¼khŒ wt ƒtäkhý. Knowledge Career Academy

Knowledge Career Academy Heritage Square, Opp. Atlanta Tower, Gulbai Tekra, Ahmedabad-380015. Call : (079)6613 1801/02/03 9227403030/5050 ¼khŒ wt ƒtäkhý 5qðo¼qr{fk ¼khŒ yguf t½ hkßþ Au. su{kt 29 hkßþku y u 7 fulÿþkr Œ «Ëuþ Au. ¼khŒ yuf t Òk, {ksðkëe, rƒ kt«ëkrþf y u kufþkne «ò kkf Au. rƒ kt«ëkrþf ku yúko yu Au fu hkßþ, erœ y u rðãk Þku ð uhu Ä{oÚke MðŒtºk Au. kufþkne ku yúko yu Au fu yuf yuðku {ks su{kt yräfkhku y u rðþu»kkräfkhku e {k Œk Au y u hfkh wt yuðwt MðY su{kt ðkuoå[ kk kufku k nkúk{kt nkuþ Au. «ò kkf ku yúko yu Au fu yuðe hfkh su{kt Ëuþ k ðzk e [qtxýe ÚkkÞ Au y u ðkuoå[ kk kufku k nkúk{kt y u Œu{ k [qtxu k «rœr räyku k nkúk{kt nkuþ Au. ' {ksðkëe rƒ kt«ëkrþf þçë ƒtäkhý ku 42{ku wäkhku fhe u W{uhðk{kt ykôþku. ¼khŒ{kt t ËeÞ «fkh e kufþkne Au. «Äk {tºke y u Œu{ wt {tºke{tz ÔÞÂõŒ Œ yúkðk k{qrnfy u t Ë «íþu sðkƒëkh Au. ƒtäkhý ½zðk wt fkþo ƒtäkhý ¼kyu fþwo nœwt. ƒtäkhý ¼k e h[ k fìrƒ ux r{þ à k 1946 nux ÚkE nœe. ƒtäkhý ¼k e «Úk{ ƒuxf rz ubƒh 9, 1946 k hkus { e nœe. ƒtäkhý ½z khe-zùk ^x fr{xe k [ìh{ì zkì. ƒe. ykh. yktƒuzfh nœk, yu. ku k Mðk{e, y këe f]»ýkmðk{e ygþh, fu. yu{. {w þe, iþë {kunt{ë këwõ k, yu. {käðhkð y u ze. e. ¾uŒk zùk ^x fr{xe k ÇÞku nœk. òu fu ze.ãke.¾uíkklklkwt yðmkklk Úkíkkt ylku yulk. {käðhkðu hkslkk{wt ykãkíkkt çke.yu.r{ kh ylku xe.xe. f]»ý{k[khelkku Mk{kðuþ ÚkÞku. ßÞkhu ƒtäkhý ¼k k «{w¾ zkì. hksulÿ «kë nœk. ƒtäkhý ½zðk wt fkþo 26 ðubƒh, 1949 k hkus qát ÚkÞwt nœwt. 26 òlþwykhe, 1950 k hkus ¼khŒ wt ƒtäkhý y{ {kt ykôþwt nœwt. ƒtäkhý ¼k k 389 ÇÞku nœk. ƒtäkhý qát fhœkt 2 ð»ko, 11 {rn k y u 18 rëð ku køþk nœk. ßÞkhu Y. 64 k¾ ƒtäkhý ½zðk {kxu ku ¾[o ÚkÞku nœku. ¼khŒ k ƒtäkhý{kt 12 rhrþüku, 454 y wåauë 1 (Articles) Au. ƒtäkhý ½zðk ku ki«úk{ rð[kh h yu{. yu. hkìþ u ykôþku nœku. ¼khŒ k ƒtäkhý wt yk{w¾ sðknh k nuáyu ŒiÞkh fþwo Au, ßÞkhu yk{w¾ ku rð[kh y{urhfk k ƒtäkhý{ktúke eäku Au. {q ¼qŒ yräfkhku Þw.yu.yu. y u {q ¼qŒ Vhòu ku rð[kh hrþþk k ƒtäkhý{ktúke y kôþku Au. ßÞkhu hkßþ erœ k {k oëþof r ØktŒku ykþ uolz, t ËeÞ «fkh e kufþkne Þw.fu. y u {ðkþe Œtºk ku rð[kh fu uzk{ktúke eäku Au. fxkufxe e ÔÞðMÚkk s{o e{ktúke, ýœtºk ku rð[kh kl {ktúke y u tþwõœ ÞkËe ku rð[kh ykìmxùur Þk k ƒtäkhý{ktúke uðk{kt ykôþku Au. ƒtäkhýlkk Mkúkuík { «uhýk e rð Œ «uhýk úkuœ: su Ëuþ k hkßþƒtäkhý{ktúke «uhýk eäe Œu Ëuþ wt k{ 1. t ËeÞ«ýk e rƒúx 2. t ËeÞ rðþu»kkräfkh rƒúx 3. t Ë ŒÚkk rðäk ¼k rƒúx y u rðäk rh»kë e «r Þk 4. {q ¼qŒ yräfkhku y{urhfk 5. ðkuoå[ yëk Œ e y{urhfk MÚkk k y u kkyku 6. W hk»xù rœ wt Ë y{urhfk 7. hkßþôþðmúkk fu uzk y u ð o{ulx ykìv RÂLzÞk yìõx - 1935 8. fxkufxe tƒtäe òu ðkeyku 9. hkßþ erœ k {k oëþof r ØktŒku 10. k rhfku e {q ¼qŒ Vhòu s{o e y u ð o{ulx ykìv RÂLzÞk yìõx - 1935 ykþ uolz kurðþuœ t½

11. «ò kkf kl 12. tþwõœ ÞkËe ykìmxùur Þk ƒtäkhý wt yk{w¾ y{u ¼khŒ k kufku «rœ kk fheyu Aeyu fu ¼khŒ yu kðo¼ki{, rƒ kt«ëkrþf, {ksðkëe, kufþkne «ò kkf hkßþ ƒ u y u Œu k ƒäk k rhfku u k{krsf, ykšúkf y u hksfeþ LÞkÞ { u. rð[khku, ðkýe, Ä{o y u qò e MðŒtºkŒk hnu. ÔÞÂõŒ u Ëhßò e y u Œf e {k Œk hnu. ÔÞÂõŒ k kihð y u hk»xù e yufkí{fœk y u y¾trzœœk s ðke hnu Œu {kxu ¼kE[khku fu ððk ku áz tfõ fhe u y{khe ƒtäkhý ¼k{kt yksu 26 ðubƒh, 1949 k rëð u yk ƒtäkhý y kðeyu Aeyu y u y{khe òœ u {Š Œ fheyu Aeyu. {ksðkëe, rƒ kt«ëkrþf y u y¾trzœœk suðk þçëku 42{k ƒtäkhýeþ wäkhk îkhk 1976{kt W{uhðk{kt ykôþk. ƒtäkhý e rðrþüœkyku : rðï wt kiúke ktƒk{kt ktƒwt ur¾œ ƒtäkhý Au. ƒtäkhý rhðœo þe Au. ¼khŒ u t qýo kðo¼ki{ «ò kkf «ò kkf hkßþ ònuh fhu Au. yk ƒtäkhý {ðkþ Au, AŒkt yufœtºke Au. ¼khŒ u rƒ kt«ëkrþf y u kðo¼ki{ hkßþ Œhefu «MÚkkr Œ fhu Au. wïœ {ŒkrÄfkh u Mðefkhu ku Au. MðŒtºk LÞkÞ kr fk e ÔÞðMÚkk Au. ½w{Œe fku{ k rnœku e hûkk e ÔÞðMÚkk Au. t½kí{f þk «ýk e Au. ƒtäkhýu t ËeÞ y u «{w¾ Œ yu{ ƒt u ØrŒ ku Mðefkh fhu ku Au. {q ¼qŒ yräfkhku y u {q ¼qŒ Vhòu Ëþkoðu e Au. yuf s k rhfœk Ëþkoðu e Au. ƒtäkhý{kt tþkuä {kxu e rðrä ŒÚkk Ëuþ e fxkufxe e ÂMÚkrŒ e ÔÞðMÚkk Ëþkoðu e Au. k rhfœk ƒtäkhý k ¼k 2{kt y wåauë 5Úke 11 e ðå[u ¼khŒeÞ k rhfœk ku WÕ u¾ Au. su ÔÞÂõŒ ku sl{ ¼khŒ e ¼qr{ h ÚkÞku Au, Œu ÔÞÂõŒ k rhf e «Úk{ uýe{kt ykðu Au. su ÔÞÂõŒ k {kœkr Œk ƒt u{ktúke yuf ku sl{ ¼khŒ{kt ÚkÞku nkuþ Œu ÔÞÂõŒ ƒes uýe k k rhf{kt ykðu Au. su ÔÞÂõŒ ¼khŒeÞ ƒtäkhý k y{ k kt[ ð»ko nu kt ykðe u ¼khŒ{kt ð e nkuþ Œu ºkeS uýe k k rhf{kt ykðu Au. su ÔÞÂõŒ krfmœk {ktúke 19 sw ke, 1948 nu kt ykðu k nkuþ yúkðk Œu {kxu kuäýe fhkðe nkuþ y u ƒtäkhý k y{ nu kt ¼khŒ{kt ykðe Þk nkuþ Œu ¼khŒ ku k rhf ƒ e þfu Au. 1 {k[o, 1947 Ae krfmœk Þk Œu ¼khŒ wt k rhfíð w{kðu. ¼khŒ hfkh yrär Þ{-1935 nux su k qðoòu ¼khŒ k k rhf nœk Œu u k rhfíð ku yräfkh, htœw ylþ Ëuþ wt k rhfíð Ähkðu. { ú Ëuþ wt yuf k rhfíð, yux u fu yuf s k rhfíð 1955 k ¼khŒeÞ k rhfíð Äkhk y w kh ¼khŒeÞ k rhfœk e «kâ㜠{kxu e kt[ swëe swëe heœku Ëþkoððk{kt ykðe Au. yúkkoœt k rhfœk (1) sl{ îkhk (2) ðtþk w { îkhk (3) kuäýe îkhk (4) ø îkhk (5) «Ëuþ ku {kðuþ fhðkúke { e þfu Au. rðëuþ{kt ð Œk {q ¼khŒeÞku e hsqykœ k ykäkhu rðëuþe {q ¼khŒeÞku u ƒes uýe wt {ÞkorËŒ k rhfíð yk ðk 2005{kt r ýoþ fþkuo, suúke Œuyku ¼khŒ{kt {wõœ heœu yðhsðh fhe þfu. htœw Œu{ u { kkräfkh, [qtxýe{kt W{uËðkhe fu ƒtäkhýeþ Ë { e þfu. {q ¼qŒ yräfkhku ƒtäkhý e ytëh ¼k 3{kt y wåauë 12-35 e ðå[u {q ¼qŒ nfku Ëþkoðu k Au. 1. {k Œk ku yräfkh (y wåauë 14Úke 18) : y w.14 fkþëk e áâüyu ƒäk k rhfku {k Au. y w.15 Ä{o, òrœ, y u ht u ykäkhu fkue e kúku ònuh MÚk u ûk kœ y u ¼u˼kð fhðk{kt nª ykðu. 2

