o t ř e b a m n o h o o b r á n c ů k p o k r y t í c e l é h o o b v o d u h r a d b y ). H r a d y j s o u p ř e v á ţ n ě s t a v ě n y z p ř í k a z u č i p o v o l e n í p a n o v n í k a a j e d n á s e t e d y o h r a d y k r á l o v s k é. P o z d ě j i o h r a d y v y s o k é s v ě t s k é a c í r k e v n í š l e c h t y h r a d y s e s t á v a j í s í d l e m k r á l e a š l e c h t y, p o z d ě j i s e t a k é s t a v í h r a d y s t r á ţ n í ( n a p ř. c h r á n í c í s t á t n í h r a n i c i č i d ů l e ţ i t é s t r a t e g i c k é p r ů s m y k y a z e m s k é s t e z k y. D o o b l i b y s e d o s t á v a j í i h r a d y l o v e c k é. Z á k l a d n í m i t y p y p r v n í c h h r a d ů j s o u : - Ty p p ř e c h o d o v ý h r a d i š t ě - hrad - Ty p s o b v o d o v o u z á s t a v b o u - Ty p f r a n c o u z s k ý k a s t e l P ů v o d n í v e l k o m o r a v s k á h r a d i š t ě a h r a d i š t ě p r v n í c h p ř e m y s l o v s k ý c h k n í ţ a t j s o u n a n a š e m ú z e m í o d 1 2. s t o l e t í n a h r a z o v á n a n o v ý m i h o s p o d á ř s k ý m i, k u l t u r n í m i a v o j e n s k ý m i 10

c e n t r y, a t o j s o u h r a d y. V p r ů b ě h u v l á d y k r á l e V á c l a v a I. ( 1 2 3 0-1 2 5 3 ) z a č í n a j í v z n i k a t k r á l o v s k é h r a d y n a h r a z u j í c í h i s t o r i c k á h r a d i s k a, z á r o v e ň s e j a k c í r k e v, t a k š l e c h t a v y m a ň u j e z p ř í m é p o d ř í z e n o s t i k r á l e, a t a k s i j i ţ o d p o l o v i n y 1 3. s t o l e t í n e j d ů l e ţ i t ě j š í a n e j v l i v n ě j š í r o d y s t a v í v l a s t n í h r a d y a s t a v í s e t a k p o b o k u k r á l e. 1.2 Literatura o kastelogii P o d í v á m e - l i s e z p ě t d o h i s t o r i e a z a č n e m e - li p á t r a t v o d b o r n é l i t e r a t u ř e p o d í l e c h z a b ý v a j í c í c h s e h i s t o r i í, d ě j i n a m i n e b o a r c h i t e k t u r o u č e s k ý c h a m o r a v s k ý c h h r a d ů, z j i s t í m e, ţ e p r v n í d í l a s e o b j e v u j í a ţ b ě h e m 1 9. s t o l e t í v r á m c i r o m a n t i c k ý c h n á l a d v e s p o l e č n o s t i. H r a d y j s o u p ř e d e v š í m z k o u m á n y v t é d o b ě z h l e d i s k a v o j e n s k é h o, o b r a n n é h o a j s o u t e d y p o v a ţ o v á n y p ř e d e v š í m z a s t a v b y t e c h n i c k é h o r á z u. Z d n e š n í h o p o h l e d u j e v š a k n u t n é h r a d h o d n o t i t n e j e n j a k o o b j e k t o b r a n y, a l e i j a k o s p r á v n í a k u l t u r n í c e n t r u m d a n é o b l a s t i, a v n e p o s l e d n í ř a d ě i j a k o d o k l a d s p o l e č e n s k é h o p o s t a v e n í m a j i t e l e a j e h o m a j e t k o v ý c h p o m ě r ů. D ě j i n y h r a d ů j s o u v š a k s p o j e n y j e n a p o u z e s o b d o b í m s t ř e d o v ě k u a j s o u s n í m v e l m i ú z c e s v á z á n y. B o h u ţ e l u v ě t š i n y h r a d ů n e z n á m e j e j i c h a r c h i t e k t y a n i s t a v i t e l e, z n á m e p o u z e m a j i t e l e, k t e ř í j e n e c h a l i p o s t a v i t, a t o b o h u ţ e l n e v e v š e c h p ř í p a d e c h. Č e s k é z e m ě j a k o h i s t o r i c k á k ř i ţ o v a t k a o b c h o d n í c h c e s t b y l y v o b d o b í s t ř e d o v ě k u b o h a t ě z a s t a v ě n y d r o b n ý m i č i v ě t š í m i h r a d y, k t e r é s l o u ţ i l y k o c h r a n ě o b c h o d n í k ů n a c e s t á c h n e b o k o b r a n ě p o m e z n í c h o b l a s t í v ů č i s o u s e d n í m z e m í m. Ve d l e k n i ţ n ě v y d á v a n ý c h s o u b o r ů v e d u t, n a n i c h ţ j s o u z a c h y c e n y n ě k t e r é z č e s k ý c h a m o r a v s k ý c h h r a d ů, j e n e j v ý z n a m n ě j š í m d í l e m n ě k o l i k a s v a z k o v é d í l o A u g u s t a S e d l á č k a H r a d y, z á m k y a t v r z e k r á l o v s t v í Č e s k é h o, v y d á v a n é 11

