Úvod Před rokem jsme zahájili realizaci dlouho připravovaného projektu spolufinancovaného z Evropského fondu pro regionální rozvoj. V rámci přeshraniční spolupráce místních a regionálních institucí zabývajících se problematikou zdravotně znevýhodněných osob jsme prohloubili spolupráci těchto organizací na česko-polském pomezí. Jednalo se o první projekt, který si dal za úkol nejenom najít, ale i částečně odstranit bariéry bránící znevýhodněným osobám při vzdělávání a hledání zaměstnání, i když hlavně teoreticky. Velkým přínosem byla podpora pracovníkům organizací poskytujících sociální a vzdělávací služby právě osobám s postižením. Dnes můžeme říci, že projekt s názvem Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu byl úspěšný. Podařilo se nám zrealizovat vše, co jsme zamýšleli. Vytvořili jsme databázi institucí, které se zabývají problematikou osob s mentálním postižením. Na české straně jsme v únoru 2011 zorganizovali konferenci k dané tématice, v dubnu a v květnu letošního roku semináře na téma Psychiatrické minimum, Bazální stimulace a Sociální podnikání v praxi. K výstupům projektu patří rovněž kniha, kterou nyní držíte v rukách. Zde chceme ukázat, že problematika osob s mentálním postižením, je v mnohém podobná v obou státech, respektive na pohraničním území Slezska. Při přípravě knihy a ostatně i při realizaci celého projektu se projevilo i to, že máme společné mnohé další věci včetně podobné ekonomické situace. V rámci projektu jsme mohli potvrdit i velké kulturní příbuzenství obou národů na slezském území, které nám pomáhalo ve vzájemné komunikaci. V publikaci s názvem Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu se dočtete o možnostech podpory a terapie pro osoby s mentálním postižením od jejich nejútlejšího věku, přes školní a učňovský věk, až po osoby pracující, které vycházejí z výzkumů provedených realizátorem projektu na polské straně. Příspěvky českých autorů jsou zaměřené na praxi v organizacích poskytujících sociální služby osobám s mentálním postižením a na podporu vzděláváním pracovníkům těchto poskytovatelů. Další hodnotné příspěvky jsou zaměřeny na možnosti uplatnění osob s mentálním postižením na trhu práce v České republice a na zveřejnění konkrétních zkušeností zaměstnavatelů s těmito lidmi jako zaměstnanci. Nemalá část 4
publikace je věnována současnému legislativnímu zakotvení sociálních služeb a vzdělávání pracovníků v sociálních službách v České republice, což dokresluje obraz o možnostech podpory lidí s mentálním postižením. Vydavatelem této knihy je Diakonický institut, nestátní nezisková organizace, která umožňuje odborný růst pracovníkům pomáhajících profesí prostřednictvím vzdělávacích aktivit a umožňuje výkon odborné praxe v registrovaných sociálních službách (sociální rehabilitaci a chráněném bydlení). Na tomto místě chceme poděkovat Uniwersytetu Ślaskiemu w Katowicach, jako realizátoru projektu, za příjemnou a kreativní spolupráci v rámci celé realizace projektu Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu. Na projektu se Diakonický institut podílel jako partner, který koordinoval aktivity na území České republiky. Jsme velice rádi, že vzájemnou dobrou spolupráci a komunikační spřízněnost můžeme deklarovat i tím, že tato kniha vychází v obou jazycích, tedy dle národnosti autora příspěvku. Na závěr chceme poděkovat všem autorům příspěvků, které zveřejňujeme v této publikaci. Tito lidé si svým zaujetím pro podporu zapojení osob s mentálním postižením a pro jejich socializaci jistě zaslouží ocenění v lidské i v odborné oblasti. Přejeme čtenářům, aby z předložené knihy načerpali nové znalosti a podněty pro práci s lidmi s mentálním postižením a aby jim jejich náročná práce nadále přinášela uspokojení, radost a pozitivní výsledky, díky kterým budou moci překonávat všechna úskalí této profese. Dolores Czudková a Petra Kluzová 5
Sylwia Wrona Uniwersytet Śląski w Katowicach Wczesna interwencja w opinii rodziców na przykładzie powiatu cieszyńskiego Wczesna interwencja to działania ukierunkowane na bardzo małe dzieci niepełnosprawne lub zagrożone niepełnosprawnością i ich rodzin w pierwszych latach ich życia. Działania podejmowane w jej ramach dają solidną podstawę na dalszy rozwój zarówno dziecka jak i osób mu najbliższych czyli rodziny. W Polsce coraz częściej odnajdujemy różne publikacje (W.Brejnak, K.J.Zabłocki 2009, G.Kwaśniewska 2007, M.Orkan-Łęcka 1997, T.Serafin 2005) potwierdzające i opisujące pozytywne przykłady działań oferowanych w ramach wczesnego wspomagania rozwoju i wczesnej interwencji. Próbując zdefiniować pojęcie Wczesnej Interwencji, warto odwołać się do europejskiej definicji Wczesnej Interwencji, która mówi nam, że jest to zbiór usług/ świadczeń skierowanych do bardzo małych dzieci i ich rodzin, dostępnych na życzenie w określonym momencie życia dziecka i obejmujących każde działanie podejmowane w sytuacji, gdy dziecko potrzebuje specjalnego wsparcia aby: zapewnić i wspomóc jego rozwój osobisty, wzmocnić umiejętności i możliwości jego rodziny, wesprzeć integrację społeczną dziecka i jego rodziny. Wszystkie te działania powinny być przeprowadzone w naturalnym środowisku dziecka, najlepiej na poziomie lokalnym, przy zastosowaniu takich metod, które koncentrują się na rodzinie, zakładają pracę zespołową i uwzględniają szereg różnych uwarunkowań (Wczesna interwencja wspomaganie rozwoju małego dziecka 2005). Zatem próbując przenieść powyższą definicję na działania obserwowane w Polsce, przez szeroko rozumianą wczesną interwencję będziemy rozumieć działania, które podejmowane są w ramach zajęć wczesnego wspomagania rozwoju oraz wczesnej interwencji 1. Jak czytamy w wymienionym już europejskim raporcie (Wczesna interwencja op.cit., s.5), aby działania można nazwać modelowymi, muszą charakteryzować się pewnymi cechami. Do najważniejszych z nich, które obserwujemy w różnych krajach Unii Europejskiej należą: 1 W Polsce mamy dwie formy działań skierowanych na dziecko niepełnosprawne od urodzenia do podjęcia nauki szkolnej i jego rodzinę wczesną interwencję i wczesne wspomaganie. Obie formy podlegają odrębnym ministerstwom i posiadają inne procedury uprawniające do korzystania z ich usług (S.Wrona 2010, s.7-23) 6