y w.16 ƒäk k rhfku u ÞkuøÞŒk «{kýu Œf e {k Œk y w.17 ym ]~ÞŒk kƒqëe y w.18 Ëhßò e {k Œk. òu fu ðneðxe, þiûkrýf y u ~fhe Ëðe y ðkëy Au. rðëuþe L{k fu whmfkh { u Œku hk»xù rœ e {tsqhe syhe Au. ¼khík hílk fu ÃkÈ ÃkwhMfkh yu Ëhßòu økýkíkk LkÚke. 2. MðŒtºkŒk ku yräfkh (y wåauë 19Úke 22) : y w.19 (i) (a) ðkýe rð[kh y u yr¼ôþâõœ e MðŒtºkŒk (b) ònuh MÚk u yufxk Úkðk e MðŒtºkŒk (þktrœ qðof y u nrúkþkh rð k) (c) t X h[ðk e MðŒtºkŒk (d) Ëuþ{kt nhðk-vhðk e MðŒtºkŒk (e) { ú Ëuþ{kt ð ðkx e MðŒtºkŒk (f) r{ fíklkku yräfkh su 44 {kt çktäkhýeþ MkwÄkhkÞe 1978{kt LkkçkwË fhðk{kt ykôþku. (g) fkue ý ÔÞð kþ fhðk e MðŒtºkŒk y w.20 ykhku e u { Œe MðŒtºkŒk (i) fkue ý ÔÞÂõŒ u fkþëk e «r Þk rð k y hkäe ònuh fhe þfkþ. (ii) ykhku e u ƒ[kð e Œf { ðe òueyu. (iii) yuf s w k e yuf s ò nkuþ. (iv) ykhku e u s fƒq kœ îkhk kûke ýe þfkþ. y w.21 Sð Sððk e MðŒtºkŒk «íþuf ÔÞÂõŒ kuœk wt Sð {wõœ heœu Sððk {kxu MðŒtºk Au. y w.21 (A) {q ¼qŒ «kúkr{f rþûký rð k{qõþu {u ððk ku yräfkh. 6Úke 14 ð»ko k ƒk fku u «kúkr{f rþûký rð k{qõþu qhwt kzðk{kt ykðu. y w.22 Äh fz k{u whûkk ku yräfkh (i) fkue ý ÔÞÂõŒ u fkhý ËþkoÔÞk rð k Äh fz fhe þfkþ. (ii) 24 f kf{kt Sf e yëk Œ{kt hsq fhðk zu. òu fu Ëw~{ Ëuþ k k rhf ŒÚkk «rœƒtäf fkþëk nux Äh fz fhkþu e ÔÞÂõŒ u yk òu ðke ku k¼ { u; htœw òu Œu{ u 90rËð Úke ðäw yxfkþœ nux hk¾ðk nkuþ Œku knfkh ƒkuzo e {tsqhe syhe Au. 3 3. þku»ký rðhwø yräfkh (y wåauë 23Úke 24) : y w.23 fkue ý ÔÞÂõŒ k u Œu e RåAk rðhwø fk{ fhkðe þfkþ, yux u fu {k ððu kh y u w k{«úkk rðhkuäe òu ðke. y w.24 ƒk {sqhe rðhkuäe òu ðke 14 ð»koúke e[u e ðþ k ƒk fku k u fkue ý «fkh wt {sqhe fk{ fhkðe þfkþ. 4. ÄkŠ{f MðŒtºkŒk ku yräfkh (y wåauë 25Úke 28) : y w.25 Øk y w kh W k k e MðŒtºkŒk y w.26 ÄkŠ{f t X h[ðk e MðŒtºkŒk y w.27 ÄkŠ{f t X u Vk ku {u ððk e MðŒtºkŒk, htœw Vk ku yk ðk e ÔÞÂõŒ u MðŒtºkŒk nkuþ. yk Vk k Ãkh fhðuhk køkw Lk ÚkkÞ y w.28 ÄkŠ{f rþûký e MðŒtºkŒk, htœw ÄkŠ{f rþûký {kxu Vhs kze þfkþ y u hfkhe úklx {u ðœe tmúkk ÄkŠ{f rþûký yk e þfu. 5. ktmf]rœf y u rþûkýrð»kþf yräfkh ( ½w{rŒ yräfkh) (y wåauë 29 y u 30) : y w.29 yk yräfkh e[u «íþuf k rhf kuœk e ¼k»kk, r r y u tmf]rœ u y kðe þfu Au. y w.30 Œu k hûký {kxu rþûký tmúkk MÚkk e þfu Au. hkßþ íkulku ¼u˼kð Lk hk¾e þfu. 6. ƒtäkhýeþ R kòu ku yräfkh (y wåauë 32) : yk yräfkh e[u k rhf kuœk k {q ¼qŒ yräfkhku e whûkk fhe þfu Au. {q ¼qŒ yräfkhkuúke òu ðtr[œ hk¾ðk{kt ykðu Œku LÞkÞk Þ ku ykþhku E þfu Au. yk yräfkhku e ò ðýe {kxu rhx (Writ) Ëk¾ ÚkE þfu. su kt[ «fkh e Au. (1) {ulzu{ - h{ ykëuþ (2) nurƒþ fkì o - ƒtëe «íþûkefhý (3) õðku-ðkìhlxku - yräfkh yt u qa ha (4) «kurnrƒþ - «rœƒtä (5) Šþykuhhe - e[ e yëk Œ k ykëuþ h «rœƒtä kuä : {q ¼qŒ yräfkhku fxkufxe{kt {w Œðe hk¾e þfkþ Au. {q ¼qŒ yräfkhku nu kt kœ nœk. su ife r{ fœ ku yräfkh y w.31 Lku 44{k ƒtäkhýeþ wäkhk (1978)Úke hë fhðk{kt ykôþku Au y u ŒuÚke yk yräfkh y w.300 (A) nux fuð fk q e yräfkh Œhefu [k w hnu Au.

hkßþ erœ k {k oëþof r ØktŒku ƒtäkhý{kt {k oëþof r ØktŒku ¼k 4{kt f { 36Úke 51 e ðå[u Ëþkoðu k Au. hkßþ erœ k {k oëþof Œ ðku hfkh {kxu {k oëþo Y Au. su k h [k e u hkßþ fõþkýhkßþ ƒ e þfu Au. h ŒusƒnkËwh «w r{rœyu ykþ ìolz k ƒtäkhý{ktúke uðk ¼ k{ý fhe. hkßþ erœ k {k oëþof r ØktŒku e[u {wsƒ Au : 1. ykšúkf ÔÞðMÚkk tƒtäe: (i) ƒäk k rhfku u {k Y Úke yksrðfk kt kä ku e wþkuøþ ðnu[ýe. (ii) hk»xùeþ t  k wt LÞkÞe rðœhý. (iii) ½w k{ ðuœ e fhðwt. (iv) MðkMÚÞ u nkr fkhf «ð]â kyku hkufðe. (v) ƒuhkus khe, ð]økðmúkk, ƒe{khe y u y t ku u ykšúkf nkþ{ u Œuðe ÔÞðMÚkk fhðe. (vi) ¾uŒe k ði kkr f kä ku ku rðfk fhðku. 2. kufrnœ - ònuh rnœ tƒtäe: (i) nkr fkhf y u þe k ËkÚkkuo h «rœƒtä këðku. (ii) þwyku e òœ wäkhðe. (iii) ËqÄk k Zkuh e níþk hkufðe. ( kiðtþ níþk «rœƒtä) (iv) ƒk fku wt hûký fhðwt. (v) y~ ]~Þ y u AkŒ òrœyku k kufku k rnœ e hûkk fhðe. (vi) 14 ð»ko wäe kt ƒk fku u {VŒ rþûký e wrðäkyku qhe kzðe. 3. þk y u LÞkÞ tƒtäe : (i) úk{ t[kþœku e ÔÞðMÚkk fhðe. (ii) fkhkuƒkhe y u LÞkÞk Þ u swëk hk¾ðk. (iii) Ëuþ k ƒäk k rhfku {kxu {k fkþëku y u {k k rhf trnœk. 4. yirœnkr f R{khŒku k thûký tƒtäe: yirœnkr f R{khŒku ŒÚkk M{khfku ð uhu wt hûký fhðwt. 5. yktœhhk»xùeþ ÔÞðnkh tƒtäe: rðï{kt þktrœ MÚkk ðk «Þí fhðku. 6. ylþ : 42{k ƒtäkhýeþ wäkhk ylðþu ºký ðk {k oëþof r ØktŒku W{uhðk{kt ykôþk Au : 4 (i) ykšúkf heœu AkŒ ð o k kufku u {VŒ fk q e nkþ yk ðe. (ii) fkue ý Wãku k t X {kt f{o[kheykuyu ¼k uðku. (iii) Þkoðhý e hûkk y u Þkoðhý wäkhðwt ŒÚkk ð y u ðlþ Sðku e hûkk fhðe. Directive Principles of State Policy ¼køk-4{kt Mk{krðü yk rmkøktíkku yuf yúko{kt LkkøkrhfLkk yräfkh Au, Ãkhtíkw {w~fu e yu Au fu yk rmkøktíkku rçklky{ Ãkkºk (Non-Justiceable) Au. íkuúke íkulkku y{ Lk ÚkkÞ, íþkhu íku MktçktÄ{kt fkue fklkqlke WÃkkÞ hnuíkku LkÚke. ylkwåauë 37 {kt yuðe òuøkðke fhkþu Au. fu yk rmkøktíkku ËuþLkk Mkt[k Lk{kt {q ¼qík Au ylku fkþëkyku ½zðk{kt yk rmkøktíkku køkw ÃkkzðkLke hkßþlke Vhs hnuþu. yk rmkøktíkku xqtf{kt Lke[u {wsçk Au. hkßþ kuffõþký {kxulke Mk{ks ÔÞðMÚkk rmkø fhþu. (ylkwåauë 38) (i) hkßþ yuðe Mkk{krsf ÔÞðMÚkk rmkø fhelku kuffõþký MkkÄLkðkLkku «ÞíLk fhþu fu su{kt Mkk{krsf, ykšúkf íkúkk hksfeþ LÞkÞÚke hk»xùeþ SðLkLke ík{k{ MktMÚkkyku {krníkøkkh ÚkÞu nkuþ. (ii) hkßþu yu Ãký «ÞíLk fhðku òueyu fu swëe swëe ÔÞÂõíkyku fu sqúkku ðå[u ykðflke íku{s Ëhßòu, Mkøkðzku ylku íkfkulke ymk{klkíkk LkkçkqË fhðklkku «ÞíLk fhðku òueyu. (44{k çktäkhýeþ MkwÄkhk nux Lke òuøkðke) hkßþu LkeríkLkk fux ktf rmkøktíkku ylkwmkhðk òueyu. (ylkwåauë-39) yk ylkwåauë yu{ Xhkðu Au fu hkßþu yuðe Lkerík ylkwmkhðe òueyu fu sulkkúke (i) e-ãkwy»k çktlkulku yksrðfklkwt Ãkqhíkwt MkkÄLk {u ððklkku Mk{kLk yräfkh «kó ÚkkÞ. (ii) ¼kiríkf Mkk{økúeLkwt rðíkhý kufrník{kt ÚkkÞ. (iii) MktÃkr klke s{kðx Lk ÚkkÞ. (iv) e-ãkwy»klku Mkh¾kt fk{ {kxu Mkh¾wt ðuíklk { u. (v) ÃkwY»k ylku e fk{ëkhkulkk ykhkuøþ ylku þâõíklkku ËwYÃkÞkuøk Lk ÚkkÞ. (vi) çkk fkulku ykšúkf syrhþkíklkk fkhýu {sqhe fhðklke Vhs Lk Ãkzu.

Mk{kLk LÞkÞ ylku rlk:þwõf fklkqlke MknkÞ (ylkwåauë 39 (f) hkßþlke Vhs yu òuðklke Au fu ykšúkf yúkðk ylþ Mk{ÚkoíkkykuLkk fkhýu fkueãký Lkkøkrhf LÞkÞ {u ððklke íkfúke ðtr[ík Lk hnu. íku {kxu hkßþu fkþëku ½zðku òueyu. MktMkËu 1987{kt Legal Service Authorities Act ½zâku Au. (42{k çktäkhýeþ MkwÄkhk nux Lke òuøkðke) økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke MÚkkÃkLkk (ylkwåauë 40) yk ylkwåauëúke hkßþlku økúk{ Ãkt[kÞíkku h[ðk íku{s íkulku syhe Mk kkyku ykãkðk sýkðkþu Au. çktäkhýlkk 72{k ylku 73{k MkwÄkhkÚke økúk{ Ãkt[kÞíkkuLke h[lkklkku {køko {kuf ku fhu Au. fk{, rþûký ylku {ËËLkku yräfkh (ylkwåauë 41) yk ylkwåauëúke hkßþlku kufkulku Mkk{krsf Mkwhûkk Ãkqhe Ãkkzðk sýkððk{kt ykðu Au. hkßþu Mkwhûkk Ãkqhe Ãkkzðk sýkððk{kt ykðu Au. hkßþu ÃkkuíkkLke ykšúkf ûk{íkk ylku rðfkmklke {ÞkoË{kt hnelku hkusøkkhe ylku rþûký, çkufkhe, ð]økðmúkk ylku yãktøkíkklkk «Mktøku ylku rðlkkðktfu ¼kuøkððe Ãkzíke íktøkelkk «Mktøku, ònuh {ËË Ãkqhe ÃkkzðkLke Vhs Au. fk{lke LÞkÞe ylku ðksçke þhíkku ylku «Mkrík hkník (ylkwåauë 42) yk ylkwåauëúke hkßþlke yu Vhs Xhkððk{kt ykðe Au fu fk{ ytøkulke LÞkÞe ylku ðksçke þhíkku íku{s «Mkqrík MknkÞ ytøku òuøkðke fhu. hkßþu Maternity Benefit Act, 1961, Bonus Act, 1965 ðøkuhu fkþëkyku ½zu Au. fk{ëkhku {kxu rlkðkon ðuíklk (ylkwåauë 43) yk ylkwåauëúke hkßþlke fk{ëkhku {kxu fk{, ÞkuøÞ rlkðkon ðuíklk íku{s rþü SðLkÄkuhý ylku fk{ëkhkulku VwhMkËLkk Mk{Þ{kt Mkk{kSf ylku MkktMf]ríkf rðfkmk {kxulke íkfku { u íku òuðklke Vhs Xhkððk{kt ykðe Au. ð e hkßþu økúk{ rðmíkkhku{kt øk]nkuwãkuøkkulku W kuslk Ãký ykãkðwt òueyu. íku{ yk ylkwåauëúke Xhkððk{kt ykðu Au. fk{ëkhkulke Wãkuøkku{kt ¼køkeËkhe (ylkwåauë 43 (f)) yk ylkwåauëúke fk{ëkhkulke Wãkuøkku{kt ¼køkeËkheLkku rmkøktík MðefkhkÞku Au. hkßþu fkþëk fu rlkþ{kuúke fk{ëkhku WãkuøkkuLkk ðneðx{kt ¼køk u íkuðk «ÞíLkku fhðk òueyu. (42{k çktäkhýeþ MkwÄkhk nux Lke òuøkðke) Mk{kLk Lkkøkrhf Äkhku (ylkwåauë 44) yk ylkwåauë sýkðu Au fu hkßþu Mk{økú ¼khíkeÞ «Ëuþ {kxu Mk{kLk Lkkøkrhf Äkhku (Uniform Civil Code) ½zðk {kxu «ÞíLk fhðku òueyu. Ëuþ{kt ytøkík fkþëkyku {kuxk¼køku Ä{oþk ku ykäkrhík Au. su{ fu nëw fkþëku {LkwM{]rík ylku {wâm { fkþëku fwykìlk Ãkh ykäkrhík Au. íkulkk çkë u Mk{kLk Lkkøkrhf Äkhku ½zkðku òueyu. Mkðkuoå[ yëk íku Ãký fux kf fumkku{kt yk çkkçkíku fulÿ MkhfkhLku Mkq[Lk fhu Au. 6 ð»ko nux Lkk çkk flklke fu ðýe {kxu òuøkðke (ylkwåauë 45) yk ylkwåauë{kt 86 {k MkwÄkhkÚke VuhVkh fhkþku Au. sqlkk ylkwåauë {wsçk çktäkhý y{ {kt ykôþklke íkkhe¾úke 10 ð»ko{kt hkßþu 14 ð»kolke ô{h MkwÄeLkkt çkk fku {kxu rlk:þwõf ylk VhrsÞkík rþûkýlke òuøkðke fhðklke níke. yk çkkçkíku 2002{kt çktäkhý ylkwåauë 21A Lkðku W{uhðk{kt ykôþku ylku íku ytøkulkku çkk fkulkku rlk:þwõf ylku VhrsÞkík rþûký yräfkh Äkhku, 2009 MktMkËu ½zâku Au ylku íkulkku y{ yur«2010úke þy ÚkÞku Au. íkuúke sqlkk ylkwåauëlkk MÚkkLku W{uhkÞu yk Lkðk ylkwåauë{kt hkßþlku 6 ð»ko nux Lkkt çkk fkulkk çk[ãkýlke fk S ylku fu ðýe {kxu òuøkðke fhðklkku ykëuþ yãkkþu Au. ylkwmkqr[ík òrík ylku íku{s Lkçk kt ðøkkuolkkt rníkkulke fk S (ylkwåauë 46) yk ylkwåauë sýkðu Au fu hkßþ Lkçk kt ðøkolkk kufku ylku ¾kMk fhelku ylkwmkqr[ík òríkyku ylku ylkwmkqr[ík slkòríkykulkk þiûkrýf ylku ykšúkf rníkkulke fk S uþu ylku Mkk{krsf ylþkþ ylku ík{k{ «fkhlkk þku»ký {kxu íku{lkwt hûký fhðklkwt hnuþu. Lkçk k ðøkkuo Lke ÔÞkÏÞk çktäkhý{kt ykãkðk{kt ykðe LkÚke. Ãkku»kýLkwt Míkh ylku SðLkÄkuhý MkwÄkhðkLke Vhs (ylkwåauë 47) hkßþlke yu «kúkr{f Vhs hnuþu fu kufkulkk Ãkku»kýLkwt Míkh ylku SðLkÄkuhý Ÿ[wt kððwt ylku ònuh 5