p o s t u p n ě v l e t e c h 1 8 8 2 a ţ 1 9 2 7. A u t o r s e j i ţ o d m l á d í z a j í m a l o h i s t o r i c k o u t o p o g r a f i i a k a s t e l o g i i. P ř e s d v a c e t l e t p r a c o v a l n a p a t n á c t i s v a z k o v é m d í l e H r a d y, z á m k y a t v r z e K r á l o v s t v í č e s k é h o. K d a n é m u t é m a t u s h r o m á ţ d i l t i s í c e d a t a p o z n á m e k, p r o k t e r é j e j e h o p r á c e d o d n e s v y h l e d á v a n á a v t é t o o b l a s t i n e p ř e k o n a n á. V ý p r a v n ě z d e p o p i s u j e č i n n o s t, d ě n í, h i s t o r i i a ţ i v o t n a č e s k ý c h h r a d e c h, z á m c í c h a t v r z í c h. Te n t o u c e l e n ý s o u b o r b y l v y d á v á n o d r o k u 1 8 8 2. P o s l e d n í č á s t b y l a v y d á n a r o k p o s m r t i a u t o r a v r o c e 1 9 2 7. V S e d l á č k o v ě d í l e m ů ţ e m e n a l é z t s o u b o r k v a l i t n í c h k r e s e b a r y t i n t e h d e j š í c h z n á m ý c h i l u s t r á t o r ů. C o s e ú p l n é h o v ý č t u o b j e k t ů h r a d ů t ý č e, j e n e u c e l e n ě j š í m d í l e m s e d m i s v a z k o v á p u b l i k a c e a u t o r s k é h o k o l e k t i v u v e d e n é h o u n i v e r z i t n í m p r o f e s o r e m, d r. L a d i s l a v e m H o s á k e m, D r. S c. H r a d y, z á m k y a t v r z e v Č e c h á c h, n a M o r a v ě a v e S l e z s k u, P r a h a 1981 a ţ 1 9 8 8. To t o d í l o s e p o d r o b n ě z a b ý v á h i s t o r i í j e d n o t l i v ý c h o b j e k t ů n a ú z e m í Č e s k é r e p u b l i k y. P u b l i k a c e j e č l e n ě n a podle j e d n o t l i v ý c h k r a j ů a o b j e k t y j s o u ř a z e n y a b e c e d n ě. J s o u z d e z a z n a m e n á n y v š e c h n y o b j e k t y, p o k u d k n i m b y l n a l e z e n j a k ý k o l i d o k l a d. J e z d e u v e d e n o, k d e s e o b j e k t n a c h á z í, p ř í p a d n ě n a c h á z e l, p o k u d d o š l o k j e h o z á n i k u, d á l e j e d n o t l i v í d r ţ i t e l é a ţ d o r o k u c c a 1 9 8 0, s t a v e b n í v ý v o j o b j e k t u v č e t n ě j m e n a r c h i t e k t ů, k t e ř í s e p o d í l e l i n a j e h o p ř e s t a v b á c h n e b o s t a v e b n í c h ú p r a v á c h, p ř í p a d n ě j m é n a u m ě l c ů p o d í l e j í c í c h s e n a v ý z d o b ě. V z á v ě r u j e u v e d e n o t e h d e j š í v y u ţ i t í o b j e k t u. S v ý m o b s a h e m a p o j e t í m j e t o n e j o b s á h l e j š í a n e j u c e l e n ě j š í d í l o, k t e r é s e t é t o p r o b l e m a t i c e d o p o s u d v ě n o v a l o. K t é t o p r o b l e m a t i c e s e o d b o r n ě v y j a d ř u j í v s o u č a s n é d o b ě p r o f. To m á š D u r d í k a d o c. M i r o s l a v P l a č e k. P r o f. P h D r. To m á š D u r d í k D r S c. ( 1 9 5 1 2012 ), p e d a g o g 12

a s p e c i a l i s t a n a č e s k o u h r a d n í a r c h i t e k t u r u v r c h o l n é h o a p o z d n í h o s t ř e d o v ě k u a n a p r o b l e m a t i k u o c h r a n y n á r o d n í h o k u l t u r n í h o d ě d i c t v í ( p r o f e s o r d ě j i n a r c h i t e k t u r y a o c h r a n y p a m á t e k ). N a p s a l v í c e n e ţ 4 5 0 p u b l i k a c í. N a p ř. P r ů v o d c e po a rc h i t e k t o n i c k ý c h p a m á t k á c h Č e s k é re p u b l i k y a rc h i t e k t u r a g o t i c k á ( P r a h a 2 0 0 1 ) a c e l o u ř a d u d a l š í c h p o p u l á r n ě - n a u č n ý c h t i t u l ů j a k o Z ř í c e n i n y h r a d ů, t v r z í a z á m k ů s t ř e d n í c h Č e c h ( P r a h a 2 0 0 0 ), d a l š í t i t u l y b y l y Č e s k é h r a d y ( P r a h a 2 0 0 8 ), H r a d y k a s t e l o v é h o t y p u 1 3. s t o l e t í v e s t ř e d n í E v ro p ě ( P r a h a 1 9 9 8 ). D a l š í t i t u l y : I l u s t ro v a n á e n c y k l o p e d i e č e s k ý c h h r a d ů ( P r a h a 1 9 9 9 ), I l u s t ro v a n á e n c y k l o p e d i e č e s k ý c h h r a d ů d o d a t k y ( P r a h a 2 0 0 2 ), I l u s t ro v a n á e n c y k l o p e d i e č e s k ý c h h r a d ů d o d a t k y I I ( P r a h a 2 0 0 5 ), I l u s t ro v a n á e n c y k l o p e d i e č e s k ý c h h r a d ů d o d a t k y I I I ( P r a h a 2 0 0 8 ), St ř e d o v ě k é h r a d y v Č e c h á c h a na M o r a v ě ( P r a h a 2 0 0 1 ), E n c y k l o p e d i e č e s k ý c h h r a d ů ( P r a h a 2 0 0 5 ). D o c. I n g. P h D r. M i r o s l a v P l a č e k, p e d a g o g n a M a s a r y k o v ě u n i v e r z i t ě. O d b o r n í k n a f o r t i f i k a c i a k a s t e o l o g i i, n e j e n o m pro m o r a v s k é p r o s t ř e d í. K t é t o p r o b l e m a t i c e n a p s a l c e l o u ř a d u p u b l i k a c í, j a k o n a p ř. : I l u s t ro v a n á e n c y k l o p e d i e m o r a v s k ý c h h r a d ů, h r á d k ů a t v r z í ( P r a h a 2 0 0 7 ), s p o l e č n ě s M a r t i n e m B ó n o u E n c y k l o p e d i e s l o v e n s k ý c h h r a d ů ( P r a h a 2 0 0 7 ), Z a n i k l é h r a d y, z á m k y a t v r z e Č e c h, M o r a v y a S l e z s k a p o ro c e 1 9 4 5 ( P r a h a 2 0 0 5 ) a c e l o u ř a d u d a l š í c h p u b l i k a c í. O v š e m c o s e t ý č e o d b o r n é h o p ř í s t u p u v b á d á n í a p o s t u p ů z a b ý v a j í c í c h s e p r o b l e m a t i k o u h r a d ů n a n a š e m ú z e m í, j e p o d s t a t n é d í l o D o b r o s l a v y M e n c l o v é, Č e s k é h r a d y, P r a h a 1 9 7 2. To t o d v o u s v a z k o v é d í l o s e z a b ý v á h r a d n í a r c h i t e k t u r o u na n a š e m ú z e m í v k o n t e x t u e v r o p s k é h r a d n í a r c h i t e k t u r y. S o d v o l á n í m n a s t u d i e M e z i n á r o d n í h o ú s t a v u p r o s t u d i u m h r a d ů v e Š v ý c a r s k u, k t e r ý b y l z a l o ţ e n p o d r u h é s v ě t o v é v á l c e, s e D. 13

