Rozvoj komunikace v raném věku

Masarykova univerzita Pedagogická fakulta Katedra speciální pedagogiky Rozvoj komunikace v raném věku V e d o u c í d i p l o mové práce: P h D r. M g r. B a r b o r a B o č k o v á, P h. D. V y p r a c o v a l a : B c. J i t k a I n d r o v á B r n o 2 0 0 9

P r o h l a š u j i, ž e j s e m t u t o d i p l o m o v o u p r á c i z p r a c o v a l a p o d v e d e n í m v e d o u c í h o d i p l o m o v é p r á c e a p o u ž i l a j s e m p r a m e n y u v e d e n é v s e z n a m u l i t e r a t u r y. S o u h l a s í m, a b y d i p l o m o v á p r á c e b y l a u l o ž e n a v k n i h o v n ě P d F M U. V B r n ě 22.6.2009 B c. J i t k a I n d r o v á

D ě k u j i P h D r. M g r. B a r b o ř e B o č k o v é, P h. D. z a v e d e n í a u ž i t e č n é r a d y p ř i z p r a c o v á n í mé d i p l o m o v é p r á c e. D á l e t a k é d ě k u j i z a p o s k y t n u t í p o t ř e b n ý c h i n f o r m a c í v š e m r o d i č ů m a z a m ě s t n a n c ů m v z a ř í z e n í c h, v e k t e r ý c h p r o b í h a l o v ý z k u m n é š e t ř e n í.

O b s a h Ú v o d...- 5-1 K o m u n i k a c e v r a n é m v ě k u v y m e z e n í p o j m ů...- 7-1. 1 R o z v o j k o m u n i k a c e d í t ě t e r a n é h o v ě k u...- 7-1.2 Z á k l a d n í p o d m í n k y r o z v o j e k o m u n i k a c e... - 10-1. 3 P r e v e n c e n a r u š e n í k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í... - 12-2 V ý v o j d í t ě t e s o n e m o c n ě n í m c e n t r á l n í n e r v o v é s o u s t a v y.. - 15-2. 1 P o j e m, c h a r a k t e r i s t i k a a k l a s i f i k a c e D M O... - 15-2. 2 D M O j a k o k o m b i n o v a n é p o s t i ž e n í... - 18-2. 3 V l i v D M O n a r o z v o j k o m u n i k a c e d í t ě t e r a n é h o v ě k u... - 19-3 M a t e ř s k á c e n t r a... - 22-3. 1 H i s t o r i e m a t e ř s k ý c h c e n t e r... - 23-3. 2 S í ť m a t e ř s k ý c h c e n t e r v Č R... - 24-3. 3 P r o g r a m m a t e ř s k é h o c e n t r a s e z a m ě ř e n í m n a k o m u n i k a c i. - 25-4 V l i v r e h a b i l i t a c e, s t i m u l a c e a p r o s t ř e d í n a r o z v o j k o m u n i k a c e d í t ě t e s o n e m o c n ě n í m D M O... - 30-4. 1 R e h a b i l i t a č n í p é č e u d ě t i s D M O... - 31-4. 2 D r u h y r e h a b i l i t a c e u ž í v a n é v d ě t s k é l é č e b n ě u d ě t í s D M O...... - 32-4. 3 R e h a b i l i t a č n í m e t o d y a t e r a p i e o v l i v ň u j í c í r o z v o j k o m u n i k a c e..... - 35-5 A n a l ý z a r o z v o j e k o m u n i k a c e d í t ě t e r a n é h o v ě k u... - 38-5. 1 C í l e p r á c e a m e t o d o l o g i e... - 38-5. 2 C h a r a k t e r i s t i k a m í s t a š e t ř e n í a v ý z k u m n é h o v z o r k u... - 40-5. 3 V l a s t n í š e t ř e n í... - 48-5. 4 Z á v ě r y š e t ř e n í a d o p o r u č e n í p r o p r a x i... - 72 - Z á v ě r... - 78 - S h r n u t í... - 79 - S u m m a r y... - 80 - S e z n a m l i t e r a t u r y... - 81 - P ř í l o h y... - 84 -

Ú v o d Téma diplomové práce bylo vybráno z důvodu dalšího rozpracování materiálů z bakalářské p ráce na téma Mateřská centra a jejich úloha při rozvoji komunikace dítěte raného věku. Na základě tohoto materiálu s e nabízí možnost porovnání případných odlišností rozvoje komunikace u sledovaného vzorku dětí zdravých a dětí s onemocněním centrální nervové soustavy. H l a v n í m c í l e m t é t o p r á c e j e t e d y a n a l y z o v a t m o ž n o s t i r o z v o je k o m u n i k a c e d í t ě t e r a n é h o v ě k u. T a t o a n a l ý z a j e z a m ě ř e n a n a d v ě s k u p i n y d ě t í, a t o d ě t i i n t a k t n í a d ě t i s o n e m o c n ě n í m d ě t s k o u m o z k o v o u o b r n o u. T e o r e t i c k á č á s t j e r o z d ě l e n a n a č t y ř i k a p i t o l y. P r v n í z n i c h s e z a b ý v á p r o b l e m a t i k o u r o z v o j e k o m u n i k a c e d í t ě t e r a n é h o v ě k u, j e h o z á k l a d n í m p o d m í n k á m a p r e v e n c i n a r u š e n ý c h k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í d ě t í. D r u h á k a p i t o l a j e z a m ě ř e n a n a c h a r a k t e r i s t i k u o n e m o c n ě n í c e n t r á l n í n e r v o v é s o u s t a v y, k o n k r é t n ě d ě t s k o u m o z k o v o u o b r n u. V ě n u j e s e t a k é v l i v u t o h o t o o n e m o c n ě n í n a r o z v o j k o m u n i k a c e d í t ě t e. V e t ř e t í k a p i t o l e j s o u v y u ž i t y a r o z p r a c o v á n y p ř e v á ž n ě m a t e r i á l y z j i ž u v á d ě n é b a k a l á ř s k é p r á c e. T a t o k a p i t o l a j e v ě n o v á n a p o p i s u m a t e ř s k ý c h c e n t e r o b e c n ě a na p r o g r a m m a t e ř s k é h o c e n t r a z a m ě ř e n ý n a r o z v o j k o m u n i k a c e. Poslední kapitola se zamýšlí nad vlivem komplexní rehabilitace, stimulace a prostředí na rozvoj komunikace u dítěte s dětskou mozkovou obrnou, popisuje rehabilitační metody a terapie užívané v dětské léčebně pro děti s pohybovými poruchami. Výzkumné šetření je strukturováno do jedné kapitoly a rozpracováno do podkapitol. Zabývá se analýzou výzkumného še tření, které bylo realizováno ve zdravotnickém zařízení - léčebně pro děti s pohybovými poruchami. k porovnání bylo využito i dotazníkového šetření v mateřském centru, které bylo uskutečněno před dvěma lety pro potřeby bakalářské práce. Součástí praktické části jsou i kazuistiky skupiny dětí navštěvujících mateřské centrum a skupiny dětí s onemocněním dětskou mozkovou obrnou. Pro výzkumné šetření byla využita metoda kvantitativního šetření, technika dotazníku a technika rozhovoru. - 5 -

P ř i z p r a c o v á n í d i p l o m o v é p r á c e b y l o v y u ž i t o p o z n a t k ů z l i t e r a t u r y z a m ě ř e n é n a k o m u n i k a c i a v ý v o j d í t ě t e v r a n é m v ě k u a l i t e r a t u r y z a b ý v a j í c í s e p r o b l e m a t i k o u o n e m o c n ě n í c e n t r á l n í n e r v o v é s o u s t a v y. N ě k t e r é i n f o r m a c e b y l y z í s k á n y z i n t e r n e t o v ý c h z d r o j ů, t i s k u, k r o n i k a p r o p a g a č n í c h m a t e r i á l ů. D ů l e ž i t ý m z d r o j e m i n f o r m a c í b y l o t a k é v l a s t n í p o z o r o v á n í a r o z h o v o r y s r e s p o n d e n t y š e t ř e n í, z a m ě s t n a n c i a s p o l u p r a c o v n í k y u v e d e n ý c h z a ř í z e n í. - 6 -