ykhkuøþ MkwÄkhðwt ylku hkßþu ¾kMk fhelku {këf Ãkeýkt íku{s ykhkuøþlku LkwfMkkLkfkhf ÃkËkÚkkuoLkk WÃkÞkuøk Ãkh «ríkçktä {qfðku òueyu. LkþkçktÄe yk ylkwåauë nux køkw fhe þfkþ. ¾uíke ylku ÃkþwWAuh {kxu ÔÞðMÚkk íkúkk økkiníþk Ãkh «ríkçktä (ylkwåauë 48) hkßþu ¾uíke ylku ÃkþwWAuhLke ykäwrlkf ylku ði kkrlkf Äkuhýu ÔÞðMÚkk fhðe òueyu ylku ¾kMk fhelku økkþku, ðkahzktyku ylku ylþ ËqÄ ykãkíkk fu ¼khðnLk fhíkkt ÃkþwykuLke yku këku ò ððk ylku íkulke MkwÄkhýk fhðk ylku íku{lke fík Ãkh «ríkçktä {qfðklkku «ÞíLk fhðku òueyu. ÃkÞkoðhý ylku støk e SðkuLkwt hûký (ylkwåauë 48(f)) ÃkÞkoðhýLkwt hûký íku{s íku{kt MkwÄkhýk fhðklkku ylku ËuþLkkt støk ku íku{s støk e SðkuLkwt hûký fhðklkku Ãký «ÞíLk fhðku òueyu. (42{k çktäkhýeþ MkwÄkhk nux Lke òuøkðke) M{khfkuLkwt hûký (ylkwåauë 49) MktMkËLkk fkþëkúke yúkðk íku nux hk»xùeþ {n ðlkk ònuh fhkþu Ëhuf f kí{f fu yiríknkrmkf {n ð Ähkðíkk M{khf fu MÚk fu ÃkËkÚkoLkwt hkßþu qtx, rðlkkþ, rðf]rík, MÚk ktíkh, rlkfk yúkðk rlkfkmk {kxu hûký fhðwt òueyu. LÞkÞíktºk ylkt fkhkuçkkhelke y økíkk (ylkwåauë 50) LÞkÞíktºkLku fkhkuçkkheúke y øk fhðk «ÞíLk fhðku òueyu. çktäkhý{kt MÃkü heíku ¼ u Mk kk rð¼kslklkku rmkøktík MðefkhkÞku LkÚke, Ãkhtíkw íku rmkøktík økš¼ík Au. LÞkÞíktºk ylku fkhkuçkkhelke y økíkk yux u Ëhuf ûkuºk ÃkkuíkkLke {ÞkoËk{kt hnelku Mðíktºk heíku fk{ fhu ylku fkue yuf ûkuºklke çkeò ûkuºk{kt fkue ˾ økehe nkuðe òueyu Lknª. yktíkhhk»xùeþ þktrík ylku Mk k{íkelku «kuímkknlk (ylkwåauë 51) yktíkhk»xùeþ þktrík ylku Mk k{íkelkk «kuímkknlk {kxu; (çke) hk»xùku ðå[u ÃkhMÃkh LÞkÞe ylku økkihðãkqðof MktçktÄku ò ððk {kxu; (Mke) yktíkhhk»xùeþ fkþëk ylku MktrÄykuLku økíke Vhòu «íþulkku ykëh ðäkhðk {kxu; ylku (ze) yktíkhhk»xùeþ «kulkku Lkeðuzku ðkëúke 6 kððk «kuímkknlk ykãkðk «ÞíLk fhðku òueyu. k rhfku e {q ¼qŒ Vhòu ƒtäkhý k ¼k 4(f){kt f { 51 (f){kt {q ¼qŒ Vhòu Ëþkoððk{kt ykðe Au. {q ¼qŒ Vhòu 11 Au. 42{k ƒtäkhýeþ wäkhkúke 1976{kt Mðýo ½ r{rœ e ¼ k{ý k ykäkhu W{uhðk{kt ykðe. su USSR (hrþþk) k ƒtäkhý{ktúke eäe. (1) trðäk u ðvkëkh hnuðk e ŒÚkk Œu k ykëþkuo y u tmúkkyku ku, hk»xùæðs ku y u hk»xù eœ ku ykëh fhðk e Vhs. (2) ykíkëe {kxu e hk»xùeþ zœ u «uhýk yk khk W{Ëk ykëþkuo u ÓËÞ{kt «rœâcœ fhðk e y u y w hðk e Vhs Au. (3) ¼khŒ k kðo¼ki{íð, yufœk y u y¾trzœœk wt {Úko fhðk e y u Œu{ wt hûký fhðk e Vhs Au. (4) Ëuþ e hûkk fhðk e y u syh zâu hk»xù e uðk fhðk e Vhs. (5) ÄkŠ{f, ¼k»kkfeÞ, «këurþf fu t«ëkþku k ¼uËkuÚke h hne u, ¼khŒ k Œ{k{ k rhfku{kt w{u y u {k ƒtäwíð e ¼kð k e ð]âø fhðk e, Mºkeyku k kihð u y {kr Œ fhu Œuðk ÔÞðnkhku íþs Ëuðk e Vhs Au. (6) ¼khŒ e {ÂLðŒ tmf]rœ k {]Ø ðkh k wt {qõþ {S Œu ò ðe hk¾ðk e Vhs Au. (7) st ku, Œ kðku, Ëeyku y u ðlþ þw ûkeyku rnœ fwëhœe Þkoðhý wt sœ fhðk e y u Œu e wäkhýk fhðk e ŒÚkk Sðku «íþu y wft k hk¾ðk e Vhs Au. (8) ði kkr f {k, {k ðœkðkë y u rs kk k ŒÚkk wäkhýk e ¼kð k fu ððk e Vhs Au. (9) ònuh r{ fœ wt hûký fhðk e ŒÚkk n k ku íþk fhðk e Vhs Au. (10) hk»xù wá»kkúko y u r ÂØ kt ðäw u ðäw WÒkŒ ku k ku ¼ýe ŒŒ «rœ fhœwt hnu Œu {kxu ðiþâõœf y u k{qrnf «ð]â k kt Œ{k{ ûkuºku ucœk «k㜠fhðk e y u «Þí fhðk e Vhs Au. (11) {q ¼qŒ rþûký qhwt kzðwt Œu {kœk-r Œk fu ðk e e Vhs ƒ u.

t½ hfkh: fkhkuƒkhe 1 hk»xù rœ (ylkw.52-62, 70-73 ) t½ hfkhlke fkhkuƒkhe, hk»xù rœ, W hk»xù rœ, hk»xù rœ Ëuþ k ƒtäkhýeþ ðzk Au. ¼khŒ k ºkýu ðzk«äk y u Œu k {tºke{tz Úke ƒ u Au. thûký Ë ku k ðzk ŒÚkk hk»xù e yufœk, þâõœ y u kihð k«œef Au. hk»xù rœ fkhkuƒkhe t Ë LÞkÞŒtºk [qtxýe Ãkt[ rn kƒe y u ylþ Mkðkuoå[ MkuLkkÃkrík ykìrzx Œtºk ƒtäkhýeþ (CAG) tmúkkyku hk»xù rœ kuf ¼k hkßþ ¼k ðkuoå[ {wïþ[qtxýe Army Navy Airforce W hk»xù rœ yëk Œ fr{þ h UPSC {tºke{tz ylku fkubãxùku h LkkýktÃkt[ yux eo s h [qtxýe y u SC/ST Ãkt[ ðze yëk Œ fr{þ hku ykurzxh s h yktíkhhkßþ Ãkrh»kË Œkƒk e yufkwlxlx ylþ çkkuzo yëk Œku s h rlkøk{ku hk»xù rœ ƒ ðk e ÞkuøÞŒk : (1) Œu ¼khŒ k k rhf nkuðk òueyu. (2) ykuak{kt ykuae 35 ð»ko e ô{h nkuðe òueyu. (3) kuf ¼k k ÇÞ ÚkE þfœk nkuðk òueyu. (4) k¼ ku nkuæku Ähkðu. hk»xù rœ e [qtxýe e ØrŒ : hk»xù rœ u kufku «íþûk heœu [qtxe þfœk Úke, htœw hk»xù rœ e [qtxýe hkuûk heœu ÚkkÞ Au. Œu{ e [qtxýe t Ë k ƒt u ]nku k [qtxkþu k ÇÞku ŒÚkk rðäk ¼k k [qtxkþu k ÇÞku îkhk ÚkkÞ Au. nkuæk e {wëœ: Œu{ k nkuvk e {wëœ Ãkqhk kt[ ð»ko e nkuþ Au. kuœu Vhe 𾜠[qtxýe{kt Q¼k hne þfu Au. þ Úk : ðkuoå[ yëk Œ k {wïþ LÞkÞ{qŠŒ {ûk u Au. {nkr¼þku : ƒtäkhýeþ Vhòu ku ¼t, hk»xùÿkun fu yuðk t¼eh «fkh k w k ƒë t Ë k fkue ý ]n k 1/4 ÇÞku 14 rëð e kurx Úke Ëh¾kMŒ hsq fhu y u Œu u ]n k fw MkÇÞkuLkk 2/3 ÇÞku kh fhu, Œu Ae ƒeswt ]n Œu{ k 7 h fk{ [ kðu y u yu ]n k ÇÞku 2/3 ƒnw{œeyu Xhkð kh fhu Œku hk»xùt rœ u Aqxk fhe þfkþ. ƒtäkhý{kt hk»xù rœ u kuœk ku ƒ[kð fhðk e ý òu ðke Au. hks k{wt : W hk»xù rœ u yk e þfu. WÃkhk»xÙÃkrík [kso Mkt¼k u; òu íku Lk nkuþ íkku Mkðkuoå[ yëk íklkk {wïþ LÞkÞkÄeþ [kso Mkt¼k u. òu fu yk {wëík ðäw{kt ðäw 6 {rnlkk MkwÄe nkuþ. hk»xù rœ e y íþ e kkyku : (1) fkhkuƒkhe kkyku : hk»xù rœ yu fkhkuƒkhe k ðzk nkuðkúke Ëuþ ku ðneðx Œu{ k k{ h [k u Au. Œuyku «Äk {tºke y u «Äk {tºke e knúke ylþ {tºke{tz k ÇÞku e r {ýqf fhu Au. hk»xù rœ hkßþ k ð oh, w«e{ fkuxo k {wïþ LÞkÞkÄeþ, nkefkuxo k LÞkÞkÄeþ, hksëqœku, yux eo s h, fkìb xùku h yìlz ykurzxh s h ykìv RÂLzÞk, fulÿeþ ònuh uðk ykþku k yæþûk ŒÚkk Œu k ylþ ÇÞku e r {ýqf fhu Au. fulÿþkr Œ «Ëuþku wt þk Œuyku ðneðxëkh fu u^x Lx ð oh îkhk fhu Au. fulÿþkr Œ «Ëuþ{kt

