Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky. De donkere kamer van Damokles - vertaling van de roman naar het Tsjechisch

Transkript

1 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Romana Štrudlová De donkere kamer van Damokles - vertaling van de roman naar het Tsjechisch Magisterská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Marta Nováková 2009

2 Prohlašuji, že jsem diplomovou práci zpracovala samostatně s využitím uvedených pramenů a literatury. 5

3 Na tomto místě bych chtěla poděkovat své vedoucí práce Mgr. Martě Novákové za cenné připomínky a pomoc při psaní práce a dále pak Mgr. Sofie Rose-Anne W. Royeaerd, M.A. za konzultace k obsahu první kapitoly. 6

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Receptieonderzoek Opzet van het onderzoek Het corpus Resultaten De vertaling Verantwoording van keuze van de fragmenten Samenvatting van de inhoud De gekozen fragmenten Temná komora Damoklova (de tekst in het Tsjechisch) Analyse van het vertaalproces Vertaalrelevante tekstanalyse Concrete voorbeelden Productiestrategieën Concrete voorbeelden Vertaling van realia Samenvatting Bibliografie Bronnen Corpus voor het receptieonderzoek Secundaire literatuur Woordenboeken 111 7

5 1. Inleiding 'Traditioneel worden vertalers vaak voorgesteld als veerlui die een tekst van de ene taal naar de andere overzetten, maar in de geschetste context zou het beeld van cultureel bemiddelaar beter passen: de vertaler brengt twee culturen met elkaar in contact. Die bemiddeling werkt nadrukkelijk twee kanten op: niet alleen laat de vertaler zijn thuispubliek kennismaken met een tekst uit een andere taal en cultuur, hij geeft die tekst zelf ook nieuw leven en nieuwe betekenis door hem in een nieuwe talig-culturele context te plaatsen waarmee hij en passant zijn eigen taal en literaire erfgoed verrijkt. Culturele bemiddeling is een actieve handeling: ze verandert iets aan datgene wat ze doorgeeft, creëert iets wat er voorheen niet was, zorgt voor beweging en vernieuwing.' 1 Omdat ik iets nieuws wilde creëren, omdat ik zoiets zinvols wilde doen wat in het bovengenoemde citaat beschreven wordt, heb ik als thema van mijn afstudeerscriptie een vertaling gekozen. Ik vertaal bepaalde fragmenten van het meesterwerk van Willem Frederik Hermans De donkere kamer van Damokles (1958). Welke fragmenten het zijn, zal ik later in dit werkstuk verantwoorden. Al in mijn bachelorscriptie hield ik me bezig met een vertaling, met name met de vertaling van de novelle Het behouden huis (1951) van dezelfde auteur. Mijn werkwijze is sinds die tijd niet alleen praktisch maar ook theoretisch veranderd. De ontwikkeling van de aanpak wil ik in deze scriptie laten zien. De tweede reden voor de keuze van dit onderwerp is het feit dat ik iets wilde doen wat volgens mij zin had, wat ook mensen buiten de wetenschappelijke kring nuttig zouden kunnen vinden. Tijdens The Berkley Conference on Dutch Literature in 1991 hebben de deelnemers namelijk geconstateerd dat er een aanzienlijk tekort aan internationale bewustzijn bestaat over de Nederlandse literatuur. De meesten geloofden dat het niet vanwege het gebrek was aan Nederlandse literaire werken die qua kwaliteit met andere Europese of 1 Haan, M. de & Hofstede, R. Overigens schitterend vertaald. Voor het behouden van een bloeiende vertaalcultuur [online] [geciteerd 18 juni 2009]. Toegankelijk op: r_het_vak 8