1 K o m u n i ka c e v r a n é m v ě ku v y m e z e n í p o j m ů Z a o b d o b í r a n é h o v ě k u j s o u p o v a ž o v á n y p r v n í t ř i r o k y ž i v o t a d í t ě t e. P r o t o ž e v t é t o d o b ě d o c h á z í k j e h o n e j r y c h l e j š í m u r o z v o j i, j e j í p r á v e m v ě n o v á n a v e l k á p o z o r n o s t a p ř i s u z o v á n a z á s a d n í r o l e v e v ý v o j i d í t ě t e. P o k u d s e p r á v ě t o t o o b d o b í z a n e d b á, m o h o u s e m o ž n o s t i v ý v o j e d í t ě t e v u r č i t ý c h o b l a s t e c h s n í ž i t n e b o i z c e l a u z a v ř í t. ( w w w. r a n a p e c e. c z / c o j e p e c e. h t m, 1 1. 1 2. 2 0 0 8 ) P o j e m k o m u n i k a c e l z e p ř i b l í ž i t j a k o s p o j e n í, p ř e n o s, s d ě l o v á n í, s p o l e č e n s t v í. C í l e m k o m u n i k a c e m e z i l i d m i j e v z á j e m n é d o r o z u m í v á n í a s d ě l o v á n í i n f o r m a c í a t a k é v y t v á ř e n í, u d r ž o v á n í a p ě s t o v á n í m e z i l i d s k ý c h v z t a h ů. P ř e s t o ž e v k o m u n i k a c i h r a j e h l a v n í r o l i v e r b á l n í p r o j e v ( p r o s t ř e d n i c t v í m s l o v ), p r o b í h á p o d s t a t n á č á s t k o m u n i k a c e i f o r m o u n e v e r b á l n í ( p o m o c í g e s t, p o s t o j ů t ě l a, m i m i k o u, o č n í m k o n t a k t e m ). ( K l e n k o v á, 2 0 0 6 ) Ř e č j e s c h o p n o s t, k t e r á j e d á n a j e n n á m l i d e m. S l o u ž í k e s d ě l o v á n í p o c i t ů, p ř á n í a m y š l e n e k p o m o c í s l o ž i t é h o s y s t é m u z n a k ů a s y m b o l ů. S c h o p n o s t h o v o ř i t n e n í v r o z e n a, a l e u r č i t é d i s p o z i c e s e r o z v í j e j í a ž v l i v e m m l u v í c í h o o k o l í a ú z c e s o u v i s í s k o g n i t i v n í m i p r o c e s y a m y š l e n í m. ( K l e n k o v á,2006) 1. 1 R o z v o j komunikace dítěte raného věku Z h l e d i s k a l o g o p e d i c k é h o v ě t š i n a o d b o r n í k ů, m e z i n ě ž m ů ž e m e j m e n o v a t n a p ř. S o v á k a ( 1 9 7 2 ) a L e c h t u ( 2 0 0 2 ), d ě l í v ý v o j ř e č i n a s t a d i a p ř í p r a v n á ( t z v. p ř e d ř e č o v é o b d o b í ) a s t a d i a v l a s t n í h o v ý v o j e ř e č i. P ř í p r a v n á s t a d i a : K ř i k j e p r v n í m p r o j e v e m n o v o r o z e n c e a j e p o v a ž o v á n z a r e f l e x, k t e r ý n e m á z e s t r a n y d í t ě t e ž á d n ý s i g n á l n í v ý z n a m. ( K l e n k o v á, 2 0 0 6 ) A l e u ž v p r v n í c h d n e c h ž i v o t a j s o u m e z i d ě t m i z n a č n é r o z d í l y. - 7 -

N ě k t e r é d ě t i d o k á ž í p r o k ř i č e t c e l é h o d i n y, j i n é s e z v u k o v ě t é m ě ř n e p r o j e v u j í a č a s b d ě l o s t i t r á v í p o z o r o v á n í m o k o l í. J e v š a k d o k á z á n o, ž e v š e c h n y d ě t i v e l m i b r z o d o k á ž í s p o l e h l i v ě o d l i š i t l i d s k o u ř e č o d j i n ý c h z v u k ů a t a k é n a n i j i n a k r e a g u j í. ( K u t á l k o v á 2 0 0 5, s. 3 8 ) K o l e m 6. t ý d n e d o s t á v á k ř i k d í t ě t e z a b a r v e n í a d í t ě t v r d ý m z a č á t k e m d á v á n a j e v o s v o j i n e s p o k o j e n o s t a n e l i b é p o c i t y. M e z i 2 a 3. m ě s í c e m s e o b j e v u j e m ě k k ý z a č á t e k, k t e r ý m d í t ě o z n a m u j e, ž e j e s p o k o j e n é. a t a d y j s o u j i ž p a t r n y p o č á t k y b r o u k á n í. T í m, j a k d í t ě z a t í m n e u v ě d o m ě l e p o h y b u j e m l u v i d l y j a k o p ř i s á n í n e b o p o l y k á n í, o z ý v a j í s e p ř i p r o u d ě n í v z d u c h u r ů z n é z v u k y p o d o b n é h l á s k á m č i s l a b i k á m ( g a, g r, b, p ). N e j d e z a t í m o v ě d o m o u č i n n o s t, a l e o h r u s m l u v i d l y, k t e r o u o z n a č u j e m e j a k o p u d o v é ž v a t l á n í. V t o m t o období j e p r o d í t ě v e l m i d ů l e ž i t é v ý c h o v n é p r o s t ř e d í. B e z p o m o c i m l u v í c í h o p r o s t ř e d í b y j e h o r o z v o j ř e č i s k o n č i l. J e t o t i ž p r o k á z á n o, ž e p o k u d c h y b í d í t ě t i ř e č o v ý v z o r, n e b o d í t ě n e s l y š í, r o z v í j í s e j e h o ř e č o p o ž d ě n ě a z ř e t e l n ě p o m a l e j i. ( B e r a n o v á 2 0 0 2 ) V d r u h é p o l o v i n ě p r v n í h o r o k u s e d í t ě v e l i c e r y c h l e r o z v í j í a z a č í n á n a p o d o b o v a t s h l u k y h l á s e k i m e l o d i i ř e č i, j e j í t e m p o a s í l u h l a s u. T o t o o b d o b í o z n a č u j e m e j a k o n a p o d o b i v é ž v a t l á n í. D í t ě p o z o r u j e p o h y b y m l u v i d e l n e j b l i ž š í c h o s o b a z a p o j u j e s e i v ě d o m á z r a k o v á a s l u c h o v á k o n t r o l a. P o k u s y o n a p o d o b e n í h l á s e k n a z ý v á m e f y z i o l o g i c k o u e c h o l a l i í. ( K l e n k o v á, 2 0 0 6 ) P o s l e d n í m o b d o b í p ř e d n á s t u p e m ř e č i ( v e t ř e t í m č t v r t l e t í p r v n í h o r o k u ) n a z ý v á m e o b d o b í m r o z u m ě n í ř e č i, k d y s i d í t ě z a č í n á s p o j o v a t p ř e d m ě t y a s i t u a c e s e s l o v y, k t e r á j e p r o v á z e j í. M n o h e m d ř í v, n e ž d í t ě z a č n e s a m o m l u v i t, p o r o z u m í t o m u, c o s e p o v í d á a u k l á d á s i t o d o s v é p a m ě t i. R o z u m ě n í p r o j e v u j e d í t ě m o t o r i c k o u r e a k c í ( p á p á, p a c i p a c i ). V l a s t n í v ý v o j ř e č i : Ř e č s e z a č í n á v y v í j e t o k o l o j e d n o h o r o k u ž i v o t a d í t ě t e. T e n t o v ý v o j c h a r a k t e r i z u j í d l e S o v á k a ( 1 9 7 2 ) č t y ř i p o s t u p n á s t a d i a : - 8 -