ðneðxëkh fu u^x Lx ð oh (WÃkhkßÞÃkk ) e r {ýqf hk»xù rœ fhu Au. (2) fkþëkfeþ kkyku : hk»xù rœ t Ë e ƒuxf ƒku kððk e kk Ähkðu Au. Œu kuf ¼k wt rð so fhe þfu Au. fkue ý ¾hzk h ƒt u ]nku ðå[u y t{rœ ÚkkÞ íþkhu ƒt u ]nku e tþwõœ ƒuxf ƒku kðe þfu Au. hkßþ ¼k k 12 ÇÞku r ÞwõŒ fhðk e Œuyku u kk Au. fkue ý ¾hzku hk»xù rœ e ne ð h fkþëku ƒ e þfœku Úke. ßÞkhu t Ë wt yräðuþ [k w nkuþ íþkhu ðxnwf{ ƒnkh kze þfu Au. (3) kýkfeþ kkyku : «rœð»kuo t Ë{kt Œu{ k ðœe kýk«äk ðkš»kf ƒsux hsq fhu Au. Yr Þk e fkue {kt Œu{ e {tsqhe ð h fhðk{kt ykðœe Úke. kýk t[ e r {ýqf fhu Au. kýkfeþ ¾hzku Œu{ e {tsqheúke s hsq ÚkE þfu. (4) fxkufxe e kkyku : hk»xù rœ fkue ý hkßþ{kt f { 352 ylku 360 nux fxkufxe y u f { 356 e[u hk»xù rœ þk ònuh fhe þfu Au, Œu{ s Ëuþ e fxkufxe e ÂMÚkrŒ{kt hk»xù rœ {q ¼qŒ yräfkhku {w Œðe hk¾e þfu Au. (5) ~fhe kkyku : ~fh e ºkýuÞ kt¾ku k ðkuoå[ u k rœ Au. Œuyku ÞwØ ònuh fhu fu ÞwØ rðhk{ fhu. ºkýuÞ Ë ku k ðzk e r {ýqf fhu Au. (6) hksîkhe kkyku : ylþ Ëuþku kúku tƒtäku MÚkkr Œ fhu Au. íþkt hksëqœ e{u ŒÚkk Œu k hksëqœ u {klþœk yk u. trä fu fhkh fhu. (7) LÞkrÞf kkyku : LÞkrÞf yräfkheyku - LÞkÞkÄeþku e r {ýqf fhu. fulÿ e ÞkËe nux k fkþëk k ¼t ƒë ÚkÞu ò fu Ëtz {kv fhe þfu, {kufqv hk¾e þfu fu ½xkze þfu. òu fu Vkt e e ò {kv fhðe, {kufqv hk¾ðe fu ½xkzðe Œu hk»xù rœ e rðrþü LÞkrÞf kk Au. ¼khŒ k hk»xù rœyku { k{ {Þ k ku 1. zkì. hksulÿ «kë 1950-62 2. zkì. yu. hkäkf]»ý T 1962-67 3. zkì. Íkfeh nw u 1967-69 4. e ðe. ðe. r rh 1969-74 8 5. zkì. VfYve y e ynu{ë 1974-77 6. e e { tsð huœe 1977-82 7. e kk e Íi ½ 1982-87 8. zkì. ykh. ðufxhk{ 1987-92 9. zkì. þtfhëþk þ{ko 1992-97 10. e fu. ykh. khkþý T 1997 Úke 2002 11. yu. e.su. yçëw f k{ 2002 Úke 2007 12. w e«rœ¼k krx 25-7-2007 Úke 25-7-2012 13. «ýð{w¾so 25-7-2012 Úke yks MkwÄe W hk»xù rœ ƒtäkhý e f { 63{kt W hk»xù rœ Ë ku WÕ u¾ Au. kuf ¼k y u hkßþ ¼k k Œ{k{ ÇÞku îkhk [qtxðk{kt ykðu Au. kþfkœ : ¼khŒ k k rhf, 35 ð»ko fu ŒuÚke ðäw ô{h, hkßþ ¼k k ÇÞ sux e kþfkœ, k¼ ku nkuæku Ähkðu. {wëœ: Ãkqhk 5 ð»ko þ Úk : hk»xù rœ {ûk u Au. nkuæk e Yyu hkßþ ¼k k ¼k rœ Au y u hk»xù rœ Ë ¾k e zu Œku A {rn k wäe t¼k e þfu. hks k{wt : hk»xùãkríklku ykãku ¼khíkLkk WÃkhk»xÙÃkríkyku { k{ {Þ k ku 1. zkì. ðo Õ e hkäkf]»ý T 1950-62 2. zkì. Íkfeh nw i 1962-67 3. e ðe. ðe. r rh 1967-69 4. e ku k MðYG kxf 1969-74 5. e ƒe. ze. s ke 1974-79 6. e yu{. rnëkþœwõ kn 1979-84 7. e ykh. ðufxhk{ 1984-87 8. zkì. þtfhëþk þ{ko 1987-92 9. e fu. ykh. khkþý T 1992-97 10. e fu.ðe. f]»ýfktœ 1997 Úke 2002 11. ¼ihku n þu¾kðœ 2002 Úke 2007 12. {nt{ë n{eë yl khe (çku {wëík {kxu) 11-8-07 Úke yks MkwÄe

{tºke{tz ƒtäkhý e f { 74 îkhk {tºke{tz e h[ k fhðk{kt ykðu Au. {tºke{tz k yæþûk ðzk«äk («Äk {tºke) nkuþ Au. k{klþ heœu t Ë{kt ƒnw{œe ÄhkðŒk ûk k ðzk u hk»xù rœ ðzk«äk Œhefu e{u Au. íþkh ƒkë Œu{ e kn E hk»xù rœ «Äk {tz k ylþ ÇÞku u e{u Au. ðzk«äk «Äk ku u rðrðä ¾kŒkyku e ðnu[ýe fhu Au. Ëhuf «Äk ÔÞÂõŒ Œ heœu ðzk«äk u y u k{qrnf heœu kuf ¼k u sðkƒëkh Au. Ëhuf «Äk {kxu t Ë ÇÞ nkuðwt syhe Au. òu Œu nkuþ Œku r {ýqf k 6 {k e ytëh t Ë ÇÞ ƒ ðwt zu Au. k{klþœ: Ëhuf «Äk ðzk«äk e ¾wþe nkuþ íþkt wäe nkuvku ¼ku ðu Au. hk»xù rœ ƒtäkhýeþ ðzk nkuðk AŒkt ðkmœð{kt Ëuþ ku { ú ðneðx ðzk«äk y u «Äk {tz nmœf nkuþ Au. ƒtäkhý{kt 42{k wäkhk «{kýu hk»xù rœ fulÿeþ {tºke{tz e kn y w kh fkþo fhðk ƒtäkþu k Au. òu fu yufðkh ÃkwLk Šð[kh { u sýkðe þfu. Ëuþ e ykšúkf erœ, rðëuþe erœyku {tºke{tz ½zu Au. hfkhe ¾hzk u t Ë{kt hsq fhu Au. Ëuþ e {n ð e erœyku ½zðk wt fkþo {tºke{tz k nmœf nkuþ Au. {tºkeyku e tïþk kuf ¼k k fw ÇÞku k ðäw{kt ðäw 15 xfk y u ykuak{kt ykuak 12 nkue þfu. «ÄkLk{tºke ƒtäkhý e ylkw.74(1){kt «Äk {tºke k nkuæk e ÔÞðMÚkk Au. «Äk {tºke {tºke{tz k ðzk nkuþ Au. «Äk {tºke hk»xù rœ y u {tºke{tz ðå[u fzey Au. {tºke{tz k ƒäk s r ýoþku y u þk tƒtäe «MŒkðku e hk»xù rœ u òý fhu Au. {tºke{tz kt fkþkuo wt tf fhu Au. {tºke{tz k swëk swëk ¾kŒkyku ðå[u {LðÞ käðk wt fk{ fhu Au. {tºke{tz hk»xù rœ u kuf ¼k ¼t fhðk {kxu e kn yk u Au. hk»xù rœ Ëuþ k y íþ k nkuvkyku e r {ýqf «Äk {tºke kúku [[ko-rð[khýk fhe u fhu Au. ¼khŒ k ðzk«äk ku { k{ {Þ k ku 1. e sðknh k nuá 15-8-1947 Úke 27-5-1964 2. e w Íkhe k tëk (fkþofkhe) 27-5-64 Úke 9-6-1964 3. e k ƒnkëwh þkmºke 9-6-64 Úke 11-1-1966 9 4. e w Íkhe k tëk (fkþofkhe) 11-1-66 Úke 24-1-1966 5. e{œe RÂLËhk ktäe 24-1-66 Úke 24-3-1977 6. e {kuhkhs Ëu ke 24-3-77 Úke 28-7-1979 7. e [hý ½ 28-7-79 Úke 14-1-1980 8. e{œe RÂLËhk ktäe 14-1-80 Úke 31-10-1984 9. e hksð ktäe 31-10-84 Úke 1-12-1989 10. e ðe. e. n 1-12-89 Úke 7-11-1990 11. e [tÿþu¾h 10-11-90 Úke 21-6-1991 12. e e. ðe. h nhkð 21-6-91 Úke 16-5-1996 13. e yx rƒnkhe ðks uþe 16-5-96 Úke 28-5-1996 14. e yu[. ze. Ëuð kizk 1-6-96 Úke 21-4-1997 15. e RLÿfw{kh wshk 21-4-1997 Úke 19-3-1998 16. e yx rƒnkhe ðks uþe 19-3-1998 Úke 26-4-99 17. e yx rƒnkhe ðks uþe 13-10-1999 Úke 21-5-2004 18. zkì. { {kun n 22-5-2004 Úke 26-5-2014 19. e LkhuLÿ {kuëe 26-5-2014 Úke yks MkwÄe kþƒ ðzk«äk ƒtäkhý{kt kþƒ ðzk«äk Ë yt u e fkue òu ðke Úke. kþƒ ðzk«äk Ë u ƒtäkhýeþ {klþœk Úke. kþƒ ðzk«äk ku e ÞkËe e[u «{kýu Au : (1) hëkh ðõ ¼¼kE xu : sðknh k nuá k {tºke{tz {kt (15-8-47 Úke 15-12-50) (2) {kuhkhs Ëu ke : e{œe RÂLËhk ktäe k {tºke{tz {kt (21-3-67 Úke 6-12-69) (3) [hý n : {kuhkhs Ëu ke k {tºke{tz {kt (28-7- 77 Úke 28-7-79)

(4) ƒkçkw s Sð hk{ : [hý n k {tºke{tz {kt (9-10-79 Úke 10-12-79) (5) Þþðtíkhkð [ðký : [hý n k {tºke{tz {kt (10-12-79 Úke 14-1-80) (6) [kiähe Ëuðe k : ðe. e. n y u [tÿþu¾h k {tºke{tz {kt (19-10-89 Úke 21-6-91) (7) k f]»ý yzðkýe : e yx rƒnkhe ðks uþe {tºke{tz {kt (29-6-2002 Úke 20-5-2004) {tºkeyku : {tºke{tz {kt [kh «fkh k {tºkeyku nkuþ Au. fìrƒ ux {tºke : {n ð k erœrð»kþf r ýoþ fhu. hkßþfûkk k {tºke (MðŒtºk nðk ku) : fìrƒ ux {tºke nkuþ Œu ¾kŒk{kt hkßþfûkk k {tºke u MðŒtºk nðk ku yk ðk{kt ykðu Au. hkßþfûkk k {tºke : fìrƒ ux {tºke u {ËËY ƒ u kþƒfûkk k {tºke : hkßþfûkk k {tºke e nkþ {kxu t ËeÞ r[ð : {tºke{tz k ¼k Y u Úke. «Äk {tºke îkhk r {kþ y u Œu{ k îkhk þ ÚkrðrÄ ÚkkÞ y u ¾kŒkt ku u Au. t Ë ¼khŒeÞ t Ë{kt hk»xùãkrík ylku ƒu ]nku Au. yuf ]n u kuf ¼k y u ƒeò ]n u hkßþ ¼k fnuðk{kt ykðu Au. kuf ¼k u e[ wt ]n y u hkßþ ¼k u W wt ]n fnuðk{kt ykðu Au. hkßþ ¼k : hkßþ ¼k k ÇÞku e fw tïþk 250 Au. su{kt 238 ÇÞku hkßþku ŒÚkk fulÿþkr Œ «Ëuþku wt «rœr räíð fhu Au. nk Lke MktÏÞk 245 Au. íku{kt 233 hkßþku îkhk [qtxkþ Au. hkßþ ¼k k ÇÞku e [qtxýe hkuûk heœu ÚkkÞ Au. rðäk ¼k k [qtxkþu k ÇÞku hkßþ ¼k k ÇÞku u [qtxu Au. ßÞkhu ƒkfe k 12 ÇÞku e r {ýqf hk»xù rœ fhu Au. su ÔÞÂõŒ krníþ, t eœ, f k, rð kk, Mk{ksMkuðk ylku h{íkøk{íkûkuºk ð uhu ûkuºkku{kt rðþu»k fwþ nkuþ Œuðe ÔÞÂõŒ e r {ýqf fhu Au. hkßþ ¼k fkþ{e ]n Au. su õþkhuþ rðmksoík ÚkŒwt Úke. Ëh ƒu ð»kuo 1/3 ÇÞku r ð] k ÚkkÞ Au. hkßþ ¼k k ¼k rœ ([ìh{ì ) nkuæk e Yyu W hk»xù rœ Au. [kuúke ylkwmkqr[{kt hkßþ «{kýu MkÇÞ MktÏÞk ykãku e Au. 10 hkßþ ¼k{kt ÇÞ Ë{kxu e kþfkœku : (1) ¼khŒ ku k rhf nkuðku òueyu. (2) 30 ð»ko fu ŒuÚke ðäw ô{h nkuðe òueyu. (3) yâmúkh { s fu w u kh nkuðku òueyu. (4) hfkhe f{o[khe nkuðku òueyu. kk : kýkfeþ ƒkƒœku r ðkþ ƒäe kkyku kuf ¼k k ÇÞku sux e s nkuþ Au. kuf ¼k : t Ë wt e[ wt ]n Au. ƒtäkhý e f { 81 «{kýu kuf ¼k k ÇÞku e tïþk ðäw{kt ðäw 552 Au. 1973{kt 31{k ƒtäkhý k wäkhkúke hkßþku e kuf ¼k e tïþk 500Úke ðäkhe u 525 fhðk{kt ykðe nœe. nk e fw tïþk 552 Au. íku{kt hkßþku{ktúke 530 MkÇÞku ylku fulÿþkr Œ «Ëuþku e ÇÞ tïþk 20 Au. ðœo{k {Þ{kt kuf ¼k k ÇÞku e tïþk 545 Au. kuf ¼k k ÇÞku e [qtxýe «íþûk heœu ÚkkÞ Au. ðþmf {ŒkrÄfkh «{kýu su ÔÞÂõŒ e ô{h 18 ð»ko fu ŒuÚke ðäkhu nkuþ Œu {ŒkrÄfkh ku W Þku fhe þfu Au. hk»xù rœ yutø ku-râlzþ òrœ k ƒu ÇÞku e r ÞwÂõŒ fhu Au. kuf ¼k k ÇÞ ƒ ðk {kxu e kþfkœku : (1) ¼khŒ ku k rhf nkuðku òueyu. (2) ô{h 25 ð»koúke ðäw nkuðe òueyu. (3) yâmúkh { s ku fu w u kh nkuðku òueyu. (4) hfkhe f{o[khe nkuðku òueyu. kuf ¼k e {wëœ kt[ ð»ko e Au, htœw hk»xù rœ Œu u {wëœ nu kt rð so fhe þfu Au. hkßþðkh ƒuxfku { hkßþ kuf ¼k k hkßþ ¼k k rðäk ¼k k ÇÞku ÇÞku ÇÞku 1. yktäú«ëuþ 25 11 175(58)* 2. yhwýk[ 02 01 60 «Ëuþ 3. yk k{ 14 07 126 4. rƒnkh 40 16 243 (75)* 5. A ke Z 11 05 90 6. kuðk 02 01 40 7. wshkœ 26 11 182 8. nrhþkýk 10 05 90 9. rn{k[ «Ëuþ 04 03 68