6 internationale litreraturen konden wedijveren, maar vanwege de ontoegankelijkheid van deze werken in vertaling. 2 In deze scriptie wil ik bewijzen dat ik erin ben geslaagd om een goede vertaling te maken. Om dat te kunnen doen, heb ik de volgende subvragen gevormuleerd: Waarom heb ik De donkere kamer van Damokles voor mijn vertaling gekozen? Welke fragmenten heb ik vertaald en waarom? Hoe ben ik tijdens het vertaalproces voortgegaan? Hierboven beweer ik dat De donkere kamer van Damokles het meesterwerk van Willem Frederik Hermans is. Dat het boek inderaad als zodanig wordt beschouwd, bewijs ik door middel van een receptieonderzoek. Ik wil de volgende vraag beantwoorden: Wordt er aan de roman De donkere kamer van Damokles voldoende literaire kwaliteit toegekend om hem naar een andere taal, in mijn geval naar het Tsjechisch, te vertalen? Door het beantwoorden van deze vraagstelling verantwoord ik de keuze van het onderwerp van mijn scriptie, m.a.w. ik leg uit waarom ik juist dit boek voor de vertaling heb gekozen. In het volgende onderdeel van mijn scriptie beantwoord ik de twede subvraag. Ik verantwoord er welke fragmenten ik voor de vertaling heb gekozen en waarom. Daarna volgt de vertaling zelf. Ten slotte analyseer ik de vertaling. Ik wil verduidelijken hoe ik heb gewerkt. Op basis van artikelen van Hans G. Hönig, Andrew Chesterman en Diderik Grit laat ik zien welke concrete problemen ik moest oplossen. De aanpak van dit gedeelte wil ik vergelijken met die van mijn bachelorscriptie. 2 Zie Snapper, J.P. 'Dutch Literature in the World'. In The Berkley Conference on Dutch Literature Europe 1992: Dutch Literature in an International Context. Lanham, London: University Press of America, 1993, p

7 Mijn scriptie bestaat dus uit drie in zekere mate zelfstandige onderdelen, die telkens in een apart hoofdstuk worden behandeld. Omdat elk onderdeel een andere aanpak vereist, verantwoord ik mijn werkwijze in ieder hoofdstuk afzonderlijk. Tijdens het schrijven heb diverse literatuur geraadpleegd. Naast het boek De donkere kamer van Damokles, de corpus die ik heb samengesteld voor het receptieonderzoek en de artikels van de bovengenoemde auteurs, heb ik met verschillende woordenboeken gewerkt. Ik heb ze als een hulpmiddel gebruikt om mogelijke verkeerde interpretaties van de roman te voorkomen. 10

8 2. Receptieonderzoek De donkere kamer van Damokles werd al veertien keer uitgegeven in het buitenland (buiten het Nederlandse taalgebied). Het is al naar het Deens, Duits, Engels, Fins, Frans, Grieks, Noors, Pools en Zweeds vertaald. Het boek is dus in sommige talen meerdere keer verschenen: twee keer in het Frans en drie keer in het Duits en het Engels. De Spaanse vertaling is in voorbereiding en wordt uitgegeven in november Toen De donkere kamer van Damokles in Frankrijk voor de tweede keer werd uitgegeven, heeft Milan Kundera een recensie geschreven die op 26 januari 2007 in Le Monde des livres is verschenen onder de naam 'Zwarte poëzie en ambiguϊteit' 4. Daar beschrijft hij heel enthousiast hoe hij de roman heeft ontdekt, dat hij het boek in één adem heeft gelezen en dat hij iets meer over de auteur wil weten 5. Deze feiten wijzen erop dat het boek in het buitenland veel aandacht heeft getrokken. In deze scriptie wil ik me echter met de situatie in Nederland bezighouden. Om te kunnen vaststellen of er aan De donkere kamer van Damokles kwaliteitseigenschappen worden toegekend, breng ik het receptieonderzoek ten uitvoer. 3 Zie Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds [geciteerd 19 juni 2009]. Toegankelijk op: 002&allejaren=1&alletitels=1&jaarvan=&jaartot=&limit=0&nrows=10 4 'La poésie noire et l'ambiguïté' 5 Zie Kundera, M. 'Dark Poetry and Ambiguity' [online]. Vertaling Frank Wynne [geciteerd 18 juni 2009]. Toegankelijk op: 11