E m o c i o n á l n ě - v o l n í s t a d i u m j e p o č á t e č n í m o b d o b í m, v e k t e r é m d í t ě v y j a d ř u j e s v o j e c i t y, p ř á n í a p r o s b y p o m o c í j e d n o i v í c e s l a b i č n ý c h s l o v, k t e r á m a j í v ý z n a m v ě t y ( n a p ř. P á ). S p o l e č n ě s u ž í v á n í m p r v n í c h s l o v j e š t ě p ř e t r v á v á i ž v a t l á n í. V a s o c i a č n ě - r e p r o d u k č n í m s t a d i u z ů s t á v á ř e č n a p r v o s i g n á l n í ú r o v n i a u r č i t ý v ý r a z j e s p o j e n s k o n k r é t n í m j e v e m, s l ů v k a m a j í f u n k c i p o j m e n o v á v a c í. k p r u d k é m u r o z v o j i k o m u n i k a č n í ř e č i d o c h á z í m e z i 2. - 3. r o k e m. D í t ě p o z n á v á, ž e p o m o c í ř e č i m ů ž e u s m ě r ň o v a t d o s p ě l é a u č í s e d o s a h o v a t d r o b n ý c h c í l ů. O k o l o 3. r o k u n a s t u p u j e s t a d i u m l o g i c k ý c h p o j m ů, k t e r é p ř e d s t a v u j e z a č á t e k p ř e c h o d u z 1. d o 2. s i g n á l n í s o u s t a v y. P o m o c í a b s t r a k c e a z e v š e o b e c ň o v á n í d o s t á v a j í s l o v a p r o d í t ě u r č i t ý o b s a h. S t a d i u m i n t e l e k t u a l i z a c e ř e č i p ř i c h á z í n a p ř e l o m u 3. a 4. r o k u, k d y d í t ě j i ž v y j a d ř u j e s v o j e m y š l e n k y v ě t š i n o u o b s a h o v ě a f o r m á l n ě d o s t a t e č n ě p ř e s n ě. T o t o s t a d i u m p o k r a č u j e a ž d o d o s p ě l o s t i. ( K l e n k o v á, 2 0 0 6 ) P ř i s l e d o v á n í s p r á v n é h o v ý v o j e ř e č i j e t ř e b a d l e K u t á l k o v é ( 2 0 0 5 ) p o z o r o v a t r ů z n á h l e d i s k a : 1. S l o v n í z á s o b a : J e v e l k ý r o z d í l m e z i m n o ž s t v í m s l o v, k t e r ý m d í t ě r o z u m í - t z v. p a s i v n í s l o v n í z á s o b o u a m n o ž s t v í m s l o v, k t e r á s a m o p o u ž í v á - t z v. a k t i v n í s l o v n í z á s o b o u. P a s i v n í s l o v n í z á s o b a s e u d í t ě t e b u d u j e d a l e k o d ř í v, n e ž z a č n e m l u v i t. D í t ě r o z u m í t o m u, c o s l y š í a u k l á d á s i t o d o p a m ě t i. N a p o d o b o v a c í r e f l e x j e v r a n é m v ě k u v e l m i s i l n ý a a n i o d b o r n í c i s e n e d o k á ž í s h o d n o u t v n á z o r u, k o l i k r á t m u s í d í t ě s l o v o s l y š e t, a b y s i h o z a p a m a t o v a l o a z a č a l o j e p o u ž í v a t. Z c e l a u r č i t ě s i v š a k d í t ě d o b ř e p a m a t u j e s l o v a p r o v á z e n á z a j í m a v o u s i t u a c í a v y s l o v e n á t ě m i, k t e r é m á r á d o. U v á d í s e, ž e k o l e m t ř e t í h o r o k u d í t ě t e j e a k t i v n í s l o v n í z á s o b a a s i 4 0 0 s l o v. P o s t u p n ě s e v y v í j í t a k é vyjadřovací o b r a t n o s t. 2. G r a m a t i c k á s t r u k t u r a j a z y k a : D í t ě z p o č á t k u u ž í v á p o u z e n e s k l o n n á s l ů v k a ( h a m, b r m b r m ), p o t o m z a č í n á o b j e v o v a t s k l o ň o v á n í ( m á m o, h a m ) a p o z d ě j i - 9 -

i č a s o v á n í s l o v e s ( t á t a p a p á ). G r a m a t i c e s e d í t ě u č í n a p o d o b o v á n í m a p r ů b ě ž n ý m z a p a m a t o v á n í m m l u v y d o s p ě l ý c h. G r a m a t i k a j a z y k a s e v y v í j í a s i d o p ě t i l e t, p o t é j i ž j e j í n e z v l á d n u t í m ů ž e p o u k a z o v a t n a p o t í ž e v e v ý v o j i 3. V ý v o j v ý s l o v n o s t i : M e z i d ě t m i j s o u v e l k é r o z d í l y n e j e n v r o z v o j i s l o v n í z á s o b y, a l e i v e s c h o p n o s t i s p r á v n ě v y s l o v o v a t. u n ě k t e r ý c h j e v ý s l o v n o s t z ř e t e l n á o d z a č á t k u, j i n ý m n e n í t a k ř k a r o z u m ě t. J a k o p r v n í s e n e j č a s t ě j i o b j e v u j í s a m o h l á s k y a h l á s k y r e t n é P, B, M a F, V. P o t í ž e n e d ě l a j í o b y č e j n ě a n i h l á s k y T, D, N a č a s t o t a k é n a h r a z u j í s o u h l á s k y K, G ( k o l í n k o t o l í n t o ). O k o l o t ř e t í h o r o k u j i ž d ě t i z a č í n a j í p o u ž í v a t s y k a v k y, a l e v ě t š i n o u n e p ř e s n ě a p o ř a d í, v j a k é m s e o b j e v u j í j e i n d i v i d u á l n í. V t o m t o v ě k u d ě l á d ě t e m p o t í ž e t a k é m ě k č e n í Ť, Ď, Ň a k p o s l e d n í m h l á s k á m, k t e r é s e s p o n t á n n ě o b j e v í p a t ř í L, R a Ř. K a ž d é d í t ě j e j i n é a j i n a k p r o b í h á i j e h o c e l k o v ý v ý v o j. V n ě k t e r é o b l a s t i j e n a p ř e d, j i n d e t r o c h u z a o s t á v á a v y v í j í s e j i n ý m t e m p e m n e ž j e h o v r s t e v n í c i. P ř i t o m s e v š a k n e d á ř í c i, ž e j e h o v ý v o j p r o b í h á n e s p r á v n ě. Z t o h o, j a k d í t ě m l u v í, u s u z u j e m e n a s t u p e ň r o z v o j e j e h o m o t o r i k y ( p o h y b o v ý c h s c h o p n o s t í a d o v e d n o s t í ), r o z s a h j e h o z n a l o s t í a v ě d o m o s t í, z p ů s o b m y š l e n í, s o c i á l n í c h o v á n í i r ů z n é r y s y j e h o o s o b n o s t i. ( P e u t e l s c h m i e d o v á 2 0 0 5, s. 2 8 ) 1. 2 Z á k l a d n í p o d m í n k y r o zv o j e komunika c e V ý v o j ř e č i o v l i v ň u j e m n o h o r o z m a n i t ý c h č i n i t e l ů. K e z k o u m á n í v ý v o j e ř e č i e x i s t u j e m n o h o r o z l i č n ý c h f i l o z o f i c k o - m e t o d o l o g i c k ý c h p ř í s t u p ů, j e j i c h ž t ě ž i š t ě s p o č í v á n a r o z d í l n o s t i j a z y k o v ý c h r o v i n, p ř í p a d n ě n a r ů z n é m v ě k u. N i k d y v š a k n e z p o c h y b ň u j í d i a l e k t i c k o u d e t e r m i n a c i ř e č o v é h o v ý v o j e, t j. v z t a h y m e z i m y š l e n í m, - 10 -