dostępność jak najszybsze dotarcie do różnych form pomocy WI, niezależnie od miejsca zamieszkania (miasto, wieś); zagwarantowanie dzieciom i rodzicom jednakowej jakości świadczeń, bliskość - decentralizacja systemu świadczeń i pomocy, pomoc powinna być udzielana w lokalizacjach bliskich od miejsca zamieszkania rodziny, przystępność finansowa - świadczenia powinny być bezpłatne lub za minimalną odpłatnością. Świadczenia są finansowane miedzy innymi przez jednostki służby zdrowia, oświaty, towarzystwa ubezpieczeniowe, organizacje pozarządowe, interdyscyplinarny charakter pomoc udzielają specjaliści z różnych dziedzin. Działania interdyscyplinarne mają wspomagać wymianę informacji pomiędzy członkami zespołu, różnorodność świadczeń cechą wspólną w wielu krajach jest jednoczesny udział w procesie WI służby zdrowia, opieki społecznej i edukacji. Wyżej wymienione cele stały się inspiracją do przeprowadzenia badań pilotażowych, mających na celu uzyskanie charakterystyki oddziaływań wczesnej interwencji w powiecie cieszyńskim. Ponieważ udział rodziców w procesie usprawniania swojego niepełnosprawnego dziecka jest bezwątpienia najważniejszy, stali się oni głównymi malarzami obrazu omawianych procesów. Ich opinia, odczucia a także doświadczenia to podstawa analizy sytuacji szeroko rozumianej wczesnej interwencji na terenie ich zamieszkania. Stały się one również punktem odniesienia i porównania stanu aktualnego procesu wczesnej interwencji do modelowych cech charakterystycznych dla wspierania rodzin z małym dzieckiem niepełnosprawnym lub zagrożonym niepełnosprawnością. Należy dodać, że udział rodziców był dobrowolny (wykres 1), jedynym warunkiem było udział ich niepełnosprawnego dziecka w zajęciach wczesnej interwencji lub wczesnego wspomagania. Badania prowadzone były w latach 2010 2011 w ramach projektu pt. Instytucje i organizacje wspierające rozwój i socjalizację osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatów cieszyńskiego i karwińskiego / Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu. 7
Niniejszy artykuł będzie zawierał opis niektórych wyników badań uzyskanych w trakcie badań ankietowych, skierowanych do rodziców dzieci biorących udział w zajęciach wczesnego wspomagania i wczesnej interwencji. Pierwsza część to charakterystyka świadczeń dotyczących wsparcia rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym w powiecie cieszyńskim realizowanych w trakcie zajęć wczesnej interwencji i wczesnego wspomagania. Druga to opis problemów, z którymi borykali lub borykają się przebadani rodzice. Artykuł zamyka podsumowanie, które będzie konkretnym zestawieniem uzyskanych informacji z cechami najlepszych modelowych rozwiązań w krajach Unii Europejskiej oraz wskazaniami do ewentualnych zmian. Wczesna interwencja w powiecie cieszyńskim Powiat cieszyński położony jest w południowej części województwa śląskiego. Graniczy z Republiką Czeska i Republiką Słowacką. W jego skład wchodzi pięć gmin miejskich i siedem gmin wiejskich mieszczących się na 730,20 km kw. Według danych za 2008 roku mieszka na tym terenie ponad 170 tys. osób. Mieszkańcy powiatu cieszyńskiego, cechują się bardzo silnym poczuciem tożsamości regionalnej. Ten fakt nabiera znaczenia w bezpośrednich kontaktach. Od nieco oddalonej od samego Cieszyna góralskiej Trójwsi Beskidzkiej przez Wisłę, Strumień, Zebrzydowice, po sam Cieszyn, mieszkańcy dają wyraz swemu przywiązaniu do małej ojczyzny (http://bip.powiat.cieszyn.pl/artykul,d,2.html) W powiecie cieszyńskim istnieje kilka placówek, które świadczą szeroki zakres usług dotyczących wczesnej interwencji. Należą one zarówno do tych prowadzonych w ramach działań resortu zdrowia wczesna interwencja jak i ministerstwa edukacji zajęcia wczesnego wspomagania rozwoju tabela 1. 8
Tabela 1 Ośrodki prowadzące zajęcia z zakresu wczesnej interwencji i wczesnego wspomagania w powiecie cieszyńskim Zajęcia z zakresu wczesnej interwencji Ośrodek Rehabilitacyjno- Edukacyjno-Wychowawczy w Cieszynie Zajęcia z zakresu wczesnego wspomagania ------------------------- Specjalny Ośrodek Szkolno- ------------------------- Ośrodek Edukacyjno- Rehabiliatcyjno- Wychowawczy w Ustroniu Nierodzimiu ------------------------ Prywatna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Chybiu *poradnia działa od stycznia 2011 roku Liczba korzystających dzieci usług w 2010 roku z Specjaliści udzielający wsparcia --------------------- 789 neuropediatra, ortopeda, fizjoterapeuta, psycholog kliniczny, logopeda, terapeuta zajęciowy-oligofrenopedagog; hipoterapia, dogoterapia psycholog, oligofrenopedagog, logopeda Wychowawczy w Cieszynie 43 psycholog, logopeda, fizjoterapeuta, oligorenopedagog 0 * psycholog, oligofrenopedagog, fizjoterapeuta, logopeda pediatra i neurolog - fakultatywnie Z informacji zawartych w tabeli 1 wynika, że większość ośrodków, które świadczą usługi skierowane do bardzo małych dzieci niepełnosprawnych i ich rodzin w powiecie cieszyńskim podlegają bezpośrednio Ministerstwu Edukacji. Tylko jeden z wymienionych powyżej oferuje usługi z zakresu wczesnej interwencji i podlega resortowi zdrowia. Jego cechą charakterystyczną jest to, że obejmuje swoim zasięgiem również dzieci zagrożone nieprawidłowościami w rozwoju, podczas gdy wymienione wcześniej placówki, tylko i wyłącznie osoby ze stwierdzoną przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną niepełnosprawnością. Podział ten również tłumaczy bardzo dużą różnicę w liczbie dzieci korzystających z pomocy i wsparcia. Ponadto placówki wczesnego wspomagania oferują tylko i wyłącznie zajęcia cyklicznie tzn. przez cały rok szkolny. Natomiast punkty wczesnej interwencji do swoich statystyk wliczają również jednorazowe porady. Wart podkreślenia jest również fakt różnorodności oferowanych specjalistycznych usług przez omawiane centra. Tylko jeden z ośrodków wczesnego wspomagania nie posiada w swojej ofercie fizjoterapeuty. Prawdopodobnie przyczynę takiej sytuacji należy upatrywać w miejscu odbywania zajęć wczesnego wspomagania jakim jest szkoła specjalna. Pozostałe placówki najczęściej należą do organizacji pozarządowych prowadzonych przez różne stowarzyszenia. Daje to zdecydowanie większą możliwość w zatrudnianiu specjalistów, a co z tym związane w wyborze świadczonych usług. Jedną z cech, które przyczyniają się do efektywności wczesnej interwencji jest jej bliskość od miejsca zamieszkania. Poniżej wykres (wykres 2) przedstawiający sytuację w 9