10. sb{w y u 06 04 111(36)* fk~{eh 11. Íkh¾tz 14 06 81 12. fýkoxf 28 12 224(75)* 13. fuh 20 09 140 14. {æþ«ëuþ 29 11 230 15. {nkhk»xù 48 19 288(78)* 16. {rý wh 02 01 60 17. {u½k Þ 02 01 60 18. r{íkuh{ 01 01 40 19. k k ìlz 01 01 60 20. ykurhm k 21 10 147 21. tòƒ 13 07 117 22. hksmúkk 25 10 200 23. r  { 01 01 32 24. Œr{ kzw 39 18 234 25. rºk whk 02 01 60 26. W khkt[ 05 03 70 27. W kh«ëuþ 80 31 403(99)* 28. Âù{ ƒt k 42 16 294 29. íku tøkkýk 17 07 119(40)* fulÿþkr Œ «Ëuþ 1. yktëk{k 01 - - y u r fkuƒkh 2. [trz Z 01 - - 3. ËkËhk y u 01 - - hnðu e 4. Ëeð y u Ë{ý 01 - - 5. rëõne 07 03 70 6. ûkîe 01 - - 7. kuze[uhe 01 01 30 hk»xù rœ îkhk r {ýqf 543 233 4144 (453)* 2 12 - fw 545 245 4144 (453)* * fki {kt rðäk rh»kë e ƒuxfku Ëþkoðe Au. Mkkík hkßþku{kt rðäk rh»kë yâmœíð{kt Au. t ËLke fk{økehe çktäkhý ylkwmkkh fk{økehe fkþëk ½zðk ònuh Lkkýkt Ãkh rlkþtºký kufkulkk «& ku «íþu æþklk ykãku. MkhfkhLke fk{økehe Ãkh Lksh hk¾u. t Ë Ëuþ k ƒtäkhý kt æþuþ u r Ø fhðk syhe fkþëk ½zu Au. Œu hfkh k «MŒkðku, y w{k ku ŒÚkk ¾[ko {klþ fhu Au. Œu yrðïk ½kur»kŒ fhe u «Äk {tz u ƒh¾kmœ fhe þfu Au. Œu hk»xù rœ h {nkr¼þku [ kðe þfu Au. Œu ðkuoå[ LÞkÞk Þ ŒÚkk Wå[ LÞkÞk Þku k LÞkÞkÄeþku, {wïþ [qtxýe fr{þ h, fkìb xùku h yìlz ykìrzxh s h ykìv RÂLzÞk u Ëqh fhe þfu Au. ƒtäkhý{kt wäkhk fhe þfu Au. kuf ¼k k M efh (yæþûk) M efh yu kuf ¼k wt t[k fhu Au. ]n k ÇÞku îkhk s Œu u [qtxðk{kt ykðu Au. Œu{ u 14 rëð e kurx yk e u ƒnw{œe îkhk Ëqh fhe þfkþ Au. hkslkk{wt WÃkkæÞûkLku ykãke þfu. øk]nlkk MkÇÞku îkhk s WÃkkæÞûkLke [qtxýe ÚkkÞ Au. WÃkkæÞûk yæþûklku hkslkk{wt ykãke þfu. yuf ÃkhtÃkhk ylkwmkkh þkmkf ÃkûkLkku yæþûk ylku rðhkuäãkûklkku WÃkkæÞûk nkuþ Au. M efh wt fkþo ŒÚkk yräfkh : (1) t Ë{kt ]n e ytëh ÔÞðMÚkk ò ðu Au y u kuf ¼k kt r Þ{ku y u kihð wt hûký fhu Au. (2) ßÞkhu kuf ¼k y u hkßþ ¼k ƒt u ]nku e tþwõœ ƒuxf nkuþ íþkhu ƒuxf wt t[k fhu Au. (3) ]n k ÇÞku u ƒku ðk ku {Þ yk u Au. ƒäk ÇÞku Œu{ u Wvuþe u ðfœôþ yk u Au. (4) M efh ¾hzkyku y u ƒeò rð»kþ h {ŒËk fhíkk LkÚke. òu Mkh¾k {ík Ãkzu Œku r ýkoþf {Œ yk ðk ku yräfkh Ähkðu Au. (5) fkue ý ¾hzku kýkfeþ ¾hzku Au fu rn Œu M efh e fhu Au. (6) ]n k ÇÞku k yräfkhku y u rnœku k hûkf Au. 11

kuf ¼k k yæþûk : { k{ ð»ko 1. e ýuþ ðk wëuð {kð tfh 1952 2. e yu{. y tœþþ {T yþt h 1956 3. e nwf{ n 1962 4. e e { tsð huœe 1967 5. e rä ku 1969 6. e ƒ ehk{ ¼ Œ 1976 7. e e { tsð huœe 1977 8. e fu. yu. nu zu 1977 9. e ƒ hk{ ò¾z 1980 10. e hrð hu 1990 11. e rþðhks kxe 1991-96 12. e e. yu. tø{k 1996-98 13. e S.yu{. e. ƒk Þku e 1998 Úke 2002 14. e { kunh òuþe 2002-04 15. e ku{ kúk[uxso 2004-2009 16. w e{ehktfw{kh 30-5-2009 Úke 4-6-2014 17. e{íke Mkwr{ºkk {nkslk 06-06-2014 Úke yks MkwÄe ¾hzk rðþu {krnœe ¾hzk k ƒu «fkh: (1) k{klþ ¾hzku (2) kýkfeþ ¾hzku k{klþ ¾hzk k ƒu «fkh : (1) hfkhe ¾hzku (2) rƒ hfkhe ¾hzku «Äk ŒhVÚke hsq ÚkŒk ¾hzk u Mkhfkhe ¾hzku fnuðk{kt ykðu Au, ßÞkhu t Ë k fkue ÇÞ îkhk hsq ÚkŒk ¾hzk u rçklk Mkhfkhe ¾hzku fnuðk{kt ykðu Au. k{klþ ¾hzku fkue ý ]n{kt hsq fhe þfkþ Au. kýkfeþ ¾hzku hsq fhðk ku yräfkh fuð {tºke u s Au ylku íku Mkki «Úk{ kufmk¼k{kt hsw ÚkkÞ Au. fkue ý ¾hzku kýkfeþ Au fu fu{ Œu r ýoþ fhðk e kk {kºk kuf ¼k k M efh u s Au. ¾hzku hsq fhœkt nu kt kuf ¼k k M efh e y u hkßþ ¼k k [ìh{ì e {tsqhe syhe Au. k{klþ ¾hzkyku - y wåauë 107 : yk y wåauëúke kýkt ¾hzkyku r ðkþ k ¾hzkyku t Ë k fkue ý ]n{kt hsq fhe þfkþ Au. fkue ý ¾hzku kh fhðk {kxu t Ë k ƒt u ]nkuuu e t{rœ nkuðe òueyu, Œku s Œu ¾hzku kh ÚkÞu ku ýkþ Au. yuf ]nu fkue ¾hzku kh fhe u ƒeò ]n u {kuf e ykãþk ƒkë ƒeswt ]n Œu ¾hzku k{tsqh fhu yúkðk Œu ¾hzk{kt fhðk k wäkhkyku rðþu yk¾hu ƒt u ]nku y t{œ ÚkkÞ yúkðk Œu ¾hzku ƒeò ]n u {éþk e Œkhe¾Úke A {k fhœkt ðäw {Þ wäe Œu ]n{kt kh ÚkÞk rð k zâku hnu Œku hk»xù rœ ƒt u ]nku e tþwõœ ƒuxf ƒku kðe þfu Au. tþwõœ ƒuxf e òu ðke kýkt ¾hzk u k w zœe Úke. kýkt ¾hzkyku (y wåauë 109) : kýkt ¾hzku Mkki «Úk{ hkßþ ¼k{kt hsq fhe þfkþ nª. kuf ¼kyu kýkt ¾hzku kh fþko ƒkë hkßþ ¼k u ¼ k{ýku {kxu Œu {kuf ðk{kt ykðþu y u hkßþ ¼k Œu {éþk e Œkhe¾Úke [kië rëð k {Þ{kt kuœk e ¼ k{ýku kúku kuf ¼k u hœ fhþu y u Œu{ ÚkÞu kuf ¼k hkßþ ¼k e Œ{k{ yúkðk Œu{kt e Œ{k{ yúkðk Œu{kt e fkue ¼ k{ý ku Mðefkh yúkðk ymðefkh fhe þfþu. òu kuf ¼k hkßþ ¼k e fkue ¼ k{ý ku Mðefkh fhu, Œku hkßþ ¼kyu ¼ k{ý fhu y u kuf ¼kyu Mðefkhu wäkhk kúku Œu kýkt ¾hzku ƒt u ]nkuyu kh fhu nkuðk wt ýðk{kt ykðþu. òu kuf ¼k hkßþ ¼k e fkue ¼ k{ý ku Mðefkh fhu, Œku Œu kýkt ¾hzku hkßþ ¼kyu ¼ k{ý fhu wäkhk rð k kuf ¼kyu kh fhu nkuþ Œu MðY {kt s ƒt u ]nkuyu kh fhu nkuðk wt ýðk{kt ykðþu. kuf ¼kyu kh fhu y u hkßþ ¼kyu Œu e ¼ k{ý {kxu {kuf kþu kýkt ¾hzku òu [kië rëð k {Þ{kt kuf ¼k u hœ {kuf ðk{kt ykðu Œku Œu {Þ ðeíþuúke kuf ¼kyu Œu kh fhu nkuþ Œu s MðY {kt ƒt u ]nkuyu kh fhu nkuðk wt ýðk{kt ykðþu. ¾hzkyku u y w{rœ (y wåauë 111) : ßÞkhu t Ë kt ƒt u ]nkuyu ¾hzku kh fhu nkuþ, íþkhu Œu hk»xù rœ {ûk hsq fhðk{kt ykðþu. ßÞkt wäe hk»xù rœ 12