s e n z o m o t o r i k o u, s o c i á l n í m p r o s t ř e d í m a o n t o g e n e z í ř e č i. ( L e c h t a 2002) D l e L e c h t y ( 2 0 0 2 ) t e d y e x i s t u j e s l o ž i t á v z á j e m n á s o u v i s l o s t a v z á j e m n á v a z b a m e z i v ý v o j e m ř e č i a m y š l e n í m, m o t o r i k o u, z r a k e m, s l u c h e m a s o c i á l n í m p r o s t ř e d í m. k u t v á ř e n í k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í j e n u t n á p ř í z n i v á s o u č i n n o s t e n d o g e n n í c h a e x o g e n n í c h č i n i t e l ů v r ů z n ý c h s o u v i s l o s t e c h. N a o p t i m á l n í m r o z v o j i k o m u n i k a c e s e p o d í l e j í t ř i d ů l e ž i t é o b l a s t i : e x p e r i m e n t a c e, s t i m u l a c e a i m i t a c e. E x p e r i m e n t a c e u m o ž ň u j e s t á l e p ř e s n ě j š í s o u č i n n o s t m o t o r i k y, h m a t u, s l u c h u, z r a k u a j e v e l m i d ů l e ž i t á h l a v n ě v n e j r a n ě j š í m v ý v o j i k o m u n i k a c e. s r o z v o j e m ř e č i s o u v i s í b u ď n e p ř í m o, k d y j e o v l i v ň o v á n a z v l á š t ě p ř i r o z v o j i m o t o r i k y, n e b o p ř í m o p ř i e x p e t i m e n t a c i s h l a s e m a m l u v i d l y. S t i m u l a c e n e j r ů z n ě j š í p o d n ě t y s t i m u l u j í a p r o v o k u j í d í t ě k p ř e d v e r b á l n í m u, n e v e r b á l n í m u a p o z d ě j i i v e r b á l n í m u p r o j e v u. k p o d n ě c u j í c í m v l i v ů m p a t ř í r ů z n é n e s p e c i f i c k é v l i v y, d ů l e ž i t o u r o l i v š a k z a u j í m a j í h l a v n ě v l i v y s p e c i f i c k é, k t e r é o n t o g e n e z i v ý v o j e o v l i v ň u j í c í l e n ě. S t i m u l a c e, z v l á š t ě v r a n é m v ě k u, s e č a s t o p r o l í n á s e x p e r i m e n t a c í a i m i t a c í a b ý v á p o d n ě c o v á n a p r o s t ř e d n i c t v í m s l u c h u a z r a k u. I m i t a c e - j e j e d n í m z p r v n í c h m e c h a n i s m ů o s v o j o v á n í k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í. P r i m á r n í ú l o h u p ř i n a p o d o b o v á n í h r a j e s l u c h ( d í t ě n a p o d o b u j e s l y š e n é z v u k y ) a t a k é z r a k ( d í t ě n a p o d o b u j e v i d ě n é p o h y b y m l u v i d e l ). N a p o d o b o v á n í p r o b í h á b u ď n e u v ě d o m ě l e ( i n t u i t i v n ě ) n e b o v ě d o m ě ( z á m ě r n ě ) a r o z l i š u j e m e i p a s i v n í a a k t i v n í n a p o d o b o v á n í. ( L e c h t a, 2 0 0 2 ) R o z v o j k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í p r o b í h á u k a ž d é h o d í t ě t e o d l i š n ě. A b y s e ř e č d ě t í v y v í j e l a c o n e j p ř i r o z e n ě j i a d o s á h l a c o n e j l e p š í ú r o v n ě j e p o d l e K u t á l k o v é ( 2 0 0 5 ) t ř e b a r e s p e k t o v a t n ě k o l i k z á k l a d n í c h p r a v i d e l, k t e r á p l a t í o b e c n ě : 1. D o s t a t e k p ř i m ě ř e n ý c h p o d n ě t ů j e t ř e b a z o h l e d n i t s i t u a c i a p o v a h u d í t ě t e. 2. R e s p e k t o v a t v ě k d í t ě t e - 11 -

3. R e s p e k t o v a t d o s a ž e n ý s t u p e ň v ý v o j e j e n u t n é v ž d y v y c h á z e t z e s t u p n ě v ý v o j e d í t ě t e a n a t o p a k n a v a z o v a t. 4. Z á j m y d í t ě s e s n a d n ě j i u č í, p o k u d j e j č i n n o s t b a v í a s č l o v ě k e m, k t e r é m á r á d o. 5. P o c h v a l a j e m o t i v u j í c í a p ř i v h o d n é m p o u ž i t í d ě l á z á z r a k y. 6. T r p ě l i v o s t v ý v o j ř e č i j e d l o u h o d o b o u z á l e ž i t o s t í. 7. V ý b ě r p o d n ě t ů j e v h o d n é o d o l á v a t t l a k u m ó d y z v l á š t ě p ř i v ý b ě r u h r a č e k. N e j v h o d n ě j š í j s o u t y, k t e r é u m o ž ň u j í r ů z n é m a n i p u l a c e a r o z v í j e j í f a n t a z i i a p ř e d s t a v i v o s t. 8. R o z v o j s m y s l o v é h o v n í m á n í a t ě l e s n é o b r a t n o s t i p o k u d m á d í t ě m o ž n o s t h r á t s i a k t i v n ě, n a m á h á s e n e j e n h l a v a, a l e i t ě l o a z a p o j u j í s e r o v n o m ě r n ě v š e c h n y s m y s l y. 9. D i a l o g p ř e d p o k l á d á d v a l i d i v e l k ý p o d í l s d ě l o v a n ý c h i n f o r m a c í j e s d ě l o v á n g e s t y, p o h l e d y, c h o v á n í m a m i m i k o u. N i k d y b y n e m ě l o d o j í t k t o m u, ž e s l o v a ř í k a j í n ě c o j i n é h o n e ž g e s t a n e b o v ý r a z t v á ř e. V ý v o j ř e č i u d í t ě t e n e p r o b í h á j a k o s a m o s t a t n ý p r o c e s, a l e j e o v l i v ň o v á n v ý v o j e m s e n z o r i c k é h o v n í m á n í, m o t o r i k y, m y š l e n í a t a k é j e h o s o c i a l i z a c í. ( K l e n k o v á, 2 0 0 6, s. 3 2 ) 1. 3 P r e v e n c e n a r u š e n í komunikačních schopností P r e v e n c e z n a m e n á v č a s n o u o b r a n u, o p a t ř e n í, u č i n ě n á d ř í v e, n e ž j e n a r u š e n v ý v o j u r č i t é f u n k c e. V o b l a s t i v ý v o j e j a z y k a a ř e č i p ř e d s t a v u j e p ř i r o z e n o u p r e v e n c i p ř e d e v š í m z a j i š t ě n í d o b r é h o v z o r u ř e č i, k l a d n é c i t o v é v a z b y a p ř i r o z e n á v ý c h o v a. Z j e d n o d u š e n ě l z e ř í c i, ž e n e j l e p š í a n e j j i s t ě j š í p r e v e n c í j e d o b r á v ý c h o v a ř e č i. ( w e b n e t. w z. c z / n e m p r i z / l o g o p e d i e - 1. h t m l, 1 5. 4. 2 0 0 9 ) Z á k l a d e m d o b r é h o v ý v o j e d í t ě t e j e s i l n ý c i t o v ý v z t a h m e z i d í t ě t e m a m a t k o u. P r o t o s e d n e s v r a c í m e k p r a k t i k á m s t a r ý m j a k o l i d s t v o s a m o a v p o r o d n i c í c h s e z a v á d í z n o v u r e ž i m r o a m i n g - i n. N a z á k l a d ě r ů z n ý c h v ý z k u m ů b y l o p r o k á z á n o, ž e m a m i n k y, k t e r é m o h o u - 12 -