powiecie cieszyńskim. Ponad połowa przebadanych rodziców mieszka w zasięgu 10 km od ośrodka z którego korzystają rodzice dzieci niepełnosprawnych. Wykres 2 Oddalenie ośrodka od miejsca zamieszkania 1 12 13 w tym samym mieście do 10 km 14 od 10 do 30 km od 30 do 50 km Zajęcia przebiegają w dwóch formach: indywidualnej i grupowej. Ważnym aspektem jest tu przede wszystkim bezpośredni i aktywny udział rodziców. Należy jednak pamiętać, że pomoc niesiona rodzinie musi być zawsze racjonalna, sensowna i adekwatna do potrzeb zarówno rodziców ( ) jak też ich niepełnosprawnego dziecka w takim stopniu by zapewniała im pełne uczestnictwo w normalnym, bezwarunkowym życiu swego środowiska lokalnego (M.Karwowska 2003, s.23). Ważne by wychodziła naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom rodziny i aby kształtowała pozytywne relacje pomiędzy dzieckiem a jego opiekunami. Ponad to taki proces może przyczynić się do zwiększania kompetencji rodzicielskich w codziennej opiece i wychowaniu niepełnosprawnego dziecka. Tabela 2 Formy zajęć wczesnej interwencji/wczesnego wspomagania ośrodki, Zajęcia wczesnej Zajęcia wczesnego Ogółem Formy zajęć interwencji n=15 wspomagania n=25 n=40 Indywidualnie bez udziału rodziców 13 23 36 (90%) Indywidualnie z udziałem rodziców 2 4 6 (15%) Zajęcia grupowe bez udziału rodziców 1 6 7 (17,5%) Zajęcia grupowe z udziałem rodziców 1 0 1 (2,5%) Inne 0 0 0 *wyniki nie sumują się do 100, ponieważ respondenci mogli wskazywać na kilka form odbywania zajęć 10
Analizując wyniki zawarte w powyższej tabeli można zauważyć, iż preferowaną formą organizacji zajęć z zakresu wczesnego wspomagania/wczesnej interwencji są zajęcia indywidualne bez udziału rodziców. O ile indywidualne podejście do małych dzieci niepełnosprawnych jest w pełni uzasadnione o tyle kontrowersyjny wydaje się fakt prowadzenia ich bez udziału rodziców. Wydaje się, że takie zajęcia spełniają podstawowe cele oddziaływań wczesnej interwencji i wczesnego wspomagania tylko w połowie. Prowadzący je specjaliści skupiają się tylko i wyłącznie na dziecku, zapominając o tym, że ich oddziaływania powinny być w jednakowym stopniu nakierowane na dziecko jak i jego rodzinę. Szczególnego znaczenia nabiera to w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z dzieckiem do 2-3 roku życia. Trudno wyznaczyć tu jednoznaczną granicę wiekową, ponieważ oprócz wieku istotny również będzie rodzaj, głębokość i złożoność występującej niepełnosprawności. Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze, a przede wszystkim rodzice spędzają ze swoim niepełnosprawnym potomkiem najwięcej czasu. Codzienne sytuacje pielęgnacyjne, opiekuńcze są niezastąpioną okazją do ćwiczeń poznawczych, rehabilitacyjnych. Zadaniem specjalisty jest podpowiedź jak można je przekształcić w takie, które będą korzystnie wpływać na rozwój dziecka. Niestety, jeżeli rodzic zostaje za drzwiami a nauczyciel/terapeuta ćwiczy sam ze swoim podopiecznym, nie są oni w stanie niczego nowego podpatrzeć, a pojedyncze instrukcje słowne specjalisty nie będą miały mocy sprawczej. W sytuacji, kiedy rodzice ćwiczą ze swoim dzieckiem pod okiem specjalisty istnieje możliwość ewentualnej korekty w ich działaniach. W przypadku przeprowadzonych badań grupa dzieci w wieku od urodzenia do 3 roku życia stanowiła 30 %, pozostałe 70 % grupa dzieci od 4 do 7 r. ż. Tylko w 2 omawianych przypadkach zajęcia przybierały formę indywidualną z czynnym udziałem rodziców. W tym miejscu nasuwa się pytanie: jaka jest tego przyczyna? Niestety zbyt krótkie ramy niniejszego artykułu nie pozwalają na znalezienie odpowiedzi. Kwestia ta pozostaje otwarta jako przestrzeń do kolejnych badań nad kształtem zajęć wczesnej interwencji/wczesnego wspomagania. Większość przebadanych rodziców bardzo dobrze ocenia placówkę, która daje im i ich dziecku wsparcie (26 osób 40%). Tylko 1 osoba zaznaczyła bardzo słabą ocenę za działalność zajęć, pozostałe 17,5 % to opinie o dobrej ocenie. Potwierdzeniem takiej dużej ilości dobrych ocen jest również wybór stanowiska mówiącego o tym, że oferta omawianych ośrodków jest wystarczająca i nie wymaga wzbogacania. Stanowią one 42,5 % uzyskanych odpowiedzi, dla ośrodków wczesnej interwencji to aż 50%, natomiast dla wczesnego wspomagania 32%. Uzasadnienia dla takiego wyniku można ponownie doszukiwać się w 11
miejscu, gdzie odbywają się omawiane zajęcia. Jedną z placówek na terenie powiatu cieszyńskiego prowadzącą wczesne wspomaganie jest szkoła specjalna, która nie ma takich samych możliwości jak ośrodki pozarządowe. Mogą one dotyczyć chociażby budynku, w którym prowadzona jest omawiana forma wsparcia, który ciągle jest przystosowywany do przyjęcia, tak bardzo specyficznych ze względu na wiek, dzieci. Pozostałe odpowiedzi wyrażają przekonanie, iż najlepszą formą wzbogacenia działalności danego ośrodka jest: hipoterapia 25%, turnusy rehabilitacyjne 20% i hydroterapia 17,5%. Przedstawione powyżej informacje dotyczą tylko niektórych cech charakterystycznych dla procesu wczesnej interwencji w powiecie cieszyńskim, opartej na analizie tylko części zebranych wyników badań. Inną kwestią ważną pod kątem ewentualnych zmian organizacyjnych w powiecie cieszyńskim jest rozpoznanie problemów samych rodziców dzieci niepełnosprawnych lub zagrożonych niepełnosprawnością. Zebranie i zapoznanie się z ich opiniami pozwoli na wyodrębnienie zaniedbanych obszarów wsparcia społecznego. Zestaw najczęściej pojawiających się odpowiedzi zebrano w tabeli 3. Tabela 3 Sytuacje trudne w opinii rodziców, zanim ich dziecko trafiło do placówek wczesnej interwencji Sytuacje trudne Liczba wskazań % Brak informacji na temat placówek udzielających specjalistycznej pomocy medycznej i 20 50% rehabilitacyjnej Trudna sytuacja finansowa 4 10% Brak wsparcia ze strony rodziny i najbliższych przyjaciół 3 7,5 Brak jakiegokolwiek wsparcia specjalistycznego w wychowaniu i pielęgnacji dziecka 7 17,5% Brak jakiejkolwiek własnej wiedzy na temat niepełnosprawności dziecka 12 30% Inne 2 5% Powyższe wyniki jednoznacznie pokazują słaby punkt organizacji wsparcia w ramach wczesnej interwencji. Jest nim brak informacji. Z jednej strony dotyczy samych placówek a z drugiej wiedzy na temat niepełnosprawności. Należałoby zastanowić się jak wygląda współpraca specjalistów z zakresu medycyny, psychologii, pedagogiki. W sytuacji kiedy rodzi się dziecko niepełnosprawne pierwszym z którym ma bezpośredni kontakt jego rodzic jest lekarz na oddziale położniczym i pielęgniarki położne. Wydaje się, że idealna sytuacja to taka, w której rodzice zostają wyposażeni w wiedzę na temat gdzie mogą szukać pomocy po opuszczeniu szpitala właśnie od wyżej wymienionych osób. Innym bardzo podobnym 12