M e n c l o v á s n a ţ í p o d a t p o d r o b n ý v ý k l a d k v ý v o j i t o h o t o t y p u a r c h i t e k t u r y. S b o h a t ý m s r o v n á v a c í m m a t e r i á l e m z o b l a s t i z á p a d n í E v r o p y p o r o v n á v á v ý v o j h r a d ů n a ú z e m í Č e c h. N a n a š e m ú z e m í v p o r o v n á n í s e z á p a d n í E v r o p o u d o c h á z í k v ý s t a v b ě h r a d ů s č a s o v ý m z p o ţ d ě n í m, c o ţ s o u v i s e l o s p r o c e s e m f e u d á l n í p ř e s t a v b y z e m ě. V p r ů b ě h u 1 2. s t o l e t í z í s k á v a j í p o t o m c i r o d o v é a r i s t o k r a c i e a b o j o v n í c i k n í ţ e c í c h d r u ţ i n d o d r ţ e n í v ě t š í č á s t p ů d y, s t á v a j í s e f e u d á l n í m i p á n y a z a j i š ť u j í s i p o s t a v e n í v l á d n o u c í t ř í d y. Ta t o s k u t e č n o s t s e s t á v á s i g n á l e m p r o b u d o v á n í r o d i n n ý c h s í d e l a z á r o v e ň s p r á v n í c h c e n t e r j e d n o t l i v ý c h o b l a s t í. J e d n o t l i v é k a p i t o l y s e v e l i c e p o d r o b n ě z a b ý v a j í v ý v o j e m h r a d ů j e d n a k ve 1 2. a 1 3 s t o l e t í a z á r o v e ň z a h r a n i č n í m i v l i v y n a p ř. s a s k o - h e s s e n s k ý m n e b o p o d u n a j s k ý m. J s o u z d e z m í n ě n y h r a d y ve v l a s t n i c t v í n e j v ý z n a m n ě j š í h o r o d u n a j i h u Č e c h, r o d u V í t k o v c ů, a h r a d ů k r á l o v s k ý c h. V d a l š í c h k a p i t o l á c h, z a b ý v a j í c í c h s e h r a d y k o n c e 1 3. a p o l o v i n y 1 4. s t o l e t í, j s o u h r a d y d ě l e n y n a h r a d y s o k r o u h l o u v ě ţ í s b ř i t e m, k a s t e l y, h r a d y s o b y t n o u v ě ţ í, h r a d y s o b a l o v o u z d í a h r a d y s č t v e r h r a n n o u v ě ţ í a z á v ě r j e v ě n o v á n h r á d k ů m a t v r z í m. D r u h ý d í l j e č l e n ě n p o d l e j e d n o t l i v ý c h p a n o v n í k ů a j e j i c h v l á d y K a r e l. I V., V á c l a v I V, J i ř í z P o d ě b r a d, V l a d i s l a v J a g e l o n s k ý. V j e d n o t l i v ý c h k a p i t o l á c h j e n a b o h a t é o b r a z o v é p ř í l o z e a f o t o d o k u m e n t a c i d o k u m e n t o v á n p o s t u p n ý v ý v o j h r a d u o d 1 2. s t o l e t í, k d y j e p ř e d e v š í m k l a d e n d ů r a z n a j e h o o b r a n n o u f u n k c i, a t í m j e d á n o t a k é f o r m á l n í u s p o ř á d á n í j e d n o t l i v ý c h o b j e k t ů a j e j i c h n a s e b e n a v a z u j í c í f u n k c e. V p r ů b ě h u v ý v o j e, k d y j s o u o p e v ň o v a c í a o b r a n n é p r v k y h r a d u d o v e d e n y a ţ k a b s o l u t n í d o k o n a l o s t i, d o c h á z í k e s p o l e č e n s k ý m z m ě n á m a h r a d j a k o z t ě l e s n ě n í s p o l e č e n s k é v ý l u č n o s t i f e u d á l n í h o p á n a 14