m í t o d p o č á t k u d í t ě u s e b e s n á z e c h á p o u p o t ř e b y n o v o r o z e n c e l é p e m u r o z u m ě j í, s n a d n ě j i s n í m n a v a z u j í k o n t a k t, d é l e a v y d a t n ě j i k o j í. H l a v n ě m a t k a, a l e i o t e c, s e h r á v a j í k l í č o v o u ú l o h u v o b l a s t i r o z v o j e k o m u n i k a c e u d í t ě t e p ř i b l i ž n ě d o č t y ř l e t v ě k u. A b s e n c e r o d i č ů v t é t o d o b ě m á n e v r a t n ý n e g a t i v n í v l i v p r o a k t u á l n í r o z v o j ř e č i d í t ě t e i j e h o p o z d ě j š í v ý v o j a p r o j e v u j e s e m e n š í s l o v n í z á s o b o u, h o r š í m p o r o z u m ě n í m č t e n é m u t e x t u, m e n š í s c h o p n o s t í t v o ř i t r ý m y, v y h l e d á v a t s y n o n y m a a h o m o n y m a. ( Š u l o v á, 2004) N o v o r o z e n e c s i c e v ě t š i n u d n e p r o s p í, a l e v d o b ě b d ě l o s t i j e p r o n ě j n e j d ů l e ž i t ě j š í t ě l e s n ý k o n t a k t s m a t k o u, j e j í h l a s a p o h l e d n a j e j í o b l i č e j. D í t ě v n í m á l i d s k o u ř e č j i n a k n e ž o s t a t n í z v u k y a t a k é p o h l e d d o k á ž e u d r ž e t d é l e n a l i d s k ý o b l i č e j n e ž n a h r a č k u č i p ř e d m ě t. P ř i v z á j e m n é m p o h l e d u z o č í d o o č í z a č n e d o s p ě l ý n a d í t ě o b v y k l e m l u v i t. A n i ž b y o t o m p ř e m ý š l e l, j e j e h o ř e č m e l o d i č t ě j š í, m l u v í v y š š í m h l a s e m a s l o v a i v ě t y n ě k o l i k r á t o p a k u j e. P ř i r o z e n ě s e t í m d í t ě t i u s n a d ň u j e v n í m á n í ř e č i. B ě h e m p r v n í h o p ů l r o k u s e m o ž n o s t i d í t ě t e d o r o z u m ě t s e s o k o l í m r y c h l e r o z š i ř u j í. P l á č e m d á n a j e v o, ž e m u n ě c o s c h á z í, ú s m ě v e m a s p o k o j e n ý m b r o u k á n í m p ř i t á h n e p o z o r n o s t d o s p ě l ý c h. J e d o b r é s i s d í t ě t e m h r á t, k d y ž j e v dobré n á l a d ě. K d y ž m a n i p u l u j e s h r a č k o u n e n í v h o d n é m u j i v y m ě n i t z a j i n o u, p r o t o ž e u ž v t o m t o o b d o b í s e u d í t ě t e t v o ř í z á k l a d y s c h o p n o s t i s o u s t ř e d i t s e, u d r ž e t p o z o r n o st a d o k o n č i t z a p o č a t o u č i n n o s t. V d r u h é m p ů l r o c e s i d í t ě h o d n ě ž v a t l á a b r o u k á. Z a t í m s e s t á l e j e d n á o h r u s m l u v i d l y - n a p o d o b i v é ž v a t l á n í. V t o m t o o b d o b í j e t ř e b a p o d p o r o v a t p ř e s n o s t s l u c h o v é h o v n í m á n í t í m, ž e d o s p ě l í p o d í t ě t i o p a k u j í j e h o s l o v a, k o m e n t u j í p r o b í h a j í c í č i n n o s t i, p o p i s u j í p ř e d m ě t y k o l e m s e b e. J e t o d o b a r y c h l é h o r o z š i ř o v á n í p a s i v n í s l o v n í z á s o b y d í t ě s e u č í p l n i t p o k y n y, r o z u m í t o m u, c o s e p o v í d á. P r o t o j e v e l i c e d ů l e ž i t ý s p r á v n ý ř e č o v ý v z o r V ý z n a m n ý m p o m o c n í k e m v p r e v e n c i p o r u c h ř e č i j s o u s p o l e č n é h r y d í t ě t e s d o s p ě l ý m. D í t ě s e d í k y s i l n é m u n a p o d o b o v a c í m u r e f l e x u u č í d i a l o g u a r o z š i ř u j e s i s l o v n í z á s o b u. V e l k ý v ý z n a m p r o r o v n o m ě r n ý r o z v o j ř e č i t a k é m a j í l i d o v é p í s n i č k y. J s o u v ě t š i n o u - 13 -

j e d n o d u c h é, m e l o d i c k é, r y t m i c k é a m á l o k d y s e v n i c h o b j e v u j í o b t í ž n ě v y s l o v i t e l n á s l o v a. P o m o c í k l i d n é, p o t i c h u z p í v a n é p í s n i č k y s e d a ř í d í t ě u k l i d n i t, r y t m i c k á p í s n i č k a p r o b o u z í u d í t ě t e r y t m i c k é c í t ě n í, r a d o s t z t l e s k á n í a p o h y b u. N e z a s t u p i t e l n o u r o l i v ž i v o t ě d í t ě t e h r a j í p o h á d k y. P r o v á z í j e c e l ý m d ě t s t v í m a r o z v í j í d í t ě v m n o h a o b l a s t e c h. K r o m ě s l o v n í z á s o b y o v l i v ň u j í i c i t o v ý v ý v o j, p o d p o r u j í r o z v o j f a n t a z i e a p ř e d s t a v i v o s t i a p o s i l u j í v z t a h y m e z i d í t ě t e m a č l e n y r o d i n y. P r o s t ř e d n i c t v í m p o h á d k y d í t ě l é p e p ř i j í m á n o v é s k u t e č n o s t i n e b o n e o b v y k l é u d á l o s t i z o k o l n í h o s v ě t a, s p o l e č n ě s d o s p ě l ý m h o d n o t í p r o ž i t é u d á l o s t i, ř e š í p r o b l é m y. P o k u d r o d i č e t o t o o b d o b í n e p r o m e š k a j í, p ř i p r a v í d í t ě t i c h v í l e, n a k t e r é r á d o c e l ý ž i v o t v z p o m í n á a d á v a j í m u i d o b r ý z á k l a d p r o j e h o p o z d ě j š í v z t a h k t i š t ě n é p o d o b ě ř e č i. ( K u t á l k o v á 2 0 0 5 ) Z v ý š e u v e d e n é h o v y p l ý v á, ž e z j e d n o d u š e n ě ř e č e n o p ř i p r e v e n c i poruch ř e č i v p r a x i č a s t o s t a č í v r á t i t s e k e s t a r ý m, a l e o s v ě d č e n ý m m e t o d á m : m í s t o p o s l e c h u h i f i v ě ž e s i z p í v a t t ř e b a f a l e š n ě ; m í s t o t e l e v i z e a D V D p r o h l í ž e t o b r á z k y, u č i t s e ř í k a d l a a b á s n i č k y, č í s t p o h á d k y ; m í s t o n a d m ě r n é h o c e s t o v á n í a u t e m c h o d i t p o l e s e, l é z t p ř e s k a m e n y n e b o a l e s p o ň n a p r o l é z a č k á c h v p a r k u. Z k r á t k a j e t ř e b a se d í t ě t i v š e s t r a n n ě v ě n o v a t a v y u ž í v a t j e h o v r o z e n o u č i n o r o d o s t k r o z v o j i j e h o z á k l a d n í c h a p ř i r o z e n ý c h s c h o p n o s t í. ( w w w. d e n i k. c z / z _ d o m o v a / k o k t a _ c e r t 2 0 0 8 1 2 0 4. h t m, 15.4.2009) K a ž d é d í t ě s e v y v í j í j a k o j e d i n e č n á o s o b n o s t a p ř e s u v e d e n é z á k o n i t o s t i r o z v o j e k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í p r o b í h á j e h o v ý v o j z c e l a i n d i v i d u á l n ě. P ř i r e s p e k t o v á n í t é t o s k u t e č n o s t i j e t ř e b a p o s k y t n o u t d í t ě t i c o n e j l e p š í p o d m í n k y p r o o p t i m á l n í r o z v o j j e h o s c h o p n o s t i k o m u n i k o v a t a t í m p ř e c h á z e t n a r u š e n í k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í. V r a n é m v ě k u s p o č í v á t e n t o ú k o l p ř e v á ž n ě n a n e j b l i ž š í m o k o l í d í t ě t e, t e d y n a r o d i n ě. - 14 -