9 2.1. Opzet van het onderzoek Als uitgangspunt voor mijn receptieonderzoek heb ik enkele ideeën uit het stuk 'Consensusvorming in de literatuurkritiek' (1985) van C.J. van Rees gebruikt. Van Rees gaat in zijn werk van de veronderstelling uit dat de toekening van kwaliteitseigenschappen aan bepaalde literaire werken van de tekstexterne factoren afhangt 6 en hij beschrijft de manier waarop het gebeurt. Toekening van kwaliteit is een langdurig proces. Dit proces begint wanneer een boek de aandacht van critici trekt in de tijd van het verschijnen. Dan wordt er al zekere mate van kwaliteit aan toegekend. 7 Critici kunnen meteen een consensus over een bepaald werk bereiken. Als sommigen van andere literatuuropvattingen uitgaan, kan er echter later ook een consensus bereikt worden. 8 'Naarmate de reputatie van een veelbesproken auteur groeit en naarmate steeds meer critici het eens worden over de aard van diens werk, blijft dissidenten echter weinig anders over dan te zwijgen of om te gaan, d.w.z. zich voorzichtig aan te sluiten bij de consensusgroep. Het laatste alternatief betekent dat zij zich moeten conformeren aan de overwegingen die inmiddels als legitiem worden erkend om het werk van de betrokken auteur naar aard en kwaliteit te karakteriseren.' 9 In zijn andere werk 'Hoe een literair werk een meesterwerk wordt: Op het drievoudige selectie beoefend door de literaire kritiek' 10 verdeelt Van Rees de literaire kritiek in drie soorten: primaire, secundaire en tertiaire kritiek. Primaire 6 Zie Rees, C.J. van. 'Consensusvorming in de literatuurkritiek' [online] [geciteerd 19 juni 2009]. Toegankelijk op: p Zie Ibid., p Ibid., p Ibid., p 'How a literary work becomes a masterpiece: On the threefold selection practised by literary criticism' 12

10 kritiek is die van journalisten, secunaire van essayisten en tertiaire van academici. 11 Verder beweert Van Rees dat een tekst de aandacht van academische critici moet trekken zodat de status van een tijdloze meesterwerk aan hem toegekend kan worden. Het kan als een noodzakelijke voorwaarde beschouwd worden. 12 Omdat ik in deze scriptie wil bewijzen dat Willem Frederik Hermans tegenwoordig nog steeds als een belangrijke auteur wordt beschouwd en nog specifieker dat De donkere kamer van Damokles ook tegenwoordig de aandacht van academische kritiek trekt, heb ik een corpus samengesteld van vijf literatuurgeschiedenissen die ik verder onderzocht. Ik heb dit hoofdstuk 'Receptieonderzoek' genoemd. Het gaat hier echter niet om een receptieonderzoek in de exacte zin van het woord. Ik wil hier eerder laten zien welk algemeen beeld van Willem Frederik Hermans en De donkere kamer van Damokles in de gekozen literatuurgeschiedenissen wordt geschetst Het corpus Bij het samenstellen van het corpus voor mijn receptieonderzoek heb ik me op de meest recente prestigieuze literatuurgeschiedenissen geconcentreerd. Ik heb dus de volgende literatuurgeschiedenissen gekozen (chronologisch op jaar van verschijnen): 11 Zie Rees, C.J. van. 'How a literary work becomes a masterpiece: On the threefold selection practised by literary criticism'. In: Poetics. North-Holland: Elsevier Science Publishers B.V., 1983, p Zie Ibid., p

11 Nederlandse literatuur (J.A. Dautzenberg, 1993) Nederlandse literatuur, een geschiedenis (red. M.A. Schenkeveld-van der Dussen & T. Anbeek, 1993) Geschiedenis van de literatuur in Nederlanden, (T. Aanbeek, 1990) Literatuur en moderniteit in Nederland (F. Ruiter & W. Smulders, 1996) Altijd weer vogels die nesten beginnen : geschiedenis van de Nederlandse literatuur (H. Brems, 2006) In Nederlandse literatuur (J.A. Dautzenberg, 1993) wordt naast de geschiedenis van de Nederlandstalige literatuur vanaf middeleeuwen tot de periode na de Tweede Wereloorlog ook literaire theorie behandeld. Er staan ook opdrachten bij de theoretische fragmenten, groot aantal afbeeldingen en citaten uit het oeuvere van sommige auteurs. Nederlandse literatuur, een geschiedenis (red. M.A. Schenkeveld-van der Dussen & T. Anbeek, 1993) is samengesteld uit 150 essays van verschillende auteurs. Er is een enge samenhang te zien tussen de maatschappelijke en literaire ontwikkelingen in de loop der Nederlandse geschiedenis. Elke essay behadelt een bepaalde situatie in de geschiedenis. Er wordt geen verband tussen deze situaties aangelegd. Geschiedenis van de literatuur in Nederlanden, (T. Aanbeek, 1999) is eigenlijk de bewerkte versie van Nederlandse literatuur na 1830 waar alleen Nederlandse lieratuur (in engere zin van het woord) wordt behandeld. In de inleiding stelt Ton Aanbeek zijn doelen vast: 'In plaats van het noemen van vele namen en alle tietels beperk ik mij bij vookeur tot wat uitvoeriger beschouwing van enkele teksten die als 14