¾hzk u y w{rœ ({tsqhe) yk u nª, íþkt wäe ¾hzku fkþëku ƒ Œku Úke. ƒt u ]nkuyu ¾hzku kh fþko ƒkë hk»xù rœ u Œu{ e y w{rœ {kxu {kuf ðk{kt ykðu Au. hk»xù rœ ¾hzk u y w{rœ yk þu yúkðk kuœk e y w{rœ hkufe hk¾e þfþu. kýkt ¾hzk r ðkþ ku fkue ý ¾hzku hk»xù rœ ]n u syhe wäkhkyku fhðk {kxu yuf ðkh hœ {kuf e þfu Au. fþk wäkhkyku Œu{kt fhðk RåA eþ Au, Œu ku tëuþku ý kúku {kuf e þfu Au. hk»xù rœ ŒhVÚke ßÞkhu ¾hzku hœ fhðk{kt ykðu íþkhu ]nkuyu Œu e rð[khýk fhðe s òueyu. íþkh ƒkë ]nku ŒhVÚke fkue wäkhk kúku fu rð k kh fhu y u hk»xù rœ {ûk Œu ßÞkhu hsq fhðk{kt ykðu íþkhu hk»xù rœyu kuœk e y w{rœ yk ðe s hne. yk {Þu hk»xù rœ {kxu y w{rœ yk ðk r ðkþ ƒeòu fkue rðfõ Úke. hk»xù rœ kýkt ¾hzku ylku çktäkhýeþ MkwÄkhk ¾hzku w :rð[khýk {kxu hœ {kuf e þfœk Úke. kuf ¼k e ¾k r{rœyku 1. ònuh rn kƒ r{rœ (PAC) : yk r{rœ{kt 22 ÇÞku nkuþ Au. kuf ¼k{ktÚke 15 y u hkßþ ¼k{ktÚke 7 ÇÞku uðk{kt ykðu Au. r{rœ k ÇÞku e r {ýqf M efh fhu Au. [ìh{u rðhkuä ûk k uœk îkhk e{ðk{kt ykðu. ònuh kýkt k rn kƒku e Œ k fhu Au. ònuh kýkt ÞkuøÞ heœu ð hkþk Au fu rn Œu e Ëu¾hu¾-ytfwþ hk¾u Au. fkìbãxùku h s h ykìv RÂLzÞk ku ynuðk Œ k u Au. 2. ytëks r{rœ : ytëks r{rœ{kt 30 ÇÞku nkuþ Au. M efh Œu k [ìh{ì Ëu nkuþ Au. kýkfeþ ð»ko {kxu su ytëks ºk ƒ kððk{kt ykðu Au, Œu e [fk ýe fhu Au. 3. ònuh kn r{rœ : ònuh kn e r{rœ{kt 15 ÇÞku nkuþ Au. su{kt kuf ¼k k 10 y u hkßþ ¼k k 5 ÇÞku nkuþ Au. r{rœ k [ìh{ì e r {ýqf M efh fhu Au. ònuh kn k rn kƒku e Œ k fhu Au y u Œu ku ynuðk ]n {ûk hsq fhu Au. 4. tþwõœ t ËeÞ r{rœ (JPC) : ¾k Œ k {kxu h[ðk{kt ykðu. ûk {wsƒ «rœr räíð y kþ. 22 fu 30 ÇÞku nkue þfu. fkue ý ÔÞÂõŒ u Œ k {kxu ƒku kðe þfu. yíþkh wäe{kt 13 kt[ t ËeÞ r{rœyku h[ðk{kt ykðe Au. AuÕ u 2011{kt 2G M uõxù{ fu {kt JPC h[e Au Œu k [ìh{ì e e. e. [kfku níkk. yk WÃkhktík fk{fks Mk knfkh Mkr{rík, nkshe Mkr{rík, yhs Mkr{rík, rðþu»kkräfkh¼tøk Mkr{rík, SC/ST fõþký Mkr{rík, MÚkkÞe Mkr{rík, MktMkËeÞ MÚkkÞe Mkr{rík, rð¼køkeþ MÚkkÞe Mkr{rík, MktMkËeÞ Ãkhk{þo Mkr{rík suðe rðrðä Mkr{ríkyku nkuþ Au. fulÿþkr Œ «Ëuþku ku ðneðx fulÿþkr Œ «Ëuþku k ðneðx yt u e sðkƒëkhe hk»xù rœ e Au. yu {kxu hk»xù rœ ðneðxëkh e r {ýqf fhu Au. [tzeøkz, ûkîeãk, ËkËhk-Lkøkh nðu e, Ë{ý y u Ëeð fulÿþkr Œ «Ëuþku k ðneðxëkh fnuðkþ Au. ßÞkhu rëõne y u kuze[uhe{kt rðäk ¼k ŒÚkk {tºke{tz Au. íþkt W hkßþ k yux u fu uv. ð oh nkuþ. yk W hktœ yktëk{k -r fkuƒkh{kt uv. ð oh nkuþ. rðäklkmk¼k nkuþ íku fulÿþkrmkík «ËuþLkku ðneðx WÃkhkßÞÃkk ylku {tºke{tz îkhk ÚkkÞ {tºke{tz Lke MktÏÞk fw MktÏÞkLkk ðäw{kt ðäw 10 xfk nkuþ. íku rðäklkmk¼k{kt ytëksãkºk ÃkMkkh fhu ylku fkþëk ½ze þfu, Ãkhtíkw ¾hzkLku hk»xùãkríklke {tswhe syhe Au. øk]nçkkçkíkku, fkþëku ylku ÔÞðMÚkk íkúkk Ãkku emk çkkçkíkku fulÿ nmíkf nkuþ Au. sþkt rðäklkmk¼k LkÚke. íkulku økíkk fkþëk MktMkË ½zu, ytëksãkºk kufmk¼k {tswh fhu. hkßþku wt þk Œtºk ¼khŒ t½ kt hkßþku wt þk Œtºk fulÿ k þk Œtºk u { Œwt ykðu Au. hkßþ k ƒtäkhýeþ ðzk hkßþ k nkuþ Au. Œu{ kt fkþkuo{kt {ËË fhðk {kxu {wïþ{tºke y u Œu{ wt «Äk {tz nkuþ Au. hkßþ k ( ð oh) r {ýqf : hk»xù rœ îkhk {wëœ : kt[ ð»ko, AŒkt hk»xù rœ Œu{kt ðäkhku- ½xkzku fhe þfu ylku çkeò hkßþ{kt çkë e Ãký fhe þfu. kþfkœ : (1) ¼khŒ k k rhf nkuðk òueyu. (2) ykuak{kt ykuae 35 ð»ko e ô{h nkuðe òueyu. (3) hfkhe f{o[khe nkuðk òueyu. (4) rðäk ¼kLkk MkÇÞ Mk{fûk kþfkík nkuþ.

hkßþ k e kkyku : (1) hkßþ ku ƒäku ðneðx Œu{ k k{u [k u Au. (2) hkßþ e Äkhk ¼kyu kh fhu ku ¾hzku Œu{ e ne rð k fkþëku ƒ u. (3) rðäk ¼k e ƒuxf ƒku kððe, {w Œðe hk¾ðe fu ƒh¾kmœ fhðe, Œu {tºke{tz Lke Mk knúke e fhu Au. (4) {wïþ{tºke Œu{ s hkßþ {tºke{tz e r {ýqf fhu Au. þãkúk uðzkðu íkúkk ¾kíkktyku ðnu[u. (5) hkßþ k {n ð k ËkrÄfkheyku suðk fu yuzðkufux s h, hkßþ ònuh uðk ykþku k [ìh{u y u Œu k ÇÞku, Þwr ðš xe k fw rœ, hkßþ Lkkýkt Ãkt[, hkßþ [qtxýeãkt[lkk yæþûk ylku MkÇÞkuLke r {ýqf fhu Au. (6) rðäk rh»kë{kt fw ÇÞ kt 1/6 ÇÞku e r {ýqf fhðk e kk Ähkðu Au. (7) hk»xù rœ þk hkßþ{kt ËkÞu wt nkuþ íþkhu hkßþ k hk»xù rœ k «rœr rä Œhefu hkßþ ku ðneðx t¼k u Au. {tºke{tz hkßþ k k{klþ heœu rðäklkmk¼k{kt [qtxkþu k kiúke {kuxk ûk k ðzk u {wïþ{tºke Œhefu e{u Au. {wïþ{tºke rðäk {tz k ÇÞ nkuðk òueyu. òu nkuþ Œku Œu{ u 6 {k {kt [qtxkðwt zu Au. hkßþ k Œu{ e knúke ylþ {tºkeykuu e r {ýqf fhu Au. {wïþ{tºkelke Mk kn{wsçk «Äk ku u ¾kŒkyku e Vk ðýe fhu Au y u {tºke{tz e fk{ ehe h Ëu¾hu¾ hk¾u Au. {tºke{tz kt fkþkuo wt tf fhu Au. {tºkeyku u {k oëþo yk u Au. rðäk ¼kyu ½zu k fkþëkyku ku {tºke{tz y u ðneðxeœtºk îkhk y{ fhkðu Au. {tºke{tz hkßþ e erœ ½zu Au. Äkhk ¼k{kt ¾hzk hsq fhu Au y u kh fhkðu Au. { ú hkßþ ku ðneðx [ kðu Au. hkßþ e ykšúkf erœ ½zu Au. {tºkeyku e tïþk rðäk ¼k k ðäw{kt ðäw 15% y u ykuak{kt ykuak 12 nkuþ. {tºkeyku [kh «fkh k nkuþ Au. fìrƒ ux {tºke, hkßþfûkk k {tºke (MðŒtºk fûkk k), hkßþfûkk k {tºke y u kþƒfûkk k {tºke. t ËeÞ r[ð {tºke{tz k ¼k Y u ýkœk Úke. 14 Äkhk ¼k fux kf hkßþku{kt Äkhk ¼k wt yuf ]n rðäk ¼k nkuþ Au. ƒeswt ]n rðäk rh»kë fnuðkþ Au. Äkhk ¼k wt e[ wt ]n rðäk ¼k fnuðkþ Au, ßÞkhu W wt ]n rðäk rh»kë fnuðkþ Au. rƒnkh, {nkhk»xù, fýkoxf, yktäú«ëuþ, íku tøkkýk, W kh «Ëuþ y u sb{w-fk~{eh{kt rðäk rh»kë Au. rðäk ¼k ÇÞ tïþk : ykuak{kt ykuae 60, ðäw{kt ðäw 500. rðrþü òu ðke y w kh kuðk{kt 40, r{íkuh{{kt 40 y u r  {{kt 32 ylku Ãkwzwå[uhe 30 Au. kþfkœ : (1) ¼khŒ k k rhf nkuðk òueyu. (2) Wt{h 25 ð»ko e nkuðe òueyu. (3) hfkhe f{o[khe nkuðk òueyu. (4) yâmúkh { s ku fu w u kh nkuðk òueyu. [qtxýe : wïœðþ {ŒkrÄfkh k Äkuhýu {wëœ : kt[ ð»ko rðäk rh»kë ÇÞ tïþk : rðäk ¼k k ºkeò ¼k k ÇÞku sux e, AŒkt 40 Úke ykuae nª. yãkðkëyãku sb{wfk~{eh{kt 36 Au. kþfkœ : (1) ¼khŒ k k rhf nkuðk òueyu. (2) ô{h 30 ð»ko e nkuðe òueyu. (3) hfkhe f{o[khe nkuðk òueyu. (4) yâmúkh { s ku fu w u kh nkuðk òueyu. {wëœ : fkþ{e ]n Au. Ëh ƒu ð»kuo 1/3 ÇÞku r ð] k ÚkkÞ Au. [qtxýe : rðäk rh»kë k 1/3 ÇÞku rðäk ¼k k ÇÞku îkhk, 1/3 MÚkkr f MðhkßÞ e tmúkkyku îkhk, 1/12 M kœfku îkhk, 1/12 yæþk fku îkhk y«íþûk Y Úke [qtxðk{kt ykðu Au. ßÞkhu ƒkfe k 1/6 ÇÞku hkßþ k su ÔÞÂõŒ krníþ, rð kk, f k, k{krsf ûkuºk{kt r»ýkœ nkuþ Œu e r {ýqf fhu Au. kk : kýkfeþ ¾hzk r ðkþ rðäk ¼k k ÇÞ sux e s.