z t r á c í n a v ý z n a m u. Z á r o v e ň s e m ě n í i p o t ř e b y p r o v o z u p a n s k ý c h s í d e l a v n e p o s l e d n í ř a d ě s t o u p a j í n á r o k y n a k u l t u r u b y d l e n í. V š e c h n y t y t o n o v é p o ţ a d a v k y j i ţ h r a d y n e s t a č í s p l ň o v a t, a p r o t o v l e p š í c h p ř í p a d e c h d o c h á z í k j e j i c h p ř e s t a v b á m, n e b o j s o u o p o u š t ě n y a s l o u ţ í p o u z e k h o s p o d á ř s k ý m ú č e l ů m b e z n á r o k ů n a d a l š í s t a v e b n í ú d r ţ b u. D á l e D. M e n c l o v á v e s v é m d í l e u p o z o r ň u j e, ţ e h r a d y n e b y l y p o u z e p e v n o s t m i, a l e n a j e j i c h u m ě l e c k é v ý z d o b ě s e p o d í l e l i i v ý z n a m n í u m ě l c i m a l í ř i, s o c h a ř i, a t o z v l á š t ě u s t a v e b d v o r s k é h o o k r u h u n e b o v ý z n a m n ý c h š l e c h t i c k ý c h r o d ů. V ý š e u v e d e n á d í l a j s o u p r o d a l š í b a d a t e l s k o u č i n n o s t o b r o v s k ý m p ř í n o s e m. J e d n a k b y l p r o v e d e n ú p l n ý s o u p i s o b j e k t ů n a ú z e m í Č e c h, M o r a v y a S l e z s k a s p o d r o b n ý m p o p i s e m j e j i c h s t a v u k r o k u 1 9 8 0, c o ţ u m o ţ ň u j e s t a n o v i t p r i o r i t y p r o j e j i c h z á c h r a n u z h l e d i s k a P a m á t k o v é p é č e v s o u č a s n é d o b ě. Z á r o v e ň b y s e v d a l š í m b á d á n í u j e d n o t l i v ý c h o b j e k t ů n a z á k l a d ě s r o v n á n í s t y p o l o g i í s t a n o v e n o u D. M e n c l o v o u m o h l o p o d a ř i t z a ř a d i t j e d n o t l i v é d o s u d n e p r o b á d a n é h r a d y d o o k r u h u v l i v ů, k t e r é s e p o d í l e l y n a j e j i c h v ý s t a v b ě a u p ř e s n i t t a k d o b u j e j i c h z a l o ţ e n í v k o n t e x t u s v ý s t a v b o u j i ţ z d o k u m e n t o v a n ý c h o b j e k t ů. Z á r o v e ň b y s e b u d o u c í b a d a t e l é m o h l i z a m ě ř i t n a t o, j a k o u č á s t n a š e h o ú z e m í o v l i v n i l y t y p y h r a d n í a r c h i t e k t u r y s o u s e d n í c h z e m í, k a m a ţ z a s a h o v a l y, j e j i c h v z á j e m n é p r o l í n á n í a d o j a k é m í r y v š e o v l i v n i l y s t a v b y d v o r s k é h o o k r u h u a s t a v b y h r a d ů v ý z n a m n ý c h š l e c h t i c k ý c h r o d ů. 15

1.3 Architektura a funkce středověkého hradu St ř e d o v ě k ý h r a d p l n i l p ř e d e v š í m f u n k c i o b r a n n o u, k d y d í k y u s p o ř á d a n ý m f o r t i f i k a č n í m p r v k ů m b y l s c h o p e n ú č i n n ě s e b r á n i t p r o t i n e p ř á t e l s k é m u ú t o k u. P o c e l é 1 3. a 1 4. s t o l e t í d á v a j í t e d y m a j i t e l é h r a d ů p ř e d n o s t p ř i s t a v b ě b e z p e č n é a ú č i n n é o b r a n ě n a ú k o r p o h o d l n é h o b y d l e n í. Te p r v e h r a d y b u d o v a n é h u t í V á c l a v a I V. n a p ř e l o m u 1 4. a 1 5. s t o l e t í s e v t o m t o k o n c e p t u m ě n í. N a p o ţ a d a v k u o b r a n y n e n í j i ţ t a k s t r i k t n ě k l a d e n t a k o v ý d ů r a z. D á v á s e p ř e d n o s t p o h o d l n é m u b y d l e n í, k o m f o r t u a o k á z a l é v ý z d o b ě. V t o m t o o b d o b í n a s t á v á c e s t a k l u x u s n í m u a o k á z a l é m u b y d l e n í, c e s t a v ý v o j e o d h r a d u k z á m k u. B y l o t o v š a k p o h o d l í a k o m f o r t m ě ř e n é h o d n o t a m i s t ř e d o v ě k é h o č l o v ě k a. H l a v n í o b y t n o u č á s t í h r a d u b y l p a l á c. P ř í z e m í p a l á c e b y l o z e s t r a t e g i c k ý c h a o b r a n n ý c h d ů v o d ů s t r o h é s ú z k ý m i a m a l ý m i o k n y. B y l o t e d y v y u ţ í v á n o j a k o s k l a d i š t n í a h o s p o d á ř s k é p r o s t o r y. H l a v n í o b y t n é p r o s t o r y p a l á c e b y l y v p r v n í m p a t ř e. T v o ř i l y j e h l a v n í s á l a n ě k o l i k m e n š í c h m í s t n o s t í, k t e r é s l o u ţ i l y p ř e v á ţ n ě j a k o l o ţ n i c e. P o k u s y s t a v i t e l ů h r a d ů o v ě t š í p o h o d l í j s o u z a z n a m e n á n y j i ţ o d 1 3. s t o l e t í, a t o p ř e d e v š í m u h r a d ů k r á l o v s k ý c h, k d y z a č í n á s n a h a d o p l n i t k r á l o v s k ý p a l á c o v í c e o b y t n ý c h m í s t n o s t í a d o c í l i t t a k v ě t š í h o k o m f o r t u a s o u k r o m í. A č s e t o n e z d á, p r á v ě s o u k r o m í s v l a s t n í p o s t e l í p a t ř i l o k v e l k é m u l u x u s u, n e b o ť v ě t š i n a h r a d n í c h o b y v a t e l a p o s á d k y ţ i l a a s p a l a v e s p o l e č n ý c h p r o s t o r á c h, n a s p o l e č n ý c h s l a m n í c í c h a p a l a n d á c h. St a v i t e l é h r a d ů v l u c e m b u r s k é é ř e s e s n a ţ í o v ě t š í p o h o d l í, a p r o t o s e z v y š u j e p o č e t m í s t n o s t í v h r a d n í m p a l á c i a v z n i k a j í t a m u z a v ř e n á k ř í d l a h r a d n í h o p a l á c e u s p o ř á d a n á d o č t v e r c e s d v o r k e m u p r o s t ř e d. J e š t ě d n e s 16