2 V ý v o j d í t ě t e s o n e m o c n ě n í m c e n t r á l n í n e r v o v é s o u s t a v y k n e j č a s t ě j š í m o n e m o c n ě n í m c e n t r á l n í n e r v o v é s o u s t a v y p a t ř í b e z e s p o r u d ě t s k á m o z k o v á o b r n a ( D M O ). V ý v o j d í t ě t e s t í m t o o n e m o c n ě n í m o v l i v ň u j e m n o h o f a k t o r ů. M e z i n e j d ů l e ž i t ě j š í p a t ř í s t u p e ň a f o r m a p o s t i ž e n í. Z a t í m c o d í t ě s t ě ž k o u f o r m o u D M O j e z c e l a n e s c h o p n é p o h y b u a p o t ř e b u j e n á r o č n o u c e l o ž i v o t n í k o m p l e x n í p é č i, d í t ě s l e h k o u f o r m o u s e m ů ž e p r o j e v o v a t j e n j a k o l e h c e n e m o t o r n é a n e p o t ř e b u j e ž á d n o u s p e c i á l n í p o d p o r u. ( www.neurocentrum. cz, 2 4. 2. 2 0 0 9 ) D í t ě s D M O s e v e s v é m v ý v o j i o p o ž ď u j e v n ě k t e r ý c h n e b o i v e v š e c h v ý v o j o v ý c h s l o ž k á c h j a k o j e n a p ř. p o h y b, v n í m á n í, k o g n i t i v n í s c h o p n o s t i, ř e č a p r o v á z í je i ř a d a p ř i d r u ž e n ý c h p r o b l é m ů. P o r u c h y m e n t á l n í c h f u n k c í a d a l š í z d r a v o t n í p r o b l é m y j s o u d a l š í m d ů l e ž i t ý m p r v k e m o v l i v ň u j í c í m v ý v o j d í t ě t e. N e j d ů l e ž i t ě j š í m č i n i t e l e m j e v l i v r o d i n y, v e k t e r é d í t ě ž i j e a n a j e j í m ž p ř í s t u p u z á v i s í j e h o d a l š í v ý v o j. M o h l o b y s e z d á t, ž e d í t ě s o n e m o c n ě n í m D M O n e j v í c e s t r á d á z d ů v o d u o m e z e n í p o h y b o v ý c h s c h o p n o s t í. V ě t š i n o u j e v š a k v í c e t r a u m a t i z u j í c í p ř e d e v š í m j e h o z á v i s l o s t a s o c i á l n í i z o l a c e a č a s t o t a k é n a d m ě r n ý s o u c i t a o c h r a n a z e s t r a n y o k o l í. D í t ě t i j e t a k z t í ž e n a s p o n t á n n í a k t i v i t a a p ř i r o z e n ý r o z v o j. 2. 1 P o j e m, c h a r a kteristika a k l a s i f i k a c e D MO D ě t s k o u m o z k o v o u o b r n u ( d á l e D M O ) d e f i n u j e m e j a k o n e u r o v ý v o j o v é n e p r o g r e s i v n í p o s t i ž e n í m o t o r i c k é h o v ý v o j e d í t ě t e v z n i k l é n a z á k l a d ě p r o b ě h l é h o a u k o n č e n é h o p o š k o z e n í v y v í j e j í c í h o s e m o z k u v d o b ě j e h o n e z r a l o s t i p ř e d p o r o d e m, p ř i p o r o d u n e b o k r á t c e p o n ě m. D M O p o s t i h u j e 2 a ž 5 d ě t í z 1 0 0 0 a z t o h o u 1 d í t ě t e z 1 0 0 0 s e j e d n á o z á v a ž n é p o s t i ž e n í. A s i p o l o v i n a t ě c h t o z á v a ž n ě j i - 15 -

p o s t i ž e n ý c h p o c h á z í z v y s o c e r i z i k o v é s k u p i n y n e d o n o š e n ý c h d ě t í s v á h o u p o d 1 5 0 0 g r a m ů. D M O j e j e d n í m z h l a v n í c h p r o b l é m ů v d ě t s k é n e u r o l o g i i a l é č e b n é r e h a b i l i t a c i. ( K o m á r e k, Z u m r o v á, 2000) N a v z n i k u D M O s e p o d í l í : Č i n i t e l é p r e n a t á l n í ( p ř e d p o r o d n í ), k t e r é č i n í a s i 2 0 % - n a p ř. k o m p l i k a c e b ě h e m t ě h o t e n s t v í j a k o t ř e b a i n f e k č n í n e m o c m a t k y, ú r a z y, k r v á c e n í, a l k o h o l i s m u s, d r o g o v á z á v i s l o s t, n e d o n o š e n o s t č i p ř e n o š e n o s t p l o d u. Č i n i t e l é p e r i n a t á l n í ( k o l e m p o r o d u ) t v o ř í z h r u b a 6 0 % a j e d n á s e v ě t š i n o u o d l o u h o t r v a j í c í n e b o p ř e k o t n ý p o r o d, t ě ž k o u n o v o r o z e n e c k o u ž l o u t e n k u, p o r o d p á n e v n í m k o n c e m, k l e š ť o v ý p o r o d. Č i n i t e l é p o s t n a t á l n í ( p o p o r o d n í ), k d y j d e a s i o 20% a j s o u t o n e j č a s t ě j i z á n ě t l i v á o n e m o c n ě n í C N S a j e h o p l e n, p r ů j m o v á o n e m o c n ě n í, z á n ě t y p l i c a s t ř e d n í h o u c h a, ú r a z y h l a v y, k r v á c e n í d o m o z k u, n e d o s t a t e k k y s l í k u v m o z k u a s t a v y p o o p e r a c i m o z k u. N e k a ž d ý j e d n o t l i v ý č i n i t e l p r e n a t á l n í, p e r i n a t á l n í a p o s t n a t á l n í m á z a n á s l e d e k v z n i k D M O. P o š k o z e n í n e z r a l é h o d ě t s k é h o m o z k u p a t r n ě v y v o l á v á t e p r v e s o u č a s n é s o u h r n n é p ů s o b e n í n ě k o l i k a š k o d l i v ý c h č i n i t e l ů p ř i s o u č a s n é m o s l a b e n í n e r v o v é s o u s t a v y a c e l é h o o r g a n i s m u. ( K á b e l e, 1 9 8 8 ) P o d l e c h a r a k t e r u p o h y b o v é a h y b n é p o r u c h y s e D M O p o d l e L e s n é h o ( 1 9 8 0 ) d ě l í n a f o r m y s p a s t i c k é a n e s p a s t i c k é. M e z i s p a s t i c k é ř a d í m e f o r m u d i p a r e t i c k o u, h e m i p a r e t i c k o u a k v a d r u p a r e t i c k o u, k n e s p a s t i c k ý m p a t ř í f o r m a h y p o t o n i c k á a d y s k i n e t i c k á. P o d l e i n t e n z i t y s e o b r n y d ě l í n a p a r é z y t j. č á s t e č n á o b r n a n e s n í ž e n í m č i o m e z e n í m h y b n o s t i a m o t o r i c k é k o o r d i n a c e a n a p l e g i e t j. o b r n a ú p l n á, k d y j d e o p l n o u z t r á t u h y b n o s t i. S p a s t i c k é f o r m y : D i p a r e t i c k á f o r m a - s y m e t r i c k é p o s t i ž e n í o b o u d o l n í c h k o n č e t i n, j e n á p a d n ý n e p o m ě r m e z i v z r ů s t e m t r u p u a d o l n í c h k o n č e t i n. D o l n í k o n č e t i n y j s o u v b é r c í c h n e b o s t e h n e c h p ř e k ř í ž e n y, c h ů z e j e - 16 -

n ů ž k o v i t á, p o š p i č k á c h, s p o k r č e n ý m i k o l e n y. I n t e l e k t n e b ý v á n a r u š e n. D i p a r e t i c k á f o r m a p a u k o s p a s t i c k á š p a t n á p o h y b o v á s o u h r a, n e p ř e s n é p o h y b y, c h ů z e j e n s n e p a t r n ý m o h n u t í m v k o l e n o u. H e m i p a r e t i c k á f o r m a m ů ž e b ý t l e v o s t r a n n á n e b o p r a v o s t r a n n á, v z n i k á p o š k o z e n í m m o z k u v o b l a s t i j e d n é m o z k o v é p o l o k o u l e, a t o v ž d y d r u h o s t r a n n é v z h l e d e m k p o s t i ž e n ý m k o n č e t i n á m. H o r n í k o n č e t i n a b ý v á v ě t š i n o u p o s t i ž e n a v í c e, č a s t ý j e v ý s k y t e p i l e p s i e. O b o u s t r a n n á h e m i p a r e t i c k á f o r m a p o š k o z e n í o b o u m o z k o v ý c h h e m i s f é r, p o s t i ž e n y j s o u v š e c h n y č t y ř i k o n č e t i n y - č a s t o v í c e n a j e d n é s t r a n ě a h y b n o s t j e t ě ž c e o m e z e n a. D ě t i s t o u t o f o r m o u j s o u v ě t š i n o u z c e l a o d k á z á n y n a c i z í p o m o c, m a j í s n í ž e n o u i n t e l i g e n c i a č a s t é e p i l e p t i c k é z á c h v a t y. K v a d r u p a r e t i c k á f o r m a n a z á k l a d ě p o š k o z e n í v o b l a s t i m o z k o v é h o k m e n e j s o u p o s t i ž e n y v š e c h n y č t y ř i k o n č e t i n y. P a t ř í k n e j t ě ž š í m f o r m á m D M O a j e z á v a ž n á p r o č a s t ý v ý s k y t m e n t á l n í h o p o s t i ž e n í a e p i l e p t i c k ý c h z á c h v a t ů. ( R e n o t i é r o v á, L u d í k o v á a k o l., 2 0 0 4 ) N e s p a s t i c k é f o r m y : D y s k i n e t i c k á f o r m a n e c h t ě n é, n e p o t l a č i t e l n é a n a v ů l i n e z á v i s l é pohyby. T y s e m o h o u p r o j e v o v a t j a k o : a t e t ó z a p o m a l é, č e r v o v i t é, v l n i t é p o h y b y ; c h o r e a p r u d k é, o b y č e j n ě d r o b n é n e č e k a n é p o h y b y ; b a l i s m u s p r u d k é, e x t r é m n í p o h y b y o v e l k é p o h y b o v é a m p l i t u d ě ; m y o k l o n i e d r o b n é p o h y b y j e d n o t l i v ý c h s v a l ů n e b o s v a l o v ý c h s k u p i n ; l o r d o t i c k á d y s t o n i e n e p o t l a č i t e l n é p o h y b y, j e ž s e p r o j e v u j í s t á č e n í m h l a v y a t r u p u, e v e n t u e l n ě k o n č e t i n, p ř i c h ů z i k r o u c e n í m t r u p u k o l e m v e r t i k á l n í o s y a s m ě r e m d o z a d u. u d y s k i n e t i c k é f r o m y D M O j e v e l m i č a s t ý v ý s k y t p o r u c h y ř e č i d y s a r t r i e. H y p o t o n i c k á f o r m a - s n í ž e n í s v a l o v é h o t o n u s u, z e j m é n a u k o ř e n e k o n č e t i n. J e t o f o r m a D M O, k t e r á s e v y v í j í v d ů s l e d k u z r á n í m o z k u. - 17 -