rozwiązaniem mogą być ulotki z adresami i podstawowymi procedurami uzyskania skierowania do tego typu placówek. Mogłyby one stanowić dodatek do wyprawki niemowlaka, którą rodzice otrzymują na większości oddziałach położniczych. Odrębną propozycją są informacje uzyskiwane u lekarza rodzinnego lub w placówkach opiekuńczowychowawczych jakimi są żłobki, przedszkola. W tym miejscu zaznaczyć trzeba, że coraz więcej punktów wczesnego wspomagania posiada plakaty, które umieszczane są w wymienionych wyżej placówkach (np. wczesne wspomaganie prowadzone przy SOSW w Cieszynie i przez OERW w Ustroniu Nierodzimiu). Kolejnym przykładem trudności, o który zostali zapytani rodzice to dojazd do placówki. W większości przypadków respondenci zaznaczali negatywną odpowiedź. Tylko 20% z nich ma utrudnienia w dotarciu do placówki. Można przypuszczać, iż większość rodziców, które korzystają z usług omawianych placówek nie ma problemu z dotarciem do nich. Podsumowanie i wnioski końcowe Na wstępnie niniejszego artykułu przedstawiłam modelowe cechy procesu wczesnej interwencji. Odwołując się do jego części składowych można stwierdzić, że procesy szeroko rozumianych oddziaływań skierowanych do małych dzieci niepełnosprawnych i zagrożonych niepełnosprawnością oraz do ich rodzin w powiecie cieszyńskim są: 1. dostępne niezależnie od miejsca zamieszkania rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym mają możliwość uzyskania wsparcia w powiecie cieszyńskim; dla pełnego obrazu sytuacji należałoby jednak uzyskać informację dotyczącą powodów trudności z dojazdem, które pojawiły się u 20% ankietowanych rodziców ; 2. bezpłatne za prowadzone usługi w większości ośrodków nie jest pobierana żadna opłata; wyjątkiem jest prywatna poradnia psychologiczno-pedagogiczna w Chybiu; 3. interdyscyplinarne w ramach działań w danym ośrodku wczesnej interwencji lub wczesnego wspomagania; zaznaczyć jednak trzeba, iż oferta ośrodka wczesnej interwencji OREW w Cieszynie jest zdecydowanie bogatsza w repertuar proponowanych działań rehabilitacyjno-terapeutycznych; 4. różnorodne świadczenia w powiecie cieszyńskim pozostają w zasięgu kilku resortów, przede wszystkim zdrowia i edukacji; sprawą otwartą jest większa intensyfikacja działań podejmowanych wspólnie przez specjalistów zatrudnionych w różnych resortach w stosunku do działań mających na celu wsparcie rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym; przykładem takiego postępowania byłaby 13
zadecydowanie lepsza informacja skierowana do rodziców, dotycząca tego, gdzie i kto może udzielić pomocy jeśli urodziło się dziecko niepełnosprawne lub jeżeli w jego rozwoju coś ich zaniepokoiło; takie rozwiązanie pozwoliłoby na zdecydowanie wcześniejszą pomoc; inną konsekwencją takiego postępowania będą działania profilaktyczne mające na celu zapobieganie nieprawidłowościom w rozwoju małych dzieci. Bibliografia: Brejak W., Zabłocki K.J. (red.), Wczesna diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka z dysfunkcjami, Warszawa 2009 Karwowska M., Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo, Kraków 2003 Kwaśniewska G. (red.), Interdyscyplinarność procesu wczesnej interwencji wobec dziecka i jego rodziny, Lublin 2007 Orkan-Łęcka M. (red.), Wczesna rewalidacja niewidomego dziecka z dodatkowymi ograniczeniami, Warszawa 1997 Pisula E., Danielewicz D. (red.), Rodzina z dzieckiem z niepełnosprawnością, Gdańsk 2007 Serafin T. (red.), Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole, Warszawa 2005 Wrona S., Wczesna interwencja i wczesne wspomaganie procesem wspierającym rozwój małego dziecka, [w:] Fajfer-Kruczek I., Wrona S. (red.), Wsparcie instytucjonalne osób niepełnosprawnych w Polsce i Republice Czeskiej, Cieszyn 2010 Wczesna interwencja wspomaganie rozwoju małego dziecka. Analiza sytuacji w Europie. Europejska Agencja Rozwoju Edukacji Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami Edukacyjnymi, Bruksela 2005 14
Magdalena Bełza Uniwersytet Śląski w Katowicach Wsparcie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w wieku szkolnym w powiecie cieszyńskim Dziecko niepełnosprawne- to dziecko, które ze względu na specyfikę funkcjonowania wymaga należytej opieki i wsparcia. Niezależnie od kondycji psychofizycznej każde dziecko ma prawo wychowywać, uczyć się, realizować własne zainteresowania i umiejętności w szerokim kontakcie z rówieśnikami (B. Bobeł, 2006, s.393). Zauważa się ciągły postęp w specjalistycznej opiece, wychowaniu oraz kształceniu uczniów z trudnościami rozwojowymi i wychowawczymi (Z. Gajdzica, 2002, s.7). Konstytucja Rzeczypospolitej daje prawo każdemu obywatelowi (w tym również dziecku niepełnosprawnemu intelektualnie) do nauki, zobowiązując tym samym państwo i władze publiczne do zapewnienia powszechnego i równego dostępu do edukacji udzielając należytego wsparcia (Konstytucja RP 2006, art.70, s. 15). Zmiany obserwowane globalnie dotykają też teren powiatu cieszyńskiego, w skład którego wchodzi 12 gmin, z których każda oferuje pomoc i wprarcie osobom niepełnosprawnym w różnym zakresie. Wsparcie to przebiega w trzech płaszczyznach: Wsparcie psychologiczno- pedagogiczne Wsparcie finansowe Wsparcie materialne Źródła finansowania wsparcia udzielanego w tych trzech obszarach możemy upatrywać ze strony państwa jak również organizacji pozarządowych. Dotacje państwa przyznawane są w ramach działalności Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie, Miejskich i Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej oraz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Dotacje pozarządowe udzielane są przez Fundacje i Stowarzyszenia oraz przez Kościół. Na terenie powiatu cieszyńskiego działają trzy poradnie psychologicznopedagogiczne, w ramach których rodzice dziecka niepełnosprawnego mogą uzyskać fachową pomoc psychologiczną, pedagogiczną, logopedyczną, doradztwa zawodowego. Mogą 15