12 essentieel binnen een bepaalde ontwikkeling kunnen worden beschouwd.' 13 Aanbeek houdt zich uitsluitend met literaire ontwikkelingen bezig en laat buitenliteraire verbanden buiten beschouwing. Literatuur en moderniteit in Nederland (F. Ruiter & W. Smulders, 1996) is een literatuurgeschiedenis waarin de auteurs zowel de literaire ontwikkelingen als de maatschappelijke context beschrijven. Deze feiten worden behandeld in samenhang met het verschijnsel moderniteit. Altijd weer vogels die nesten beginnen : geschiedenis van de Nederlandse literatuur (H. Brems, 2006) is de meest recente literatuurgeschiedenis waarin de Nederlandse literatuur (in de breedste zin van het woord) wordt behandeld vanaf de periode na de Twede Wereldoorlog tot Er worden zowel de historische lijnen als de maatschappelijke context beschreven Resultaten De literatuurgeschiedenissen die ik heb gekozen voor mjn receptieonderzoek verschillen van elkaar in talrijke aspecten. Daarom heb ik daar slechts de feiten uit gehaald die erop wijzen dat Willem Frederik Hermans als een belangrijke auteur wordt beschouwd en dat aan De donkere kamer van Damokles de status van meesterwerk wordt toegekend. In alle bovengenoemde literatuurgeschiedenissen wordt Willem Frederik Hermans vaak vermeld. Niet alleen als auteur maar ook als essayist of criticus. In Nederlandse literatuur (J.A. Dautzenberg, 1993) wordt daarnaast ook aangegeven 13 Anbeek, T. Geschiedenis van de literatuur in Nederlanden, Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij De Arbeiderspers, 1999, p

13 dat hij een aantal literatuurprijzen heeft gekregen. 14 In Literatuur en moderniteit in Nederland (F. Ruiter & W. Smulders, 1996) wordt Hermans beschouwd als één van 'De grote drie' 15, d.w.z. één van de drie belangrijkste Nederlandse naoorlogse schrijvers. Naast de bovengenoemde feiten was ik ook op zoek naar uitspraken die belang hebben toegekend aan De donkere kamer van Damokles. Ik heb bijvoorbeeld de volgende passages gevonden waarin expliciet wordt aangegeven dat de roman als Hermans' meesterwerk wordt beschouwd: - 'Hermans' beroemdste roman die in de Tweede Wereldoorlog speelt is De donkere kamer van Damocles.' 16 - 'In 1958 verscheen De donkere kamer van Damokles, dat vaak beschouwd wordt als Hermans' meesterwerk.' 17 In Nederlandse literatuur, een geschiedenis (red. M.A. Schenkeveld-van der Dussen & T. Anbeek, 1993) staat een essay waarin de situatie rond de verfilming van De donkere kamer van Damokles wordt beschreven. Dit essay heet '21 februari 1963: De film Als Twee druppels water gaat in première'. 18 Uit de bovengenoemde feiten blijkt dat Willem Frederik Hermans als een bijzonder belangrijk onderdeel van de Nederlandse letterkunde wordt beschouwd en dat aan De donkere kamer van Damokles de status van meesterwerk wordt toegekend. 14 Zie Dautzenberg, J.A. Nederlandse literatuur. Den Bosch: Malmberg, 1993, p Zie Ruiter, F. & Smulders, W. Literatuur en moderniteit in Nederland Amsterdam: Arbeiderspers, 1996, p Aanbeek, T. 1999, p Dautzenberg, J.A., 1993, p Zie Schenkveld-van der Dussen, M.A. Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen: Martinus Nijhoff Uitgevers, 1993, p