K o l e m 3. r o k u ž i v o t a b u ď m i z í, n e b o s e č a s t o m ě n í n a n ě k t e r o u f o r m u s p a s t i c k o u n e b o d y s k i n e t i c k o u. P o k u d h y p o t o n i c k ý s y n d r o m p ř e t r v á v á i p o č t v r t é m r o c e ž i v o t a, b ý v á t é m ě ř v ž d y d o p r o v á z e n t ě ž k o u m e n t á l n í r e t a r d a c í. ( R e n o t i é r o v á, L u d í k o vá a k o l., 2 0 0 4 ) M o z e č k o v á f o r m a v y z n a č u j e s e s n í ž e n í m s v a l o v é h o t o n u s u a p o r u c h a m i p o h y b o v é k o o r d i n a c e. J a k o s a m o s t a t n o u f o r m u j i u v á d ě j í p o u z e n ě k t e ř í a u t o ř i, p o d l e L e s n é h o ( 1 9 8 0 ) j d e o s a m o s t a t n ý s y n d r o m. M e z i D M O z a h r n u j e K a p o u n e k ( 1 9 8 8 ) a L e s n ý (19 8 0 ) t a k é l e h k o u m o z k o v o u d y s f u n k c i. K á b e l e ( 1 9 8 6 ) v š a k s t í m t o n á z o r e m n e s o u h l a s í a d o D M O j i n e z a ř a z u j e. ( O p a t ř i l o v á, 2 0 0 3 ) 2. 2 D M O j a ko ko m b i n o v a n é p o s t i žení P o š k o z e n í d ě t s k é h o m o z k u p ř i D M O m á z a n á s l e d e k n e j e n p o r u c h y h y b n o s t i, a l e č a s t o i p o r u c h y d u š e v n í h o v ý v o j e a i n t e l e k t u, p o r u c h y v ě d o m í ( e p i l e p t i c k é z á c h v a t y ), c i t l i v o s t i a c h o v á n í. K r o m ě t o h o s e u d ě t í v y s k y t u j í p o r u c h y s m y s l o v é a v a d y ř e č i. M e n t á l n í p o s t i ž e n í s e v y s k y t u j e p ř i b l i ž n ě u 2 / 3 d ě t í, p ř i č e m ž v 1 / 3 s e j e d n á o l e h k o u m e n t á l n í r e t a r d a c i a v 1 / 3 o s t ř e d n ě t ě ž k o u a t ě ž k o u m e n t á l n í r e t a r d a c i. M e n t á l n í p o s t i ž e n í j e n e j č a s t ě j i p ř i d r u ž e n o k e s p a s t i c k é k v a d r u p a r e t i c k é f o r m ě D M O. E p i l e p s i e b ý v á d i a g n o s t i k o v á n a a s i u p o l o v i n y d ě t í s D M O a j e d n á se o p a r c i á l n í i g e n e r a l i z o v a n é e p i l e p t i c k é z á c h v a t y. K l i n i c k ý o b r a z D M O n e p ř í z n i v ě o v l i v ň u j e t a k é p ř í p a d n ý v ý s k y t h y d r o c e f a l u ( t j. p o r u c h a t v o r b y a c i r k u l a c e m o z k o m í š n í h o m o k u ). U d ě t í s e s p a s t i c k o u k v a d r u p a r é z o u s e p r o j e v u j í r ů s t o v é p r o b l é m y - m a l é h m o t n o s t n í p ř í r ů s t k y, z a o s t á v á n í t ě l e s n é h o r ů s t u, o p o ž d ě n ý v ý v o j s e k u n d á r n í c h p o h l a v n í c h z n a k ů. K n e j č a s t ě j š í m p o r u c h á m z r a k u p a t ř í s t r a b i s m u s a h e m i a n o p s i e ( t j. v ý p a d e k p o l o v i n y z o r n é h o p o l e o b o u o č í ). - 18 -

P o r u c h y s l u c h u s e n e j č a s t ě j i v y s k y t u j í u d y s k i n e t i c k é f o r m y D M O a j s o u z p ů s o b e n y p o š k o z e n í m s l u c h o v é d r á h y n e b o m o z k o v é k ů r y s p á n k o v é h o l a l o k u. Č a s t o s e k D M O p ř i d r u ž u j í i p o r u c h y ř e č i a t o d y s a r t r i e a a n a r t r i e ( t j. n a r u š e n í r e s p i r a c e, f o n a c e i a r t i k u l a c e ). D M O b ý v á k o m b i n o v á n a i s p o r u c h a m i c i t l i v o s t i a a b n o r m á l n í m i p o c i t y ( h y p o s e n z i t i v i t a, a s t e r e o g n o z i e ). Z m í n ě n é p o r u c h y s e u d ě t í s D M O m o h o u p r o j e v o v a t v r ů z n ý c h k o m b i n a c í c h a t o j a k v p o č t u a d r u z í c h p o s t i ž e n í, t a k i v j e j i c h s t u p n i. Č e t n o s t v ý s k y t u k o m b i n o v a n ý c h p o s t i ž e n í u D M O m á v z r ů s t a j í c í t e n d e n c i s e z á r o v e ň s e v y z n a č u j í c í m i m o ř á d n o u h e t e r o g e n n o s t í a v a r i a b i l i t o u p ř í z n a k ů a p r o j e v ů. ( L u d í k o v á, 2 0 0 5 ) 2. 3 V l i v D M O n a r o zv o j komunika c e d í t ě t e r a n é h o v ě ku D ě t i s D M O m a j í k r o m ě d o m i n a n t n í h o p o s t i ž e n í v ý v o j e h y b n o s t i p o r u š e n t a k é v ý v o j ř e č i. P o r u c h y ř e č i s e v y s k y t u j í a ž u 8 0 % d ě t í s D M O. J e j i c h z á v a ž n o s t j e r o z m a n i t á, o d l e h k ý c h v a d v ý s l o v n o s t i p o ú p l n o u n e s c h o p n o s t d o r o z u m í v a t s e m l u v e n o u ř e č í. P o r u c h y ř e č i u d ě t í s D M O l z e c h a r a k t e r i z o v a t p ř e d e v š í m t e r m í n e m n a r u š e n í v ý v o j e ř e č i. Ř e č s e v y v í j í a b n o r m á l n ě j i ž o d n a r o z e n í a v r o z e n é p o s t i ž e n í n e g a t i v n ě o v l i v ň u j e m o t o r i c k o u i s e n z o r i c k o u s l o ž k u ř e č i. ( w w w. m n o f. c z / d r s / l o g o p e d i c k a _ p e c e. p h p, 21.2.2009) D M O n e p ř i n á š í p r o b l é m y p o u z e v o b l a s t i k o m u n i k a c e, a l e z v l á š t ě u t ě ž k ý c h f o r e m i p o r u c h y t o n u o r o f a c i á l n í h o s v a l s t v a a c i t l i v o s t i v b u k o f a c i á l n í k r a j i n ě h y p e r s e n z i t i v i t u ( z v ý š e n á c i t l i v o s t ) a h y p o s e n z i t i v i t u ( s n í ž e n á c i t l i v o s t ). u d ě t í s D M O s e s e t k á v á m e i s e z v ý š e n o u s a l i v a c í. T y t o p o t í ž e k r o m ě z t í ž e n í p ř í j m u p o t r a v y a t e k u t i n d r u h o t n ě o v l i v ň u j í i r o z v o j ř e č i u d ě t í s o n e m o c n ě n í m D M O s e ř e č v y v í j í n a r u š e n ě j i ž o d p o č á t k u n e v e r b á l n í h o o b d o b í. T y t o p r o j e v y l z e s l e d o v a t u k o j e n c ů p ř i t ě ž k o s t e c h s d ý c h á n í m a s á n í m, p l á č d í t ě t e b ý v á s l a b ý, d í t ě s i z ř í d k a - 19 -