uzyskać potrzebne zaświadczenia tj. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom, zaświadczenie zwolnienia ucznia z wadą słuchu lub z głęboką dysleksją rozwojową z nauki drugiego języka itp. W ramach działalności poradni organizowane są również różnego rodzaju zajęcia dla dzieci wspomagające ich rozwój, jak również warsztaty dla rodziców czy kadry pedagogicznej dotykające problematyki życia codziennego oraz uczące jak sobie z tymi problemami radzić. Poniżej znajdują się adresy poradni w powiecie cieszyńskim: Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Cieszyn, woj. śląskie, kod 43-400 Plac Wolności 3 Telefon: 338522433 Fax: 338522433 Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Skoczowie Skoczów, Górecka, 43-430 Skoczów tel. 338532554; fax 338532554; Niepubliczna Poradnia Psychologiczno- Pedagiczna w Chybiu Ul.Spokojna 31 43-520 Chybie tel. (33) 8560215 Na szczeblu powiatu cieszyńskiego zadania z zakresu pomocy społecznej wykonuje Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Cieszynie, które realizuje zadania własne powiatu oraz zadania z zakresu administracji rządowej ( PCPR Ul. Bobrecka 29; 43-400 Cieszyn; IV piętro, pokój 312). Działalność PCPR jest bardzo szeroka, poczynając od prowadzenie Zespołów ds. Orzekania o Niepełnosprawności, poprzez umieszczanie osób w Domach Pomocy Społecznej prowadzonych przez powiat lub na jego zlecenie, udzielanie informacji o ulgach i uprawnieniach, jak również przyjmowanie wniosków o dofinansowania. Działania PCPRu na rzecz niepełnosprawnych intelektualnie uczniów to przede wszystkim możliwość składania wniosków o dofinansowania następujących zadań z zakresu rehabilitacji społecznej. - zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, - zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów, 16
- likwidację barier architektonicznych, w komunikowaniu się i technicznych w związku z indywidualnymi potrzebami osób niepełnosprawnych, - uczestnictwo osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych (http://www.pcprcieszyn.ox.pl/ 30.04.2011) Zadania pomocy społecznej w gminach powiatu wykonują jednostki organizacyjne tj. ośrodki pomocy społecznej. Działają one na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej, która określa również zadania i sposób ich realizacji. Zgodnie z art.2 pkt 1 i pkt 2 ww. ustawy: Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości (Strategia rozwiązywania problemów.., Cieszyn 2007, s.11) Ośrodki pomocy społecznej z terenu powiatu cieszyńskiego wykonują zadania własne gmin, zadania własne gminy o charakterze obowiązkowym, zadania zlecone, ponadto zajmują się ustalaniem uprawnień do dodatków mieszkaniowych oraz przyznawaniem i wypłacaniem świadczeń rodzinnych (Tamże, s. 12). W jedenastu gminach powiatu funkcjonuje 4 MOPSy (Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej), 8- GOPSów (Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej). Do zadań gminy należy również zapewnienie uczniom niepełnosprawnym, których kształcenie i wychowanie, odbywa się na podstawie art. 71b, bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej i gimnazjum, a uczniom z niepełnosprawnością ruchową, upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym - także do najbliższej szkoły ponadgimnazjalnej, do ukończenia 21 roku życia oraz dzieciom i młodzieży z głębokim upośledzeniem umysłowym i z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi do ośrodka umożliwiającego realizację obowiązku szkolnego, nauki i rocznego obowiązkowego wychowania przedszkolnego, nie dłużej niż do ukończenia 25 roku życia lub zwrot kosztów przejazdu ucznia i opiekuna. Jak już zostało wspomniane wcześniej Konstytucja RP zapewnia dzieciom prawo do nauki. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty zapewnia uczniom niepełnosprawnym intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym: możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną intelektualnie w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami; 17
opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwienie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych Za spełnienie obowiązku szkolnego, obowiązku nauki i obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego uznaje się również udział dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim w zajęciach rewalidacyjno wychowawczych (http://www.menis.pl/prawo_oswiatowe.html ) W powiecie cieszyńskim dziecko niepełnosprawne intelektualnie może pobierać naukę w szkołach przedstawionych w tabeli poniżej. Tabela nr 1. Szkoły dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie. Typ szkoły Liczba Szkoła podstawowa 3 Szkoła podstawowa integracyjna 2 (z oddziałami integracyjnymi) Gimnazjum specjalne 2 Gimnazjum integracyjne 2 Zasadnicza szkoła zawodowa specjalna 2 Szkoła przysposabiająca do pracy 3 Ośrodki Rehabilitacyjno- Edukacyjno- 2 Wychowawcze Nauczanie indywidualne 35 uczniów *Opracowanie własne Na terenie powiatu cieszyńskiego znajduje się również szereg organizacji pozarządowych, które udzielają wsparcia dzieciom niepełnosprawnym ale również ich rodzinom. Prawie w każdej gminie powiatu znajduje się miejsce gdzie można zwrócić się o pomoc. Tabela nr 2. Stowarzyszenia, organizacje oraz Domy pomocy społecznej powiatu cieszyńskiego Gminy Stowarzyszenia Fundacje Domy pomocy społecznej Cieszyn Akademickie Stowarzyszenie Pomocy Społecznej Cieszyńskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego "WIĘŹ Cieszyńskie Stowarzyszenie Charytatywne DPS Konwentu Bonifratów 18
Polskie Stowarzyszenie Na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym - koło Cieszyn Stowarzyszenie Osób Niepełnosprawnych Ziemi Cieszyńskiej Stowarzyszenie Rehabilitacji, Kultury Fizycznej, Turystyki i Integracji Osób Niepełnosprawnych Ustroń Skoczów Strumień Chybie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Rodzinie "Można Inaczej Towarzystwo Opieki nad Niepełnosprawnymi Stowarzyszenie na Rzecz Integracji BĄDŹMY RAZEM Stowarzyszenie Pomocy "INNY DOM Stowarzyszenie Pomocy Rodzinie "ZMIANA Stowarzyszenie Sprawni Inaczej "TĘCZA" w Skoczowie Stowarzyszenie Wsparcia Społecznego "Feniks Stowarzyszenie Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych "RAZEM" Chrześcijańska Fundacja "Życie i Misja Fundacja Dobrego Pasterza Fundacja św. Antoniego PDPS Feniks DPS dla dzieci w Skoczowie PDPS w Pogórzu DPS dla dzieci w Strumieniu PDPS w Drogomyślu 19