t½ y u hkßþ k y íþ k ËkrÄfkheyku 1. yux eo s h : ƒtäkhý e f { 76 «{kýu su ÔÞÂõŒ ðkuoå[ yëk Œ k LÞkÞkÄeþ Úkðk {kxu e kþfkœ ÄhkðŒe nkuþ Œuðe ÔÞÂõŒ u hk»xù rœ yux eo s h Œhefu e r {ýqf yk u Au. Œuyku wt {wïþ fkþo ¼khŒ hfkh u fkþëkfeþ ƒkƒœku{kt kn yk ðk wt Au. yux eo s h u t Ë k ƒt u ]nku{kt ƒku ðk ku ŒÚkk Œu e fkþoðkne{kt ¼k uðk ku yräfkh Au, htœw {Œ yk ðk ku yräfkh Úke. Ëuþ e fkue ý yëk Œ{kt hfkh ðœe hsqykœ fhu. Ãkøkkh hk»xùãkíke Lk e fhu. 2. fkìììb xùku h yìlz ykìrzxh s h : yk ËkrÄfkhe wt {wïþ fkþo t½ y u hkßþ hfkhku k kýkfeþ ¾[o h Ëu¾hu¾ hk¾ðk wt Au. Œuyku Œu{ ku ðkš»kf ynuðk hk»xù rœ u Œu{ s hkßþ k u yk u Au. {wëœ 6 ð»ko {nkr¼þkuøk suðe «r ÞkÚke Ëqh fhe þfkþ. r ð]r k 65 ð»ko. MktMkË ylku rðäklkmk¼k îkhk {tswh fhkþu k LkkýkfeÞ ¾hzkLkk ykäkhu ¾[oLkk rnmkkçkkulke [fkmkýe fhu Au. ylkw. 148 Úke 151 {kt íkulke òuøkðke Au. 3. yìztðkufux s h : ylkwåauë 165 nxu yìztðkufux s h e r {ýqf hkßþ k fhu Au. yk Ë {kxu nkefkuxo k LÞkÞkÄeþ {kxu e kþfkœ nkuðe syhe Au. Œu{ wt {wïþ fkþo hkßþ hfkh u fkþëkfeþ ƒkƒœku{kt kn yk ðk wt Au. yk {kxu {tºke {tz Lke çkuxf fu fkue Mkr{rík fu rðäklkmk¼k{kt nksh hne þfu, [[ko{kt ¼køk E þfu, Ãkhtíkw {ík Lk ykãke þfu. ËuþLke fkueãký yëk ík{kt Mkhfkh ðíke nksh hnu ylku çk[kð fhu. LÞkÞíktºk ðkuoå[ yëk Œ ¼khŒ k ƒtäkhýu { ú Ëuþ {kxu LÞkÞŒtºk e yuf qºke ØrŒ hk¾e Au. yu {wsƒ kiúke ðkuoå[ MÚkk ðkuoå[ yëk Œ yux u fu w«e{ fkuxo wt Au. Œu Ae hkßþ e ðze yëk Œ, rsõ k yëk Œ y u Œk wfk yëk Œ fkþo fhu Au. hk»xù rœ {wïþ LÞkÞkÄeþ y u ylþ LÞkÞkÄeþku e r {ýqf fhu Au. w«e{ fkuxo k LÞkÞkÄeþ e r ð]â k ðþ {ÞkoËk 65 ð»ko e Au. ðkuoå[ yëk Œ rëõne{kt ykðu e Au. t Ë e ytëh fw MktÏÞkLke MkkËe çknw{rík ylku nksh íkúkk {ík yk5lkkhlke 2/3 ƒnw{œeúke nkuæk húke Ëqh fhe þfu Au. LÞkÞkÄeþku e tïþk : yuf {wïþ LÞkÞkÄeþ y u 30 ylþ LÞkÞkÄeþku. fku usþ{ : {wïþ LÞkÞkÄeþLke rlk{ýqf ðrhcíkklkk ykäkhu ÚkkÞ Au ylku LÞkÞkÄeþkuLke rlk{ýqf fku usþ{ fhu Au. íku{kt Mkðkuoå[ yëk íklkk {wïþ LÞkÞkÄeþ ylku çku ðrhc LÞkÞkÄeþ nkuþ Au. íkulke ¼ k{ý ylkwmkkh hk»xùãkrík rlk{ýqf fhu Au. hk»xùãkrík íkulku yuf ðkh ÃkwLk:rð[khýk {kxu {kuf e þfu Au. kþfkœ : (1) w«e{ fkuxo k LÞkÞkÄeþ ƒ ðk {kxu ¼khŒ k k rhf nkuðk òueyu. (2) hk»xù rœ e áâüyu r»ýkœ fkþëkrðë yúkðk ðze yëk Œ{kt 5 ð»ko ku LÞkÞkÄeþ ku y w¼ð yúkðk 10 ð»ko ku yuzðkufux Œhefu ku y w¼ð nkuðku òueyu. ðkuoå[ yëk Œ kt fkþkuo : (1) fulÿ hfkh y u hkßþ hfkh ðå[u k rððkëku kt¼ u Au y u Œkðx fhu Au. (2) hkßþku-hkßþku ðå[u k ͽzk e Œkðx fhu Au. (3) hk»xù rœ u syh zâu fkþëkfeþ kn yk u Au. yk {kxu kt[ fu ŒuÚke ðäw LÞkÞ{qŠŒyku e ƒul[ nkuþ. (ylkw. 143) (4) ¼khŒeÞ ƒtäkhý k hûkf fmxkuzeþlk Au, yux u ƒtäkhý k yúko½x yt u k fu kt¼ u Au. òu fu kt[ fu ŒuÚke ðäw ÇÞku e ƒul[ syhe Au. (5) ƒtäkhý îkhk y kþu k {q ¼qŒ yräfkhku k ¼t k{u nwf{ yk u Au. (ylkw. 32) (6) hkßþku e ðze yëk Œkuyu yk u k [wfkëk e y e kt¼ u Au y u LÞkÞ yk u Au. (7) hk»xù rœ y u W hk»xù rœ e [qtxýe k rððkë kt¼ u. (8) yëk Œ k y këh k fu {kt ò fu Ëtz fhe þfu. (9) fkuxo ykìv hufkuzo ýkþ yux u Œu k [wfkëk ylþ yëk Œ{kt LÞkÞ nkþf ƒ u. 15

t Ë îkhk h[kþu kt t[ - kýkt t[, e{ktf t[, s rððkë t[ fu yktœhhkßþ rh»kë{kt Œu wt fkþoûkuºk ƒ Œwt Úke. ðkuoå[ yëk Œ k {wïþ LÞkÞkÄeþku : { k{ ð»ko 1. nrh k frýþk 1950-'51 2. yu{. Œtsr þkmºke 1951-'54 3. {nuh[të {nks 1954 4. ƒe.fu. {w¾so 1954-'56 5. yu.ykh. Ëk 1956-'59 6. ¼wð uïh«kë nk 1959-'64 7. e.ƒe. sulÿ zfh 1964-'66 8. yu.fu. hfkh {k[o-sq 1966 9. fu. wçƒkhkð 1966-'67 10. fu.yu. ðktåaw 1967-'68 11. yu{.rnëkþœwõ k 1968-'70 12. su. e. þkn 1970-'71 13. yu.yu{. r e 1971-'73 14. yu.yu. hu 1973-'77 15. yu{.yu[. ƒu 1977-'78 16. ðkþ.ƒe. [tÿ[qz 1978-'85 17. e.yu. ¼ ðœe 1985-'86 18 ykh.yu. kxf 1986-'89 19. R. yu. ðufxh{iþk 19-6-89 Úke 17-12-89 20. yu.{w¾hs 1989-90 21. ht kúk r{ k 1989-91 22. fu.yu. ½ Lkðu. 91 - rzmku. 91 23. yu{.yu[.frýþk rzmku. 91 - Lkðu. 92 24. yu.yu{. þ{ko Lkðu. 92 - Vuçkúw. 93 25. yu{.yu.ðufx[u iþk Vuçkúw. 93 - ykufxku.94 26. yu.yu{. yun{ëe 1994 Úke 1997 27. s Ëeþþhý ð{ko 1997 Úke 1998 28. {Ë {kun tae òlþw.98 Úke ykufxku.98 29. ykëþo u yk të 1998 Úke 2001 30. yu. e.¼y[k ðu. 2001Úke {u 2002 31. ƒe.yu. rfh k {u 2002Úke 7 ðu. 2002 32. su.ƒe. x kþf 9 ðu. 2002 Úke 7 rz u. 2002 33. e rðïuïh kúk ¾hu 2002 Úke 2004 34. hksulÿ ƒkƒw 1-5-2004 Úke 30-5-2004 35. ykh. e. knkuxe 1-6-2004 Úke 31-10-2005 36. ðkþ.ƒe. ƒhðk 1-11-2005 Úke 13-1-2007 37. fu.s. ƒk f]»ý 14-1-2007 Úke 11-5-210 38. yu.yu[.fk rzþk 12-5-10 Úke 28-09-12 39. yõík{mk fçkeh 29-9-12 Úke 18-07-13 40. Ãke. MkËkrþð{T 19-7-2013 Úke 26-4-14 41. ykh. yu{. kuäk 27-4-14 Úke 27-9-17 42. yu[. yu. Ë kw 28-9-2014 Úke 2-12-15 43. xe. yumk. Xkfwh 3-12-2015 Úke 3-1-17 44. su. yumk. ¾unh 4-1-17 Úke ðze yëk Œ (nkefkuxo) ƒtäkhý e òu ðke «{kýu «íþuf hkßþ{kt yuf nkefkuxo MÚkk ðk e òu ðke Au. t Ë ƒu fu ŒuÚke ðäw hkßþku ðå[u fkþëku fhe u yuf nkefkuxo h[e þfu Au. nkefkuxo e ytëh yuf {wïþ LÞkÞ{qŠŒ y u ƒeò LÞkÞkÄeþku nkuþ Au. LÞkÞkÄeþku e tïþk rðþu ƒtäkhý{kt fkue WÕ u¾ Úke, htœw hk»xù rœ {ÞktŒhu Œu tïþk e fhu Au. hkßþ e ðze yëk Œ k {wïþ LÞkÞ{qŠŒ y u ylþ LÞkÞkÄeþku e r {ýqf hk»xù rœ fhu Au. yk r {ýqf Œuyku w«e{ fkuxo k fku usþ{ y u hkßþ k ð ohlke ¼ k{ýlkk ykäkhu fhe þfu Au. {wïþ LÞkÞkÄeþ y u ylþ LÞkÞkÄeþ Úkðk {kxu e kþfkœ : (1) ¼khŒ k k rhf nkuðk òueyu. (2) nkefkuxo e ytëh 10 ð»ko ku ðfe kœ ku y w¼ð fu ¼khŒ{kt 10 ð»ko wäe LÞkÞrð»kÞf fkue nkuvk h uðk ƒòðe nkuþ yúkðk kt[ ð»ko ku uþl ss Œhefu y w¼ð. r ð]r k ðþ{þkoëk : 62 ð»ko wäe. (ðþ {ÞkoËk 65 fhðk ƒtäkhýeþ wäkhk rƒ 114 hsq ÚkÞwt Au) fkþkuo : (1) hkßþku e e[ e yëk Œku ylku xùeçþwlk u yk u k [wfkëk e y e kt¼ ðe y u LÞkÞ yk ðku. (2) yuðk VkusËkhe fu ku su ku r ýoþ uþl fkuxo{kt ÚkÞku nkuþ,œuðk fu ku [ kððk ku yräfkh Au. (3) ylkw. 226 nux Ãkkt[ «fkhlke hex-{ulzu{mk, nurçkþmk fkuãmko, fðku-ðkìhlxku, «kurnrçkþlk ylku MkŠþykuhhe îkhk ykëuþ fhe þfu. 16

(4) yëk íklkk yãk{klk ytøkulkk fumk Mkkt¼ u ylku Mkò-Ëtz fhe þfu. (5) ðze yëk ík hkßþlke yëk íkkulku økíke ðneðxe çkkçkíkku Mkt¼k u. LÞkÞkÄeþkuLke rlk{ýqf, rðrs LMk, çkzíke, çkë e {kxu hkßþãkk Lku ¼ k{ý fhu. ðze yëk íkku { k{ MÚk MÚkk k kk«ëuþ 1 y knkƒkë y knkƒkë 1866 W kh«ëuþ 2 yktäú«ëuþ niëhkƒkë 1954 yktäú«ëuþ 3 ykurhm k fxf 1948 ykurhm k 4 fýkoxf ƒìt kuh 1884 fýkoxf 5 f f kk f f kk 1861 ƒt k, yktëk{k r fkuƒkh 6 fuh y kofw { 1956 fuh, ûkîe 7 wshkœ y{ëkðkë 1960 wshkœ 8 kinkxe kinkxe 1972 qðo¼khœ 9 sb{wfk~{eh e h y u sb{w 1928 sb{wfk~{eh 10 rëõne rëõne 1966 rëõne 11 tòƒnrhþkýk [tëe Z 1966 tòƒ, nrhþkýk, [tëe Z 12 xýk xýk 1947 rƒnkh 13 {æþ«ëuþ sƒ wh 1956 {æþ«ëuþ 14 [uòke [uòke 1861 Œr{ kzw, kutze[uhe 15 {wtƒe {wtƒe 1861 {nkhk»xù, kuðk 16 hksmúkk òuä wh 1949 hksmúkk 17 rn{k[ «Ëuþ r { k 1971 rn{k[ «Ëuþ 18 r e{ t xkuf 1975 r e{ 19 A ke Z rƒ k wh 2000 A ke Z 20 Íkh¾tz hkt[e 2000 Íkh¾tz 21 W khkt[ i eœk 2000 W khkt[ 22 {rýãkwh EBVk 2013 {rýãkwh 23 {u½k Þ rþ ktøk 2013 rþ ktøk 24 rºkãkwhk yøkhík k 2013 yøkhík k 17 íkkçkklke yëk íkku (Subordinate Courts) ¼khŒ k LÞkÞŒtºk{kt ðkuoå[ yëk Œ wt MÚkk kiúke Ÿ[wt Au. yu Ae y w {u hkßþku e ðze yëk Œku, rsõ k e yëk Œku, Œk wfk e yëk Œku y u LÞkÞ t[kþœku wt MÚkk Au. ykúke yu{ fne þfkþ fu yk ýk Ëuþ{kt t LÞkÞŒtºk Au. hkßþ e ðze yëk Œ e nfq{œ{kt hnu e y u Œu k ytfwþ e[u fk{ fhœe yëk Œku 'Œkƒk e yëk Œku fnuðkþ Au. Œkƒk e yëk Œku{kt hkßþ e Œ{k{ rsõ k yëk Œku, Œk wfk yëk Œku y u LÞkÞ t[kþœku ku {kðuþ ÚkkÞ Au. uþl fkuxo (VkusËkhe yëk Œ) Ëhuf rsõ k{kt yuf uþl yëk Œ nkuþ Au. Œu{kt yuf {wïþ LÞkÞkÄeþ y u syrhþkœ {wsƒ ylþ {ËË eþ LÞkÞkÄeþku e r {ýqf fhðk{kt ykðu Au. uþl yëk Œ Œu k Œkƒk e[u k LÞkÞkÄeþkuyu yk u k [wfkëk rðhwø e y e kt¼ u Au y u [wfkëku yk u Au. Œu Œu u ku ðk{kt ykðu k VkusËkhe {wfv{k [ kðu Au y u fkþëk «{kýu w u kh u ò fhu Au. òu fkue uþl yëk Œ w u kh u {]íþwëtz e ò Vh{kðu Œku Œu ku y{ hkßþ e ðze yëk Œ e {tsqhe Ae s ÚkE þfu Au. uþl yëk Œ e nfq{œ e[u '{usmxùux e yëk Œku' nkuþ Au. Œu{kt «Úk{ ð o k {usmxùux, rîœeþ ð o k {usmxùux y u Œ]ŒeÞ ð o k {usmxùux e yëk Œku ku {kðuþ ÚkkÞ Au. Œuyku Œu{ e kk y u fkþëk y w kh w u khku u ò fhu Au. økwshkík{kt {kºk VMxo f kmk ßÞwzeþeÞ {usmxùux (JFCM) nkuþ Au. r rð fkuxo (Ëeðk e yëk Œ) : {k -r{ fœ e ðnu[ýe, MÚkkðh y u st { r{ fœ k ͽzkyku suðe ƒkƒœku k Wfu, s{e k «& ku suðe ƒkƒœku yk yëk Œ{kt hsq fhðk{kt ykðu Au. M{ku fkuí fkuxo ( kiý yëk Œ) : {khk{khe u Œk VkusËkhe y u {k -r{ fœ u Œk Ëeðk e fu ku r ðkþ k fu ku yk yëk Œ{kt [k u Au. ðuœ, fkixwtrƒf «& ku, ð Œh, wf k u Œk fu yk yëk Œ{kt [k u Au. VkMx xùuf fkuxo : Íz Úke w u khku u ò { u y u {ks{kt Äkf-Ä{fe Vu kþ ŒÚkk {ks u Ëk¾ ku ƒu u Œu {kxu yk «fkh e VkMx xùuf yëk Œku 2001Úke