14 Volgens mij is het heel nuttig om dit meesterwerk van deze belangrijke auteur te vertalen en daarom heb ik de vertaling van deze roman als thema voor mijn afstudeerscriptie gekozen. 17

15 3. De vertaling Dit hoofdstuk bestaat uit twee onderdelen. In het eerste onderdeel leg ik uit welke fragmenten van De donkere kamer van Damokles ik heb vertaald en waarom, het tweede deel houdt de vertaling zelf in Verantwoording van keuze van de fragmenten Voor mijn vertaling heb ik drie fragmenten uit het boek De donkere kamer van Damokles uitgekozen. Omdat er in het boek geen fragmenten zijn die qua stijl aanzienlijk van de rest verschillen, heb ik me bij de keuze op inhoud geconcentreerd. Om mijn keuze te kunnen verantwoorden, vat ik hieronder de inhoud van de roman kort samen Samenvatting van de inhoud De donkere kamer van Damokles is een zeer complexe roman en samenvatten betekent in dit geval versimpelen. Om te verduidelijken waarom ik de bepaalde fragmenten heb vertaald, is het echter noodzakelijk om een schets te geven van gebeurtenissen die in het verhaal plaatsvinden. Deze samenvatting heeft geen ambitie om te analyseren of te interpreteren. Het boek is verdeeld in 46 episodes die telkens op een nieuwe pagina beginnen, die niet worden genummerd en die in lengte flink van elkaar verschillen. Daarnaast komt er een aantal witregels voor. Dit feit laat ik echter buiten beschouwing. 18

16 Het verhaal speelt zich in Nederland af kort voor, tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog en is gebaseerd op gebeurtenissen rond de zaak Van der Waals 19. Hieronder geef ik een beknopte beschrijving van elke episode apart. 1) Henri Osewoudt was twaalf jaar toen zijn moeder zijn vader heeft vermoord. Hij gaat bij zijn oom Bart in Amsterdam wonen. 2) Hij heeft een sexuele relatie met zijn onaantrekkelijke, zeven jaar oudere nicht Ria. Na een mislukte poging bij een ander meisje begint hij een judoclub te bezoeken. 3) Hij gaat zijn geboorteplaats Voorschoten bezoeken maar meteen gaat hij weer weg 'met een gevoel of hij aan een achtervolging ontsnapte' 20. 4) Osewoudt is zeventien en beschouwd zichzelf als 'een klein monster, een rechtopstaande pad' (p. 16). Hij heeft een hoge meisjesstem en geen baard. 5) Osewoudt trouwt met Ria, keert terug naar Voorschoten waar hij de sigarenwinkel van zijn vader voortzet, neemt zijn moeder bij zich en verhuurt een kamer aan student Moorlang. Hij wordt afgekeurd voor de militaire dienst. 6) De Duitsers vallen Nederland binnen. Een Nederlandse officier komt de sigarenwinkel binnen. Hij heet Dorbeck en hij geeft Osewoudt een opdracht: wat foto s te laten ontwikkelen. Dorbeck en Osewoudt lijken heel erg op elkaar. 7) Dorbeck wil zich van zijn uniform ontdoen en hij leent een pak van Osewoudt. 8) Dorbeck komt de pak teruggeven, verzoekt Osewoudt om twee andere films te ontwikkelen en die naar 'E. Jagtman, Legmeerplein 25 III' (p. 29) op te sturen. Maar de films zijn mislukt omdat Osewoudt eigenlijk niet kan 19 Zie Frans A. Janssen, Over De donkere kamer van Damokles van Willem Frederik Hermans [online] [geciteerd 19 juni 2009]. Toegankelijk op: p Hermans, W.F. De donkere kamer van Damokles. Amsterdam: Uitgeverij G. A. van Oorschot, 1994, p Alle citaten die volgen, zijn uit deze uitgave. 19