Hażlach Istebna Zebrzydowice Stowarzyszenie Na Rzecz Wspierania Rehabilitacji Konnej Dzieci i Młodzieży z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym "Pielgrzym Dobroczynne Stowarzyszenie Na Rzecz Ludzi Z Upośledzeniem Umysłowym Fundacja im. Ojca Pio Nasz Dom Dzieciom Szczególnej Troski PDPS w Kończynach Małych W zakresie pomocy materialnej, zwłaszcza rehabilitacyjnej działa na terenie powiatu 10 wypożyczalni sprzętu rehabilitacyjnego, w których można wypożyczyć stosowny sprzęt: Chrześcijańska Służba Charytatywna w Skoczowie Filia w Skoczowie, ul. Osiedlowa 26, tel. 033/8527003. Wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego, łóżka, chodziki, wózki itp. Informacje telefoniczne: 033/4792139, 0692135887. Chrześcijańska Misja Społeczna TEEN CHALLENGE Oddział w Cieszynie, ul. Motokrosowa 24, bezpłatna wypożyczalnia sprzętu medycznego: wózki inwalidzkie, łóżka, kule, chodziki itp. Tel. 033/8515668, ul. Mickiewicza 12, Cieszyn. Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Drogomyślu 43-424 Drogomyśl, Plac Kościelny im. F. Kalisza 2 tel./fax(033)857-21-23; e-mail: drogomysl@luteranie.pl Pomoc medyczna: wypożyczalnia sprzętu pielęgnacyjnego i rehabilitacyjnego. Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Istebnej 43-470 Istebna 1023 tel./fax (033) 855 60 28 e-mail: istebna@luteranie.pl Wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego i pielęgnacyjnego. Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Goleszowie 43-440 Goleszów, ul. Spółdzielcza 9 tel./fax (033) 852 81 04, (033) 857 79 30, fax (033) 852 81 04 e-mail: parafia.goleszow@ptew.org.pl ; www.luteranie.pl/goleszow 20
wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego i pielęgnacyjnego. Stacja Diakonijna przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Dzięgielowie 43-445 Dzięgielów, ul. ks. Karola Kulisza 47, tel. kontaktowy: 0-33 852 28 83, 852 97 12 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej ul. Wyzwolenia 77 43-438 Brenna Kontakt: (033) 853-64-59 tel. (033) 858-71-01 e-mail: gops@brenna.org.pl Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Goleszów, ul. Cieszyńska 29 (33) 479 05 17 oraz 479 05 10 54 opsgol@wp.pl Wypożyczalnia Sprzętu Rehabilitacyjnego przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Ustroniu 43-450 Ustroń, pl. ks. Kotschego 4 tel./fax (033) 854 11 29 Chrześcijańska Służba Charytatywna Tabita wypożyczalnia sprzętu rehabilitacyjnego 43-430 Skoczów, ul. Krzywa 4 (budynek ZBM-III piętro), Informacja telefoniczna: 0 692 135 887 (http://www.pcprcieszyn.ox.pl/62,wypozyczalnie-sprzetu-rehabilitacyjnego-natereniepowiatu-cieszynskiego.html ) Wsparcie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie w wieku szkolnym to jedno z najważniejszych zadań jakie stoją przed państwem, władzami lokalnymi ale również społeczeństwem lokalnym, w którym to dziecko wzrasta. Od tego w jaki sposób zostanie udzielone mu wsparcie, od tego zależeć będzie jego dorosłość a zarazem kształt naszej społeczności. Stwarzając odpowiedni system pomocy dzieciom niepełnosprawnym intelektualnie wpływamy nie tylko na życie samego dziecka ale również na nasze życie. Wyedukowane, dobrze zrewalidowane dziecko ma szansę na większą autonomię, a co za tym idzie przy stworzeniu odpowiednich warunków życia w dorosłości może stać się rentownym członkiem lokalnej społeczności a nie nikomu niepotrzebnym niepełnosprawnym intelektualnie bezrobotnym. 21
Bibliografia: Bobeł B. (2006), Integracyjne oddziały przedszkola szansą integracji dla dzieci niepełnosprawnych [w:] S. Włoch (red.) Edukacja przedszkolna w teorii i praktyce, Wyd. UO, Opole Gajdzica Z. (2002), Podręcznik w procesie kształcenia uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice http://www.menis.pl/prawo_oswiatowe.html, 30.04.2011http://www.pcprcieszyn.ox.pl/ 30.04.2011 Konstytucja Rzeczypospolitej 2006 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Cieszyn Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie cieszyńskim do 2020, (2007) Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty, tekst jednolity Nr 173, poz.1808, 22
Zenon Gajdzica Uniwersytet Śląski w Cieszynie Postawy nauczycieli wobec edukacji integracyjnej uczniów niepełnosprawnych intelektualnie Wprowadzenie Każda reforma ustroju szkolnego na etapie jej wdrażania realizowana jest przez nauczycieli. To od ich przygotowania merytorycznego, metodycznego i oczywiście nastawienia zależy w dużej mierze efekt działań reformujących (W. Okoń, 1996). Nie może wiec dziwić, że badanie postaw nauczycieli wobec założeń reformy, tendencji samych przeobrażeń, czy szczegółowych jej elementów (np. dotyczących określonej grupy uczniów) jest ważnym zadaniem pedagogiki. Zadanie to można rozpatrywać na kilku możliwych płaszczyznach. Pierwsza dotyczy samego nastawienia do proponowanych zmian, druga poczucia kompetencji własnych w związku z wprowadzanymi nowymi zadaniami, kolejne oglądu poszczególnych jej elementów. Jeżeli reforma niesie ze sobą zmiany strukturalne w zakresie organizacji kształcenia (np. likwidacja określonych typów placówek lub ich reorganizowania, czy przydzielania im nowych funkcji) to szczególne znaczenie mają także postawy nauczycieli w danym obszarze, np. jednostki terytorialnej. Przykładem takiej transformacji są założenia ukierunkowane na wzmocnienie tendencji inkluzyjnych w obszarze kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Chociaż bezpośrednio nie zakładają one likwidacji (lub zmiany profilu) określonych typów szkół (w tym przypadku specjalnych) to pośrednio mogą przyczynić się do ograniczenia naboru uczniów i w efekcie ich zamknięcia. W tym przypadku pojawia się problem wykorzystania bazy lokalowej placówki, znajdującego się w niej sprzętu i co najważniejsze kadry pedagogów. Oczywiście zmiany te mogą być bardziej lub mniej intensywnie na danym terenie. To zaś w sposób naturalny zachęca do empirycznego oglądu postaw nauczycieli (zapewne także innych grup, np. decydentów, rodziców) z konkretnego zwykle wyznaczonego administracyjnie obszaru. W przypadku kształcenia specjalnego tego typu jednostką jest powiat, co wynika z przypisanych mu zadań 23