na t o r z e c h b ý v a l ý c h h r a d n í c h p a l á c ů j s o u p a t r n é t a k é k a m e n n é k o n z o l y n e b o o t v o r y p o d ř e v ě n ý c h p o d p ě r á c h, k t e r é n e s ly d ř e v ě n é p a v l a č e a j e j i c h z a s t ř e š e n í. U v ý z n a m n ý c h h r a d ů m í s t o p a v l a č í j s o u p o s t a v e n y a r k á d o v é d v o r y n e p o d o b n é k l á š t e r n í m r a j s k ý m d v o r ů m. K s p o j e n í m e z i p a t r y s l o u ţ i l y r ů z n é t y p y s c h o d i š ť, j a k v n i t ř n í, t a k v e n k o v n í. N e j č a s t ě j i s e p o u ţ í v á p r a v o t o č i v é š n e k o v é s c h o d i š t ě, k t e r é d á v a l o i p ř i o b r a n ě h r a d u v ý h o d u v ě t š í h o p r o s t o r u o b r á n c ů m h r a d u. K o b y t n ý m p r o s t o r á m p a t ř i l a i h r a d n í k a p l e, n e b o a l e s p o ň m a l á a r k ý ř o v á k a p l e v r o h u p a l á c e. Ve l k á s a m o s t a t n á k a p l e b y l a v ě t š i n o u j e n u v ý z n a m n ý c h š l e c h t i c k ý c h n e b o k r á l o v s k ý c h s í d e l. B ý v a l a t o v ě t š i n o u n e j z d o b n ě j š í a n e j h o n o s n ě j š í p r o s t o r a h r a d u. V s a m o t n é m p a l á c i b y d l e l m a j i t e l h r a d u a j e m u n e j b l i ţ š í. B y d l e n í o s t a t n í c h o b y v a t e l h r a d u b y l o d a l e k o s k r o m n ě j š í a t i č a s t o, j a k j i ţ b y l o ř e č e n o, p o s t r á d a l i j a k é k o l i s o u k r o m í. A b y b y l o d o c í l e n o l e p š í h o b y d l e n í, b y l y d o o h r a d n í c h k a m e n n ý c h s t ě n v k l á d á n y d ř e v ě n é n e b o r o u b e n é k o m o r y, k t e r é t e n t o p r o s t o r t e p e l n ě i z o l o v a l y. J e š t ě d n e s j e n a r ů z n ý c h t o r z e c h p a l á c ů p a t r n ý o t i s k ( o t i s k y ) t r á m o v ý c h n e b o k u l a t i n o v ý c h p r o f i l ů, n a k t e r ý c h b y l o t o t o d e š t ě n í k o m o r p ř i p e v n ě n o. D a l š í v a r i a n t o u z a t e p l e n í b y l o d ř e v ě n é o b l o ţ e n í s t ě n, t z v. t á f l o v á n í. V m í s t n o s t e c h s e p ů v o d n ě t o p i l o v k r b e c h u m í s t ě n ý c h v r o h u o b y t n é h o p r o s t o r u. P ř i v y t á p ě n í r o z l e h l é m í s t n o s t i v š a k d o c h á z e l o k o b r o v s k ý m t e p e l n ý m ú n i k ů m, p r o t o ţ e p ř e v á ţ n á č á s t t e p l a u n i k l a p ř í m o k o m í n e m. V ý r a z n ý p o k r o k n a s t a l n a p o č á t k u 1 4. s t o l e t í, k d y s e z a č í n a j í o b j e v o v a t p r v n í k a c h l o v á k a m n a, k t e r á n e j e n o m s v y u ţ i t í m k o m o r o v ý c h k a c h l ů m í s t n o s t p ř í j e m n ě v y t o p i l a a t e p l o u d r ţ o v a l a, a l e d í k y r ů z n ý m v ý j e v ů m a o r n a m e n t ů m o b y t n ý i n t e r i é r z d o b i l a ( d o d n e s s e n a c h á z ejí r ů z n o b a r e v n á t o r z a t ě c h t o k a c h l ů p ř i r ů z n ý c h v ý k o p e c h ). O b l í b e n é b y l y b i b l i c k é, l o v e c k é a v á l e č n é s c é n y, 17

p o u ţ í v a l y s e r o s t l i n n é č i f i g u r á l n í m o t i v y, e r b y č i d a l š í j i n á t é m a t a. K r o m ě k r b ů a k a c h l o v ý c h k a m e n s e p o u ţ í v a l y i r ů z n é p ř e n o s n é ţ e l e z n é k o š e č i k o v a n á k a m n a n a d ř e v ě n é u h l í. D ů l e ţ i t ý m a n e z b y t n ý m z a ř í z e n í m h r a d u b y l o z a j i š t ě n í v n i t ř n í h o z d r o j e v o d y. To t o s e ř e š i l o v y k o p á n í m s t u d n y č i v y t v o ř e n í m r e z e r v o á r u ( c i s t e r n y ) n a v o d u d e š ť o v o u. N ě k d y p ř í s u n v o d y z a j i š ť o v a l i v o d o v o d ( o d 1 5. s t o l e t í ), t e n b y l v š a k z e s t r a t e g i c k ý c h d ů v o d ů s p í š e d o p l ň k o v ý m. J a k j e v š e o b e c n ě z n á m o, n e d á s e ř í c i, ţ e b y s t ř e d o v ě k ý č l o v ě k k l a d l z v l á š t n í d ů r a z n a h y g i e n u. P o k u d b y l a n a h r a d ě l á z e ň, s l o u ţ i l a p r o n i d r o b n á s t a v b a v p ř e d h r a d í. Z á c h o d n e b o l i p r e v é t b y l v ě t š i n o u n e v e l k ý a r k ý ř o p a t ř e n ý p l o c h o u s e d a č k o u s k u l a t ý m o t v o r e m. F e k á l i e v o l n ě p a d l y p o d é l h r a d n í z d i d o h r a d n í h o p ř í k o p u n e b o n a p a t u h r a d b y. D l á ţ d ě n í p ř í j e z d o v ý c h c e s t a n á d v o ř í b y l o s p í š e v ý j i m k o u, n e b o ť n á d v o ř í m é n ě v ý z n a m n ý c h h r a d ů s l o u ţ i l o j a k o d v ů r p r o d o m á c í z v í ř e c t v o. D ů l e ţ i t o u č á s t í h r a d u b y l a h r a d n í k u c h y n ě, k d e s e v a ř i l o a p e k l o v ě t š i n o u n a o t e v ř e n é m o h n i a k o u ř s t o u p a l v z h ů r u ke s t r o p u, k d e b y l k l e n b o u p ř e v e d e n d o k o m í n a. S o u č á s t í k u c h y n ě b y l a č a s t o i c h l e b o v á p e c. D ů l e ţ i t é h r a d y m ě l y d á l e i d a l š í s o c i á l n í z á z e m í j a k o s t á j e, s ý p k u, s e n í k, s k l a d y, v ý r o b n í d í l n y j a k o n a p ř í k l a d k o v á r n u a p o d o b n ě. To t o v š a k b y l y d r u h y, k t e r é b y l y s o u č á s t í s t a v e b p r v n í c h n á d v o ř í. K r á l o v s k é a h r a d y v y s o k é š l e c h t y b y l y h r a d y s p o t ř e b i t e l s k é, k a m b y l y d o v á ţ e n y j i ţ h o t o v é v ý r o b k y a z e m ě d ě l s k é p r o d u k t y. O h o s p o d á ř s k ý c h o d h r a d u s e s t a r a l i s l u ţ e b n í m a n o v é. H r a d s a m o t n ý j e c e n t r e m s p r á v n í m i h o s p o d á ř s k ý m. C o n e s o u v i s e l o s c h o d e m s a m o t n é h o s í d l a ( i v o j e n s k o - p o l i t i c k ý m ), j e p ř e s u n u t o d o p ř e d h r a d í, k t e r é j e t a k é a l e s p o ň č á s t e č n ě o p e v n ě n o. 18