þy fhðk{kt ykðe. {kuxk ¼k u VkusËkhe «fkh k fu Íz Úke [ kððk yk yëk Œ u ku ðk{kt ykðu Au. òu fu 2011 Úke íku çktä Úkíkkt økwshkík{kt íkulku Lkku{eLke fkuxo íkhefu [ kððk{kt ykðu Au. yuâõíõþwrxð {ursmxùux : fkþëku y u ÔÞðMÚkk s ðkþ ŒÚkk {ks{kt w un-þktrœ «ðœuo Œu {kxu rsõ k f uõxh u {ursmxùux Œhefu kk { u Au. su{kt Œk wfk MŒhu {k{ ŒËkh u yräfkh ykãþk Au. ònuh ÔÞðMÚkk fu w un þktrœ ¼t yt u k fu íþkt [k u Au. y k{krsf Œ ðku u Œze kh fhðk, k k nux fkþoðkne ý fhe þfu Au. fr{þlkhûkuºk{kt yk yräfkh Ãkku emk fr{þlkhlku nkuþ Au. fkixwtrƒf yëk Œ : Ë k¾úke ðäw ð rœ ÄhkðŒk þnuh{kt rðäk ¼k îkhk {tsqheúke fkixwtrƒf yëk Œ h[e þfkþ. fkixwtrƒf «& ku, ø Sð e {MÞkyku, AqxkAuzk fu ð Œh fu yksrðfk ¼ÚÚkwt suðe ƒkƒœku yk yëk Œ{kt hsq ÚkkÞ Au. {rn kykulkk «& ku {kxu Lkkhe yëk ík Ãký nkuþ Au. su Ëhuf íkk wfk{kt nkuþ Au. kuf yëk Œ : MÚkkr f fûkkyu kufku u h heœu Íz e y u MŒku LÞkÞ { u yu nuœwúke kuf yëk Œ wt ykþkus fhðk{kt ykðu Au. kuf yëk Œ e ƒuxf k{klþ heœu hò k rëð u kuxððk{kt ykðu Au. suúke yëk Œku y u LÞkÞkÄeþku e fkþoðkne{kt fkue ¾ u zu. kuf yëk Œ e fk{ ehe MðiÂåAf nkuþ Au. ƒt u ûkku t{œ nkuþ Œku Œu{ u kuf yëk Œ {ûk ƒku kðe u {kuxu ¼k u {käk fhkððk{kt ykðu Au. MÚkkr f fkþofhku {käk e ¼qr{fk h[ðk{kt {n ð ku ¼k ¼sðu Au. {käk e «r Þk{kt ƒt u ûkku k rnœ y u {k [ðkþ Au. yk{, kuf yëk Œ k k ͽzkyku ku MÚk h s Œkífkr f Wfu kðe yëk Œku ku fkþo¼kh ykuaku fhu Au. òu fu MÚkkrLkf yëk ík{ktúke fumk ÃkkAku ¾U[e uðku Ãkzu. LÞkÞ t[kþœ : t[kþœehks k {k ¾k{kt úk{ t[kþœ k MŒhu LÞkÞ t[kþœ h[ðk{kt ykðu Au. kt[ úk{ t[kþœku ðå[u yuf LÞkÞ t[kþœ nkuþ Au. Ëhuf úk{ t[kþœ kuœk e úk{ ¼k k ÇÞku{ktÚke {u Œu yuf ÇÞ u «rœr rä Œhefu [qtxe u LÞkÞ t[kþœ k ÇÞ Œhefu {kuf u Au. úk{ t[kþœ k h t[ fu 18 W h t[ LÞkÞ t[kþœ k ÇÞ ƒ e þfœk Úke. LÞkÞ t[kþœ k ÇÞku kuœk k{ktúke yuf u LÞkÞ t[kþœ k ¼k rœ Œhefu të fhu Au. su k{ ku fu nkuþ Œu k{{kt LÞkÞ t[kþœ e ƒuxf { u Au. LÞkÞ t[kþœ, ͽzk, frsþk fu k{klþ «fkh k k k w kyku {kxu úk{s ku e VrhÞkËku ku r fk kððk wt fk{ fhu Au. ylþ yëk íkku : ¾kMk yëk ík, MÃku. Mke.çke.ykE. fkuxo, økúk{ yëk ík, çkk yëk ík, MkktæÞ yëk ík, E-fkuxo, {kuçkke fkuxo nkuþ Au. rxùçþwlk : ylkw. 323 (f) ylku (¾) ylkwmkkh [ku Mk «fkhlkk fumk [ kððk rxùçþwlk nkuþ Au. f{o[kheykulkk «ku, {numkq, {kuxhðknlk, s{elk MktÃkkËLk, Mknfkhe çkkçkíkku ðøkuhulke rxùçþwlk nkuþ Au. [qtxýe t[ ƒtäkhý e f { 324 «{kýu [qtxýe t[ e MÚkk k ÚkE Au. kuf ¼k, hkßþ ¼k, rðäk ¼k, rðäk rh»kë ŒÚkk hk»xù rœ y u W hk»xù rœ e [qtxýeyku r» ûk, ŒxMÚk y u LÞkÞe heœu ÚkkÞ Œu {kxu yk t[ e MÚkk k fhðk{kt ykðu Au. [qtxýe t[{kt yuf {wïþ [qtxýe fr{þ h nkuþ Au ßÞkhu ƒeò ƒu [qtxýe fr{þ h Au. {wïþ [qtxýe fr{þ h e r {ýwqf hk»xù rœ fhu Au. Œu{ u nkuæk húke Ëqh fhðk {nkr¼þku suðe «r Þk k w ÚkkÞ. {wëík 6 ð»ko nkuþ Au. rlkð]r k ðþ {ÞkoËk 65 ð»ko Au. ylþ fr{þlkhkulkuu Ëqh fhðk hk»xùãkrík {wïþ [qtxýe fr{þlkhlke ¼ k{ýlkk ykäkhu fk{ fhu Au. [qtxýe t[ kt fkþkuo : kufmk¼k, hkßþmk¼k, rðäk ¼k, rðäklk Ãkrh»kË, hk»xù rœ y u W hk»xù rœ e [qtxýeyku wt ykþkuslk, r heûký y u r Þtºký fhu Au y u {k oëþo yk u Au. [qtxýe ËhBÞk fkue ͽzk ku rððkë ÚkÞku nkuþ Œku hkßþ nkefkuxo e {tsqhe E u [qtxýe rxùçþw e r {ýqf fhu Au. {ŒrðMŒkh k ƒuxfku e ðnu[ýe, t Ë y u rðäk {tz k ÇÞ e kþfkœku, {ŒËk ØrŒ, hksfeþ ûk kt r[öku e fhðk wt fkþo ý Œu{ wt Au. [qtxýeyku Ae {Þ h rhýk{ku ònuh fhe Ëuðk wt fkþo ý [qtxýe t[ wt Au.

{ŒËkhku e ÞkËe ƒ kððe {ŒËkhÞkËeyku wäkhðe y u tþkuä fhðwt. hksfeþ ûk u {klþœk yk ðk wt fkþo ý Œuyku wt Au. [qtxýe «r Þk kuf«ríkrlkräíð yrärlkþ{-1951 nux MktMkË Lk e fhu Au. {wïþ [qtxýe fr{þ hku : { k{ {Þ k ku 1 wfw{kh u 1950-58 2 fu. ðe. fu wtëh{t 1958-67 3 yu. e. u ð{ko 1967-72 4 zkì. ulÿ n 1972-73 5 xe. Mðk{e kúk 1973-77 6 yu. yu. þfäh 1977-82 7 ykh. fu. rºkðuëe 1982-85 8 uhe þkmºke 1985-90 9 xe. yu. þu»kk 1990-96 10 yu{. yu. e 1996-2001 11 sub Ëkun 2001-04 12 xe. yu. f]»ý{qšœ 2004-05 13 ƒe. ƒe. xtz 2005-2006 14 yu. ku k Mðk{e 2006-2009 15 ðe [kð k 2009-2010 16 yu. ðkþ. fwhuþe 2010-2012 17 ðe. yumk. MktÃkík 2012-2015 18 nrhþtfh çkñk 16-01-15 Úke 18-04-15 19 yumk. LkMke{ ÍiËe 19-04-15 Úke yks MkwÄe kýk t[ ƒtäkhý e f { 280 «{kýu kýk t[ e h[ k fhðk{kt ykðe Au. kýk t[ e {wëœ kt[ ð»ko e nkuþ Au. kýk t[ k yæþûk y u Œu k ÇÞku e r {ýqf hk»xù rœ fhu Au. yæþûk Mkk{krsf ylku ykšúkf ûkuºklkk rlk»ýkík nkuþ. kýk t[ k ylþ ÇÞku{kt nkefkuxo k rlkð] k LÞkÞkÄeþ, kýkfeþ y u ðneðxeûkuºku y w¼ð ÄhkðŒe nkuþ Œuðe ÔÞÂõŒ, r»ýkœ yúkoþkmºke, hfkh e rnmkkçke ƒkƒœku y u hfkhe ¾kŒkyku rðþu rðrþü kk ÄhkðŒk nkuþ Œuðe ÔÞÂõŒ nkuþ Au. 19 fkþo : hkßþ y u fulÿ ðå[u ÞkuøÞ heœu ykðf e Œu{ s fh e ðnu[ýe fhu Au. fulÿ u hkßþ hfkh u yk ðk e úklx-r -yurz e ¼ k{ý fhu Au. 14{k kýk t[ e ¼ k{ý {wsƒ fulÿ e ðuhk e ykðf k 42% su Œu hkßþ u [qfððk{kt ykðu Au. íku{kt ykðfðuhk, WíÃkkËLkðuhk, fmxbmk zâwxe, fkuãkkuohux ðuhk ylku MkŠðMk xuûklke su íku hkßþ{ktúke { u e ykðf{ktúke rlkäkoheík xfkðkhe ylkwmkkh ðnu[ýe fhðk{kt ykðu Au. kýk t[ yæþûk wt k{ fkþofk {Þ «Úk{ fu. e. r Þku e 1951-56 ƒeswt fu. LÚkk {T 1956-61 ºkeswt yu. fu. [tëk 1961-66 [kuúkwt zkì. e. ðe. hkò{òkkh 1966-69 kt[{wt {nkðeh íþk e 1969-74 Aêwt ƒúñk të huœe 1974-79 kœ{wt su. yu{. þu Œ 1979-84 ykx{wt ðkþ. ƒe. [ðký 1984-89 ð{wt yu. fu. e. kõðu 1989-92 Ë {wt fu. e. tœ 1992-1997 yr Þkh{wt yu. yu{. ¾wþhku 1997-2002 ƒkh{wt e. ht hks 2002-2007 Œuh{wt rðsþ fu fh 2007-2012 [kuë{wt zkì. ðkþ.ðe. huœe 2012-2017 ƒtäkhý{klþ ¼k»kkyku ƒtäkhý{klþ ¼k»kkyku e ÞkËe ƒtäkhý k rhrþü ykx{kt yk ðk{kt ykðe Au. ylkw. 343 Úke 351 nux íkulke òuøkðke Au. 343 ylkwmkkh hks¼k»kk rnlëe {kxu WÕ u¾ Au, Ãkhtíkw ytøkúus ðneðxe ¼k»kk íkhefu [k w hk¾ðk{kt ykðe Au. fw 22 ¼k»kkyku Au, su yk {wsƒ Au : yk k{e, ƒt k e, wshkœe, rnlëe, fòkz, fk~{ehe, { Þk {, {hkxe, WrzÞk, tòƒe, tmf]œ, Œr{, WËqo, Äe, u k e, {rý whe, fkufýe, Œu w w, ktúkk e, ƒkuzku, {iúke e, zkuuu he. ƒtäkhý{klþ hks¼k»kk ykìrvrþþ Uøðus yìõx 1963 «{kýu 26 òlþwykhe, 1965 Úke rnlëe ¼khŒ e hk»xù¼k»kk ƒ e. òufu ðneðxe ¼k»kk Œhefu yt úus [k w hk¾ðk{kt ykðe. t Ë ku ¾hzku, fkþëku, LÞkÞŒtºk ð uhu{kt yt úus ¼k»kk {klþ hk¾ðk{kt ykðe. ðneðx yt úus-rnlëe ƒt u{kt fhe þfkþ.