w zakresie kształcenia i rehabilitacji społecznej uczniów z niepełnosprawnością (np. T. Serafin, 2009). Celem tego opracowania jest skrótowe przedstawienie postaw nauczycieli Powiatu Cieszyńskiego rożnych typów szkół do toczącej się reformy kształcenia uczniów niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem niepełnosprawnych intelektualnie. Wybrane opinie nauczycieli powiatu cieszyńskiego na temat tendencji zmian w zakresie kształcenia uczniów niepełnosprawnych intelektualnie wyniki badań własnych Badania zostały przeprowadzone na przełomie 2010 i 2011 roku przy pomocy ankiety w ramach projektu, pt. Instytucje i organizacje wspierające rozwój i socjalizację osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie powiatów cieszyńskiego i karwińskiego / Instituce a organizace podporující vývoj a socializaci mentálně postižených osob na území těšínského a karvinského okresu 2. W badaniach uczestniczyło 61 nauczycieli. Dobór grupy odbył się na zasadzie dobrowolnej deklaracji osób uczestniczących w różnego rodzaju kursach dokształceniowych, w tym także uczestników warsztatów prowadzonych w ramach w/w projektu. Sposób dobru grupy oraz liczba uczestników badania rzecz jasna nie pozwala na wyciąganie wniosków uogólniających. Raczej należy traktować je jako badania pilotażowe, niemniej ukazujące pewne tendencje w środowisku pedagogów pracujących na terenie Powiatu Cieszyńskiego. 56 respondentów legitymowało się ukończonymi studiami magisterskimi, a 6 tytułem zawodowym licencjata. 24 badanych jako podstawowe miejsce pracy zadeklarowało szkołę w mieście, a 57 szkołę wiejską. Staż pacy został zaprezentowany na wykresie nr 1. 2 Projekt dofinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego - Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska - Rzeczpospolita Polska 2007-2013 i budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Śląsk Cieszyński. 24
Jak pokazują dane większość respondentów stanowili nauczyciele rozpoczynający pracę. Najmniejszą grupa badanych byli pedagodzy deklarujący staż powyżej piętnastu lat. Nie ulega wątpliwości, że grupa (najmłodszych stażem badanych) najchętniej uczestniczy w rozmaitych projektach i innych formach dokształcania ukierunkowanych na podnoszenie oraz rozszerzania kwalifikacji i kompetencji. Oczywiście taki rozkład faworyzuje grupę osób z reguły bardziej otwartych także na zmiany. Wśród respondentów przeważali absolwenci pedagogiki, co piaty badany zadeklarował ukończone studia z pedagogiki specjalnej, a niespełna 30 procent osób zadeklarowało ukończenie innych studiów (nauczycielskich lub innych kierunków uzupełnionych następnie przez kursy lub studia podyplomowe nadające kwalifikacje nauczycielskie). Dokładne wyniki zostały zobrazowane na wykresie nr 2. 25
Stosunkowo spora grupa pedagogów specjalnych warunkowana była założeniem dotarcia do opinii pedagogów pracujących w rożnych szkołach, także specjalnych i integracyjnych. Warto w tym miejscu wspomnieć, że na terenie Powiatu Cieszyńskiego funkcjonują szkoły specjalne (dla uczniów niepełnosprawnych intelektualnie) w Cieszynie oraz Skoczowie (ta druga placówka prowadzi klasy przysanatoryjne w Górkach Wielkich oraz Istebnej). Prócz tego w Skoczowie, Ustroniu i Cieszynie działają szkoły z klasami integracyjnymi. Można zatem powiedzieć, że na terenie Powiatu Cieszyńskiego istnieją zróżnicowane formy kształcenia uczniów z niepełnosprawnością. Dokładne dane dotyczące miejsca pracy w określonym typie szkoły / klasy badanych zostały zaprezentowane na wykresie nr 3. Różnica w liczbie deklaracji (w odniesieniu do poprzednich i kolejnych wykresów) wynika ze wskazań 8 osób, które zadeklarowały podwójne miejsca pracy. Przy czym w 7 przypadkach było to dodatkowo nauczanie indywidualne. Przyjmując, że jest to także forma kształcenia specjalnego została ona w tym miejscu wyodrębniana. Niemniej jednak w dalszych analizach wszystkie podwójne deklaracje zostały zakwalifikowane do jednego podstawowego miejsca pracy, czyli w praktyce najczęściej szkoły ogólnodostępnej lub specjalnej. Praca w szkołach specjalnych, nauczaniu indywidualnym oraz integracyjnym (jako pedagog współorganizujący proces kształcenia) wymusza kwalifikacje z pedagogiki specjalnej. Tymczasem jedynie 21 respondentów zadeklarowało takie kwalifikacje (przypomnijmy, że 12 to absolwenci pedagogiki specjalnych, a pozostałych 9 osób nabyło je w drodze dokształcania studia podyplomowe i kursy kwalifikacyjne). Generalnie liczba ta wskazuje jednak, że część nauczycieli prowadzi zajęcia z uczniami niepełnosprawnymi (w 26
innych formach niż szkoła ogólnodostępna) bez wymaganych kwalifikacji z zakresu pedagogiki specjalnej. Natomiast w aspekcie prowadzonych analiz można założyć, że respondenci z kwalifikacjami z zakresu pedagogiki specjalnej nieco lepiej orientują się w przemianach kształcenia specjalnego aniżeli nauczyciele innych specjalności. Można także przypuszczać, że ich wiedza na temat tych przemian częściej posiada źródło związane z kształceniem akademickim i dokształcaniem resortowym. Wyniki badania obrazujące dane na temat źródła informacji o przemianach kształcenia specjalnego zostały zaprezentowane na wykresie nr 4. Ponieważ każdy respondent mógł zadeklarować kilka źródeł informacji liczba wskazań znacznie przewyższa liczbę badanych i wynosi 157. Jak pokazują dane większość badanych dowiaduje się o planowanych reformach w zakresie edukacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z mediów, co w erze wszechobecnego Internetu nie może być zaskakujące. Spora liczba (więcej niż połowa ankietowanych) korzysta z literatury fachowej, a także prowadzi dyskusje na temat transformacji systemu kształcenia specjalnego z kolegami w pracy. Nie ulega zatem wątpliwości, że informacje na omawiany temat są często wiedzą potoczną, bywa, że nie sprawdzoną i obarczoną subiektywnymi opiniami, które często mieszają się z faktami i przyjmują ich postać. To zapewne zjawisko niepokojące, podobnie jak fakt, że jedynie 22 osoby zadeklarowały jako źródło informacji konferencje resortowe i materiały Ministerstwa Edukacji Narodowej. Z kolei pozytywną informacją jest, że jedynie 3 badanych przyznało się do braku wiadomości na omawiany temat. 27