17 ontwikkelen. Om zich te verontschuldigen, koopt hij een Leica en probeert in Scheveningen iets te fotograferen. Wat later komt Dorbeck terug, deelt Osewoudt mee dat de foto s zowiezo van en Duitse provocateur waren en dus waardeloos en geeft hem een pistool. Daarmee moet Osewoudt enkele dagen later naar Haarlem. 9) Osewoudt gaat naar Haarlem waar hij Zéwüster ontmoet. Op Kleine Houtstraat 32 schieten ze drie mensen dood. 10) Osewoudt verwacht dat hij iets van Dorbeck zou horen. Hij herinnert zich de oorspronkelijke film die hij gaat ontwikkelen. Er komen vier beelden tevoorschijn. Op een opname staat Dorbeck voor de Kleine Houtstraat 32. Deze foto wordt echter vernield doordat Osewouds moeder de donkere kamer binnenkomt tijdens het ontwikkelen. 11) In de krant staat dat een vliegtuig is neergevallen op het Legmeerplein. Osewoudt denkt dat Dorbeck (wiens echte naam Jagtman zou kunnen zijn) om het leven is gekomen. Hij verbergt de foto's 'als herinnering aan de enige man die hij ooit bewonderd had' (p. 40). 12) Op 28 juni 1944 krijgt Osewoudt onverwacht een bericht van Dorbeck die hem een opdracht geeft: de foto s naar Den Haag op te sturen. Osewoudt wacht enkele dagen bij de postbus maar Dorbeck verschijnt niet. Osewoudt krijgt een telefoongesprek met Elly Sprenkelbach Meijer, een ilegaale, die met hem een afspraak wil maken. 13) Osewoudt ontmoet Elly die hem drie foto s laat zien. Het zijn precies dezelfde foto s als de opnames die Osewoudt zelf heeft ontwikkeld. Osewoudt neemt Elly mee naar oom Bart die denkt dat Elly Osewouds vriendin is. 14) Moorlang vertelt Osewoudt dat Ria en zijn moeder door de Duitsers werden opgepakt, geeft hem een nieuw bericht van Dorbeck en zorgt voor zijn vermomming. 15) Moorlang neemt Osewoudt mee naar zijn vriend Meinarends die Osewoudt aan een nieuw persoonsbewijs kan helpen. 20

18 16) Osewoudt krijgt twee persoonsbewijzen: een voor zichzelf, een voor Elly. Hij wil zijn haar zwart laten verven en daarbij ontmoet hij Marianne. Hij verzoekt haar om het ene persoonsbewijs naar het huis van oom Bart te brengen. 17) Dankzij Meinarends mag Osewoudt bij een illegale groep logeren. Van Labar, de leider, krijgt hij als opdracht foto s te ontwikkelen. 18) Elly is het huis van oom Bart weggegaan zonder het persoonsbewijs. Osewoudt begint een relatie met Mariaane die hem vertelt dat ze een jodin is. 19) Osewoudt vertelt oom Bart dat Ria en zijn moeder door de Duitsers werden opgepakt. In de universiteitsbibliotheek ziet hij Zéwüster maar die beweert dat hij hem niet kent. Osewoudt belt Dorbeck (het nummer stond in het bericht dat hij van Moorlang had gekregen) die hem weer een opdracht geeft. Osewoudt moet in Amesfoort 'een vrouw ontmoeten die gekleed is in het leidsteruniform van de Nationale Jeugdstorm' (p. 110). 20) Osewoudt ontmoet de vrouw. Samen gaan ze naar het huis van Lagendaal die voor de Gestapo werkt. Onderweg vermoordt Osewoudt de echte leidster die Lagedaals zoon moest ophalen. Daarna vermoord hij nog Lagendaal en zijn vrouw. Samen met de nepleidster en de jongen reist hij terug naar Amsterdam. Bij een controle wordt de vrouw opgepakt. Osewoudt gaat met het kind naar oom Bart maar een buurvrouw waarschuwt hem dat ook de oom door de Duitsers is meegenomen. Hij laat de jongen ergens in de stad staan en gaat naar Marianne. Samen gaan ze naar een bioscoop waar Osewoudts (of misschien Dorbecks) portret wordt laten zien met de waarschuwing dat hij erg gevaarlijk is. Osewoudt wil ontsnappen maar hij wordt opgepakt en later door de Duitsers gearresteerd. 21) Hij wordt door Kriminalrat Wülfing ondervraagd over de schietpartij op Kleine Houtstraat 32. Osewoudt zegt niets en wordt toegetakeld. 21