1.3.1 Kastel (francouzs ký typ hradu) V d o b ě p a n o v á n í V á c l a v a I. s e d o n a š i c h z e m í d o s t á v á n o v ý t y p h r a d u c a s t e l. 1 A u t o r v e s v é p r á c i z m i ň u j e z á k l a d n í t y p y h r a d ů : p ř e c h o d o v ý, k l a s i c k ý ( t e d y s o b v o d o v o u z á s t a v b o u v n a š e m p r o s t ř e d í n e j b ě ţ n ě j š í ) č i z c e l a v e s v é d o b ě r e v o l u č n í t y p i m p o r t o v a n ý z F r a n c i e t y p k a s t e l. K j e h o v ý h o d á m ve f o r t i f i k a č n í c h p r v c í c h s e z m i ň u j e p o d r o b n ě j i. P ř í l o h a č. 1 - B i s k u p s k ý h r a d v R o u d n i c i n a d L a b e m r e k o n s t r u k c e. 2 1 2 K a s t e l p r a v i d e l n ý, n e j č a s t ě j i o b d é l n í k o v ý č i č t v e r c o v ý, v í c e v ě ţ o v ý h r a d. Ve z b y t c í c h d o c h o v a n ý p o d s o u č a s n ý m b a r o k n í m z á m k e m, o j e d i n ě l ý t y p n a n a š e m ú z e m í d o n j o n c a s t e l. 19

O d n a š i c h d o m á c í c h h r a d ů s e z v l á š t ě l i š í a k t i v n í o b r a n o u. O b r á n c i n a š i c h h r a d ů s p o l é h a l i p ř e d e v š í m n a n e p r o p u s t n o s t n e p ř á t e l p ř e s v y s o k é h r a d b y. H r a d b y s e v š a k d a l y b r á n i t p o u z e z o c h o z ů c i m b u ř í m a n a ú t o č n í k y s e d a l o s t ř í l e t j e n d o t é d o b y, n e ţ p r o n i k l i k p a t ě h r a d b y. V t o m t o m í s t ě b y l t z v. m r t v ý p r o s t o r. P ř í l o h a č. 2 - P a s i v n í o b r a n a ( t z v. m r t v ý p ro s t o r ) A b y m o h l i o b r á n c i v t o m t o p r o s t o r u n ě k o h o z a s á h n o u t, m u s e l i b y s e v y k l o n i t p ř e s h r a d b u, a l e t a k s e m o h l i s t á t s n a d n ý m t e r č e m p r o ú t o č n í k y. Te n t o p r o b l é m s e v n a š e m 20

p r o s t ř e d í č á s t e č n ě ř e š i l v y t v o ř e n í m p o d s e b i t í, a b y u p a t y h r a d b y m o h l b ý t ú t o č n í k z a s á h n u t k a m e n y, t r á m y č i j i n ý m i v r h a n ý m i p ř e d m ě t y n e b o a s p o ň b ý t v y p u zen v a ř í c í v o d o u, s m o l o u n e b o j i n o u r o z p á l e n o u t e k u t i n o u. B y l o t o v š a k ř e š e n í v e l m i n e d o k o n a l é a ú č i n n é j e n č á s t e č n ě. P r o ú t o č n í k y, k t e ř í s e a ţ k h r a d u d o s t a l i a d o b ř e s e u k r y l i, b y l o p a k s n a d n é h r a d b u s a m o t n o u n a p d nout, p o k u s i t s e j i p r o r a z i t n e b o p o d k o p a t n e b o se j i n a k p ř i p r a v i t k ú t o k u n a h r a d. J a k s e d a l o t o m u t o p r o b l é m u p r o o b r á n c e z a b r á n i t, n a t o c e l k e m b r z y p ř i š l i s t a v i t e l é v e F r a n c i i. Vy s u n u l i z l í m c e h r a d b y o k r o u h l é v ě ţ e a u m o ţ n i l i t a k o b r á n c ů m p o s t ř e l o v a t p r o s t o r u p a t y h r a d b y a n a o p a k z h r a d b y p a t y v ě ţ í. V ě ţ e p r o t u t o f u n k c i s e n a z ý v a j í f l a n k o v a c í v ě ţ e. 3 P ř í l o h a č. 3 - A k t i v n í o b r a n a h r a d u ( t z v. f l a n k o v á n í ) 3 F l a n k o v á n í b o č n í s t ř e l b a, p o s t ř e l o v á n í p a t y o p e v n ě n í z v y s t u p u j í c í c h o p e v ň o v a c í c h p r v k ů f l a n k o v a c í c h v ě ţ í n e b o b a š t. F l a n k o v á n í p o k r ý v á t z v. m r t v ý p r o s t o r, t j. t a k o v ý p r o s t o r, k t e r ý o b r á n c i h r a d b y, p o k u d b y s e n e m ě l i v y k l o n i t, n e m o h o u z a s á h n o u t. T í m s e v ý r a z n ě z l e p š i l a o b r a n y s c h o p n o s t c e l é h o o p e v n ě n í. 21