s p o k o j e n ě b r o u k á, c h y b í p u d o v é ž v a t l á n í, h r y s k o n č e t i n a m i a m l u v i d l y. K á b e l e ( 1 9 8 8 ) o z n a č u j e z a p ř í č i n u o p o ž d ě n é h o n e b o o m e z e n é h o v ý v o j e ř e č i u d ě t í s D M O p o r u c h u c e n t r á l n í c h ř e č o v ý c h o b l a s t í v m o z k u, s n í ž e n í r o z u m o v ý c h s c h o p n o s t í, p o r u c h u h y b n o s t i m l u v n í c h o r g á n ů a p o r u c h u s l u c h u. P o s t i ž e n í s v a l s t v a ř e č o v ý c h o r g á n ů v e d e k p o s t i ž e n í j e d n o t l i v ý c h s l o ž e k m l u v n í h o p r o j e v u, t j. d ý c h á n í, f o n a c e, a r t i k u l a c e, p l y n u l o s t i a k o o r d i n a c e m l u v n í h o p r o j e v u. ( K l e n k o v á, 2006) N e j č a s t ě j š í m p r o j e v e m p ř i D M O j e v ý s k y t t y p i c k é h o p o s t i ž e n í v š e c h m o t o r i c k ý c h s l o ž e k ř e č i v e f o n e t i c k o - f o n o l o g i c k é r o v i n ě. Z d ů v o d u s p a s t i c i t y n e b o n e p o t l a č i t e l n ý c h p o h y b ů j a z y k a, r t ů a d o l n í č e l i s t i j e d í t ě t i z n e m o ž n ě n o s p r á v n ě v y t v á ř e t j e d n o t l i v é h l á s k y, č a s t o j e n a r u š e n a s c h o p n o s t a u t o m a t i z a c e ř e č i a v y t v á ř e n í m l u v n í c h c e l k ů. P o r u š e n í m h y b n o s t i n e m ů ž e d í t ě č a s t o r e a g o v a t n a s l y š e n é z v u k y o t o č e n í m h l a v y a o v y t v á ř e t t a k a s o c i a c e z v u k u a j e h o z d r o j e. D o c h á z í t í m k n e d o s t a t e č n é m u v ý v o j i f o n e m a t i c k é d i f e r e n c i a c e. O m e z e n é p o h y b o v é m o ž n o s t i s e p r o j e v u j í i v r o z v o j i r o v i n y l e x i k á l n ě - s é m a n t i c k é, k d y d í t ě n e m á m o ž n o s t s e z n a m o v a t s e a k t i v n ě s p ř e d m ě t y u c h o p i t a p r o h l é d n o u t s i j e. R o z v o j s l o v n í z á s o b y j e j e š t ě o b t í ž n ě j š í, p o k u d j e o n e m o c n ě n í d í t ě t e k o m b i n o v á n o s l u c h o v ý m n e b o m e n t á l n í m p o s t i ž e n í m č i e p i l e p s i í. k o p o ž d ě n í n e b o o m e z e n í d o c h á z í t a k é v o b l a s t i m o r f o l o g i c k o - s y n t a k t i c k é r o v i n y, k d y p ř e d e v š í m u s p a s t i c k ý c h f o r e m D M O ( z v l á š t ě p ř i k o m b i n a c i s m e n t á l n í r e t a r d a c í ) z ů s t á v á ř e č d l o u h o n a ú r o v n i j e d n o s l o v n ý c h v ě t. ( K l e n k o v á, 2006) V e l m i č a s t o u k o m b i n a c í p o s t i ž e n í u D M O j e m e n t á l n í r e t a r d a c e, k t e r á j e d a l š í k o m p l i k a c í p ř i c e l k o v é m v ý v o j i d í t ě t e a s t í m s o u v i s e j í c í m r o z v o j e m k o m u n i k a c e. M e n t á l n í r e t a r d a c e m í v á n a s v ě d o m í o p o ž d ě n í v r o v i n ě l e x i k á l n ě - s é m a n t i c k é, m o r f o l o g i c k o - s y n t a k t i c k é a n e j p r ů k a z n ě j i v p r a g m a t i c e ř e č i. k o p o ž d ě n í v ý v o j e ř e č i p ř i t o m d o c h á z í u d ě t í s m í r n ě j š í f o r m o u p o s t i ž e n í, u z á v a ž n ě j š í h o s t u p n ě j i ž d o c h á z í k o m e z e n í v ý v o j e ř e č i a n e l z e t u - 20 -

t u d í ž o č e k á v a t d o s a ž e n í t z v. ř e č o v é h o a j a z y k o v é h o n o r m á l u. ( R e n o t i é r o v á, L u d í k o v á a k o l., 2004) N e j c h a r a k t e r i s t i č t ě j š í p o r u c h o u ř e č i dětí s D M O j e : d y s a r t r i e ( p o r u c h a h l á s k o v á n í, n a r u š e n í k o m u n i k a c e j a k o c e l k u ), k t e r á j e d l e r ů z n ý c h o d b o r n í k ů u v á d ě n a v r o z m e z í o d 3 0 % d o 6 0-70%. k d a l š í m n e j č a s t ě j i u v á d ě n ý m p o r u c h á m p a t ř í o t e v ř e n á h u h ň a v o s t, n e b o h u h ň a v ý c h a r a k t e r ř e č i. K o k t a v o s t se u s p a s t i k ů v y s k y t u j e č a s t ě j i n e ž u z d r a v ý c h d ě t í. C e l k o v ý m o b r a z e m n a r u š e n é m o t o r i k y j e d á n o n a r u š e n é k o v e r b á l n í ( n o n v e r b á l n í ) c h o v á n í d ě t í s D M O. N ě k t e r é p o r u c h y ř e č i j s o u z p ů s o b e n y o r g á n o v ý m i o d c h y l k a m i ř e č o v é h o e f e k t o r u, j a k o n a p ř. r o z š t ě p y, p ř i r o s t l o u j a z y k o v o u u z d i č k o u n e b o a n o m á l i e m i s k u s u. ( L e c h t a, 2002) P ř i n a r u š e n í k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í u d ě t í s D M O j d e v ě t š i n o u o s y m p t o m a t i c k é p o r u c h y ř e č i, k t e r é d o p r o v á z e j í d o m i n u j í c í o n e m o c n ě n í. P o n ě v a d ž v p ř í p a d ě s y m p t o m a t i c k ý c h p o r u c h ř e č i o b v y k l e n e l z e o d s t r a n i t p ř í č i n u d o m i n u j í c í h o p o s t i ž e n í, z a m ě ř u j e s e l o g o p e d i c k á p é č e n a p ř í z n i v é o v l i v ň o v á n í k o m u n i k a č n í c h s c h o p n o s t í. ( L e c h t a, 2 0 0 2 ) D M O p ř e d s t a v u j e z á v a ž n ý p r o b l é m v c e l k o v é m v ý v o j i d í t ě t e. J e d n á s e o r a n ě v z n i k l é p o š k o z e n í m o z k u, k t e r é s e p r o j e v u j e poruchami h y b n o s t i v r ů z n ý c h f o r m á c h i s t u p n í c h z á v a ž n o s t i. Č a s t o b ý v á k o m b i n o v á n a s d a l š í m i p o r u c h a m i a v a d a m i. u v ě t š i n y d ě t í s D M O d o c h á z í i k n a r u š e n í v ý v o j e ř e č i, k t e r ý j e b u ď o p o ž d ě n ý, n e b o o m e z e n ý. D ů l e ž i t á j e v č a s n á d i a g n o s t i k a, i n f o r m o v a n o s t r o d i č ů a z a h á j e n í c í l e n é i n t e r v e n c e. - 21 -