Większość nauczycieli pozytywnie postrzega wprowadzane zmiany (zob. wykres nr 5). Jedynie co siódmy ankietowany zadeklarował negatywną opinię w tym zakresie, a co piąty wyraził zdanie ambiwalentne. Dane te mogą być dość zaskakujące w aspekcie potocznego poglądu o niekorzystnych przemianach w oświacie i braku powszechnej, merytorycznej dyskusji w środowisku nauczycieli na temat przemian. Zapewne nie bez znaczenia jest tutaj przywołany wcześniej staż badanych osób, które w większości rozpoczynają karierę szkolną, co niesie ze sobą następstwa w postaci bardziej otwartego nastawienia na wszelkie przemiany. Innym powodem mogą być informacje zaczerpnięte z źródeł pozafachowych, które często charakteryzuje emocjonalny stosunek do rzeczywistości ukierunkowany na odejście od segregacyjnych form kształcenia, zgodnie z powszechnie panującą modą na włączanie i pełną integrację. Zapewne tego typu opinię można także traktować pozytywnie, jako wskaźnik otwartości na zmiany, a zarazem przyzwolenie do prowadzenia reform, nawet tych nie do końca przedyskutowanych i dopracowanych. Podobne tendencje odczytujemy analizując kolejne dane ukazujące stosunek do integracyjnej formy kształcenia uczniów z lekką (wykres 6) oraz umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną (wykres 7). 28
Aczkolwiek dokładna analiza deklaracji uwydatnia już znacznie większą ostrożność w tym zakresie. W przypadku uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną zdecydowana większość badanych twierdzi, że integracja bywa korzystna, ale jej wartość edukacyjna i wychowawcza zależy od wielu czynników warunkujących. Niemniej jednak jedynie 1 osoba kategorycznie stwierdziła, ze nie jest to korzystna forma kształcenia bez względu na okoliczności. W przypadku kształcenia uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością zdania są już bardziej zróżnicowane. Wprawdzie, co czwarty respondent wyraża opinię, że 29
należy objąć nią możliwie najwięcej dzieci i młodzieży, ale spora grupa nauczycieli twierdzi, że zwykle jest to niekorzystne rozwiązanie. Dane te oczywiście nie mogą dziwić, wszak integracyjne kształcenie uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną niesie ze sobą sporo wyzwań metodycznych i organizacyjnych. W praktyce bez wątpienia znacznie trudniej je urzeczywistniać aniżeli włączanie w główny nurt edukacji dzieci i młodzież z lżejszymi deficytami. Wydaje się, że nie bez znaczenia w tej kwestii powinno być doświadczenie własne nauczycieli, a wiec także miejsce ich pracy. Dane obrazujące te związki zostały zaprezentowane w tabelach nr 1,2 i 3. Zbyt mała liczba wskazań w poszczególnych kategoriach uniemożliwia statystyczną analizę związków, dlatego dane przytoczone w tabela traktuję wyłącznie jako informację ogólną bez prób jej uogólniania, co wynika także z doboru badanej grupy, o czym wspomniałem we wprowadzeniu do całościowej analizy danych. Tabela nr 1. Miejsce pracy a ocena tendencji przemian edukacyjnych w zakresie kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Miejsce pracy Ocena przemian pozytywna nie mam zdania / negatywna Razem ambiwalentna Szkoła 19 9 3 31 ogólnodostępna Szkoła / klasa 4 2 1 7 integracyjna Szkoła specjalna 14 4 5 23 Razem 37 15 9 61 Niemniej jednak już pobieżny ogląd deklaracji pokazuje, że nauczyciele szkół specjalnych podchodzą bardziej sceptycznie, w porównaniu do respondentów rekrutujących się z placówek ogólnodostępnych, do proponowanych reform. Zapewne powodem takich deklaracji są także obawy dotyczące miejsca szkół specjalnych w całej strukturze kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wszak tendencje integracyjne muszą prowadzić do statystycznego ograniczenia udziału szkoły specjalnej w całym systemie kształcenia uczniów niepełnosprawnych. Podobne wnioski można wysunąć po analizie danych umieszczonych w tabeli nr 2. Tabela nr 2. Miejsce pracy a opinia na temat kształcenia integracyjnego uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną Miejsce pracy Opinia na temat edukacji integracyjnej pozytywna nie mam zdania / negatywna ambiwalentna 30 Razem
Szkoła 5 25 1 31 ogólnodostępna Szkoła / klasa 4 3 0 7 integracyjna Szkoła specjalna 7 16 0 23 Razem 16 44 1 61 Przy czym w tym przypadku widoczna jest raczej niepewność, aniżeli sprzeciw tej grupy respondentów. Być może wynika ona z powszechnego już uznania jako wiodącej integracyjnej formy kształcenia uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną. Większość tych uczniów realizuje obowiązek szkolny na etapie szkoły podstawowej w placówkach ogólnodostępnych i integracyjnych. Dopiero na szczeblu gimnazjalnym część z nich trafia do szkół specjalnych. Warto także podkreślić, iż spora grupa pedagogów pracujących w szkołach specjalnych w pełni popiera integrację edukacyjną. Ankietowani pracujący w szkołach ogólnodostępnych jeszcze bardziej zdecydowanie wskazują na dwoisty stosunek pełnej obecności uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną w ich szkołach. Być może wynika to z doświadczeń własnych. Wszak wbrew wielu potocznym opiniom ta grupa dzieci i młodzieży także wymaga specjalistycznego podejścia i swoistych kompetencji metodycznych, w które nauczyciele szkół ogólnodostępnych nie są wyposażani w trakcie studiów pedagogicznych lub są wyposażani w stopniu znikomym. W przypadku ostatniego z prezentowanych zestawień związku miejsca pracy z opinią na temat edukacji integracyjnej uczniów z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem umysłowym wskazane wcześniej tendencji potwierdzają się. Generalnie nauczyciele szkół ogólnodostępnych częściej deklarują warunkowo pozytywny stosunek, aniżeli nauczyciele szkół specjalnych (zob. tabela nr 3). Miejsce pracy Tabela nr 3. Miejsce pracy a opinia na temat kształcenia integracyjnego uczniów z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną Szkoła ogólnodostępna Szkoła / klasa integracyjna Szkoła specjalna ważna alternatywa kształcenia segregacyjnego Opinia na temat edukacji integracyjnej warto nią objąć zwykle bywa jak najwięcej nie mam zdania niekorzystna, uczniów więc należy jej unikać 3 14 6 8 0 31 3 2 0 1 1 7 0 9 6 7 1 23 Razem 6 25 12 16 2 61 inne Razem 31