J s o u - l i v ě ţ e v h o d n ě a d o s t a t e č n ě r o z m í s t ě n é, u m o ţ ň u j í k ř í ţ o v ě p o s t ř e l o v a t p r o s t o r p ř e d h r a d e m v t z v. p ř e d p o l í. P o t o m n e n í o k o l o h r a d u v d o s t ř e l u z b r a n í m í s t o, k d e b y s e n e d a l n e p ř í t e l z a s á h n o u t. V ý h o d o u k a s t e l u t e d y j e, ţ e j e h o o b r á n c i n e b r á n í j e n j e h o z d i a h r a d b y, a l e i o k o l í c e l é h o h r a d u v d o s t ř e l u s v ý c h z b r a n í. To u m o ţ ň o v a l o o b r á n c ů m ú t o č n í k y k e h r a d u v ů b e c n e p u s t i t. T í m v z n i k l o j e d n o z n e j l e p š í c h f o r t i f i k a č n í c h o b r a n n ý c h ř e š e n í h r a d ů a p ř e t r v a l o d o n á s t u p u t ě ţ k ý c h p a l n ý c h z b r a n í. U d ě l a l o z t o h o t o t y p u h r a d u n e d o b y t n o u p e v n o s t a b y l o v r c h o l e m t e h d e j š í c h o b r a n n ý c h m o ţ n o s t í. 1.4 Rozdělení hradní architektury H r a d y r o z d ě l u j e m e p o d l e m a j i t e l ů n a h r a d y k r á l o v s k é, h r a d y v ě n n é 4 ( v ě n n é h r a d y č e s k ý c h k r á l o v e n ), d á l e p a n s k é h r a d y p a t ř í c í p ř í s l u š n í k ů m v y š š í š l e c h t y, m e z i k t e r é p a t ř i l i i p ř í s l u š n í c i c í r k e v n í š l e c h t y ( b i s k u p o v é a a r c i b i s k u p o v é ). N ě k t e r é h r a d y v l a s t n i l y i c í r k e v n í a r y t í ř s k é ř á d y, n a p ř. ř á d n ě m e c k ý c h r y t í ř ů, j o h a n i t é, m a l t é z š t í r y t í ř i n e b o i n ě k t e r á v ý z n a m n á m ě s t a. H r a d z e z a č á t k u s p r a v o v a l k a s t e l á n, 5 p o z d ě j i p u r k r a b í. N a n ě k t e r ý c h h r a d e c h b y d l e l p ř í m o m a j i t e l h r a d u, j i n é b y l y s í d l e m s p r á v y p a n s t v í. D a l š í, j a k j i ţ b y l o d ř í v e ř e č e n o, s t ř e ţ i l y h r a n i c e a z e m s k é s t e z k y. Ve l m i o b l í b e n é b y l y h r a d y l o v e c k é, 6 k t e r é s l o u ţ i l y v l o v e c k ý c h s e z ó n á c h k u b y t o v á n í s e z v a n ý c h l o v e c k ý c h h o s t ů. U v ě t š i n y h r a d ů 4 5 6 V ě n n ý h r a d p o d o b n ě j a k o v ě n n á m ě s t a b y l p ř i d ě l o v á n č e s k ý m k r á l o v n á m, n a p ř. P o l i č k a, H r a d e c K r á l o v é, M ě l n í k a j. K a s t e l á n původně s p r á v c e h r a d u, o d v o z e n o o d l a t i n s k é h o s l o v a c a s t e l u m h r a d, t v r z, p o z d ě j i t u t o s p r á v u p ř e b í r á p u r k r a b í P ř í k l a d e m l o v e c k é h o h r a d u j e k r á l o v s k ý h r a d K ř i v o k l á t b u d o v a n ý d l o u h o d o b ě o d r o k u 1 1 1 0 a ţ d o 8 0, l e t 1 3. s t o l e t í k r á l i V á c l a v e m I., P ř e m y s l e m O t a k a r e m I I. a V á c l a v e m I I. 22

v z n i k l a o p e v n ě n á p ř e d h r a d í, k t e r á s l o u ţ i l a p r o s p r á v n í b u d o v y, o b y d l í č e l e d i, s ý p k y, k o v á r n u č i j i n o u d í l n u, k o n í r n y a s k l a d y. M n o h d y j e z d e i d o b ř e c h r á n ě n á s t u d n a č i c i s t e r n a n a v o d u. P o d h r a d e m č a s t o v z n i k l o p o d h r a d í. Ve s n i c e n e b o m ě s t e č k o, k t e r é n ě k d y p ř í m o n a v a z o v a l o n a h r a d b u s a m o t n é h o h r a d u. St e j n ě j a k o d ř í v ě j š í h r a d i š t ě i h r a d y j s o u b u d o v á n y t a k, a b y b y l o v y u ţ i t o c o n e j v í c e p ř í r o d n í ho p r o s t ř e d í k j e h o p ř i r o z e n é o b r a n ě. N í ţ i n n é h r a d y v y u ţ í v a l y k o b r a n ě v o d n í t o k y, m o k ř i n y, r y b n í k y č i j i n é v o d n í n á d r ţ e, r ů z n é v o d n í p ř í k o p y, p r o s t ě v y u ţ í v a ly k e s v é o b r a n ě h l a v n ě v š e m o ţ n é v o d n í p r v k y a n a z ý v a j í s e p r o t o h r a d y v o d n í č i b l a t n é. D r u h o u s k u p i n o u j s o u h r a d y v ý š i n n é, k t e r é p r á v ě n a o p a k v y u ţ í v a ly k e s v é o b r a n ě s r á z y s v a h ů, n e d o s t u p n á n á v r š í, s k á l u č i r ů z n é v ý b ě ţ k y z v e d a j í c í s e n a d z á t o č i n o u ř e k y n e b o p o t o k a. Ta m, k d e b y l n e d o s t a t e k p ř i r o z e n é v o d n í o c h r a n y, b y l y v y b u d o v á n y a v y l á m á n y t z v. s u c h é p ř í k o p y n e b o p ř í č n é š í j o v é p ř í k o p y, p r o z p e v n ě n í č a s t o v y z d í v a n é. P o o b d o b í g o t i k y s e h r a d y n e s t a v ě l y s t e j n ě. V j e j i c h v ý v o j i l z e v y s l e d o v a t c e l o u ř a d u t y p ů a l i š í s e s a m o z ř e j m ě i c h a r a k t e r e m m í s t a, n a k t e r é m b y l h r a d v y b u d o v á n. H l a v n í m p o s l á n í m h r a d u b y l o z p o č á t k u z a j i š t ě n í b e z p e č n o s t i m a j i t e l e a h r a d n í p o s á d k y. P r o t o s e v ţ d y p e č l i v ě v y h l e d a l o v h o d n é m í s t o p r o s t a v b u h r a d u, k t e r é b y p o ţ a d a v k y s p l ň o v a l o. P ů d o r y s h r a d u b ý v á t e d y o v l i v n ě n m o d e l a c í t e r é n u, n a k t e r é m b y l p o s t a v e n ( t r o j ú h e l n í k, o b d é l n í k, k r u h a p o d. ). R a n ě g o t i c k ý h r a d a t a k é h r a d y z d o b y p o z d ě j š í m ě l y d o m i n a n t n í v y s o k o u š t í h l o u v á l c o v o u v ě ţ, n ě k d y s e o d p a t y n a h o r u z u ţ u j í c í. St á v a l a v č e l e h r a d u p r o t i s m ě r u p ř í p a d n é h o n e p ř á t e l s k é h o ú t o k u. J e t o v ě ţ ú t o č i š t n á a j e o z n a č o v á n a j a k o 23

b e rg f r i t. 7 P ř í l o h a č. 4 - V ě ţ e t y p u B e rg f r i t B ý v a l a p o s l e d n í m o b r a n n ý m ú t o č i š t ě m o b r á n c ů h r a d u 7 B e r g f r i t - ú t o č i š t n á, v ě t š i n o u o k r o u h l á v ě ţ. B ý v a l a p ř í s t u p n á po m ů s t k u v ú r o v n i p r v n í h o p a t r a. V p ř í p a d ě p o t ř e b y m o h l a b ý t b r á n ě n a j a k o s a m o s t a t n á p e v n o s t. V m í r o v ý c h d o b á c h n e s l o u ţ i l a k o b y t n ý m ú č e l ů m. P ř í z e m n í č i p o d z e m n í p r o s t o r y b y l y č a s t o v y u ţ í v á n y j a k o v ě z e n í, t z v. h l a d o m o r n a. 24

v p ř í p a d ě p r ů n i k u n e p ř í t e l e z a h r a d b y. B ý v a l a p ř í s t u p n á p o u z e p o ú z k é m m ů s t k u č i ţ e b ř í k u v e v y š š í c h p a t r e c h v ě ţ e, k t e r é s e v p ř í p a d ě ú t o k u d a l y o d s t r a n i t. H o r n í č á s t v ě ţ e m ě l a o c h o z na d ř e v ě n ý c h n e b o č a s t ě j i n a k a m e n n ý c h k r a k o r c í c h, z n ě h o ţ s e d a l o p o s t ř e l o v a t n e b o z a s a h o v a t k a m e n y o k o l í v ě ţ e. Te n t o t y p v ě ţ e b ý v á s m ě r e m k n e p ř í t e l i z e s í l e n p o d o b o u o s t r é h r a n y t z v. b ř i t e m, k t e r ý s l o u ţ i l k o d r á ţ e n í p ř e d m ě t ů, k t e r é v r h a l o n e p ř á t e l s k é v o j s k o o b l é h a c í m i s t r o j i, j a k o b y l y p r a k y, k a t a p u l t y a p o d o b n ě. S i l n o u, t z v. š t í t o v o u z d í ( o t l o u š ť c e a ţ 7 m ) b y l a c h r á n ě n a n a n ě k t e r ý c h h r a d e c h i j i n á d ů l e ţ i t á m í s t a h r a d u, n a p ř. h r a d n í p a l á c s k a p l í. Z c e l a v ý j i m e č n ý m p r v k e m p a l á c ů b y l y a r k á d o v é c h o d b y. 8 H r a d b y s o c h o z e m a z u b a t ý m c i m b u ř í m b y l y j i ţ o d 1 3. s t o l e t í z e s í l e n y p a r k á n e m 9 n i ţ š í p a r k á n o v o u z d í. P o d n í b ý v a l p ř í k o p n e b o s r á z. B r á n a, p o k u d b y l p ř e d n í p ř í k o p, b y l a o p a t ř e n a p a d a c í m m o s t e m s p o u š t ě n ý m b u ď p ř e s h l a d i n u n a l a n e c h, n e b o s p r o t i z á v a ţ í m i n a k l á d á c h, t z n. s t ě ţ e j k á c h. N ě k t e r é h r a d y b y l y j e š t ě o p a t ř e n y p r ů j e z d n í h r a n o l o v i t o u v ě ţ í s o k o v a n o u p a d a c í m ř í ţ í. P r o 1 4. s t o l e t í j e c h a r a k t e r i s t i c k á h r a n o l o v á o b y t n á v ě ţ ( n ě k d e d v ě i v í c e ), o p a t ř e n á a r k ý ř i, p r e v é t y a r ů z n ý m i d r u h y o k e n ( n a p ř. K a r l š t e j n, K o s t, L i p n i c e, P a r d u b i c e ). P r o s t o r n ě j š í a v ý s t a v n ě j š í j s o u h r a d n í p a l á c e n a h r a d e c h v o b d o b í v l á d y K a r l a I V, k d e h r a n o l o v i t é v ě ţ e s r ů s t a j í s h r a d n í m p a l á c e m ( n a p ř. K a š p e r k n e b o R a d y n ě ). V o b d o b í v l á d y V á c l a v a I V. s e s t a v í h r a d y u ţ b e z d o m i n a n t n í c h v ě ţ í a s v ě t š í m i 8 9 A r k á d o v é c h o d b y s e d o c h o v a l y n a h r a d ě Z v í k o v ě n e b o P í s k u P a r k á n z e s i l u j í c í p r v e k g o t i c k é h o o p e v n ě n í. P r o s t o r m e z i h l a v n í a n i ţ š í t z v. p a r k á n o v o u z d í ( h r a d b o u ). V ě t š i n o u u p r a v e n y n a v e z e n í m z e m i n y. U m o ţ ň o v a l n a s a z e n í d v o u ř a d s t ř e l c ů n a d s e b o u p ř i o b r a n ě h r a d u. B r á n i l p r o r a ţ e n í c e l é h o o b v o d u h r a d u p o d k o p e m a p o d o b n ě. D á l e t a k é u m o ţ ň o v a l p l y n u l ý p o h y b o b r á n c ů p o c e l é m o b v o d u o p e v n ě n í. 25