19 22) Het verhoor wordt overgenomen door Obersturmführer Ebernuss die zich tegen Osewoudt goed gedraagt. Hij laat hem naar ziekenhuis vervoeren waaruit hem later drie gemaskeerde mannen komen bevrijden. 23) Osewoudt gaat naar het huis van Labare waar ook Marianne is. Hij vertelt haar alles over zichzelf en ook over Dorbeck. Opeens komt er een Duitse commando aan en arresteert alle aanwezigen. Osewoudt probeert door een andere huis te ontsnappen maar hij wordt toch opgepakt. 24) Kriminalrat Wülfing ondervraagt hem weer en confronteert hem met de andere gearresteerden. 25) Ebernuss probeert Osewouds vertrouweling te worden. 26) Osewoudt schrijft een brief aan Marianne die in Westerbork zit. 27) Ebernuss vertelt Osewoudt dat zijn moeder, oom Bart, Labare en Elly dood zijn en dat Marianne zwanger is. Hij zeg ook dat iemand Dorbeck moest gezien hebben. Hij belooft dat Marianne wordt vrijgelaten als Osewoudt Moorlang contacteert. 28) Osewoudt wil het voorstel accepteren maar niemand komt in zijn cel kijken. 29) Hij krijgt een brief van Marianne waarin ze schrijft dat met haar alles in orde is. Hij gaat dus met Ebernuss naar Moorlang toe. Er is ook Dorbeck bij die Osewoudt weer een opdracht geeft: het drankje van Ebernuss te vergiftigen. Voordat hij het drankje aan Ebernuss overhandigt, maakt nog iemand een foto van hem en Ebernuss. Dorbeck neemt Osewoudt naar een veilige plaats waar Osewoudt een foto van zichzelf en Dorbeck maakt. Dorbeck zorgt voor Osewouds vermomming (hij bezorgt hem een verpleegstersuniform) en hij deelt hem mee dat het Ria en Turlings waren die hem bij de Duitsers hebben aangebracht. Later krijgt Osewoudt nog een bericht van Dorbeck: 'Marianne Sondaar ligt in de Emmakliniek, Oranje Nassaulaan 48, om te bevallen.' (p. 225) 30) Osewoudt gaat naar het ziekenhuis maar mag Marianne niet zien. Zij slaapt, het kindje is dood. Weer op straat gekomen, wordt Osewoudt in 22

20 zijn verpleegstersuniform aangesproken door een Duitse officier. Hij is homosexueel en denkt uiteindelijk een vrouw te hebben ontmoet die hij aantrekkelijk vindt. De officier wil iets voor Osewoudt doen. Die laat zich naar Voorschoten brengen waar hij Ria vermoordt. Later vermoordt hij ook de officier. 31) Door dokter Sikkens wordt Osewoudt gebracht naar Breda waar hij zich wil melden bij de Nederlandse Strijdkrachten. Daar wordt hij echter meteen als verrader opgepakt. Een andere gevangene deelt hem in het vliegtuig naar Engeland mee dat er in alle illegale kranten tegen hem gewaarschuwd werd. 32) In een Engelse gevangenis wordt Osewoudt verhoord over Elly. 33) Hij schrijft een brief aan de koningin. 34) Er komt een ambtenaar van de Nederlandse Ambassade in Londen naar Osewoudt toe om hem mee te delen dat zijn brief niet in behandeling wordt genomen. 35) Osewoudt wordt naar Drente verplaatst waar inspecteur Selderhorst hem ondervraagt. Ale bewijzen blijken tegen Osewoudt te spreken. Selderhorst betwijfelt het feit dat Dorbeck überhaupt bestaat. Alle mensen die het zouden kunnen bewijzen, zijn dood. Misschien kunnen mensen voor Osewoudt getuigen die hem hebben gezien toen hij uit het huis van Labare wilde ontsnappen. 36) Ze gaan de mensen zoeken maar Osewoudt weet niet hoe hij de straat moet vinden. Ze gaan ook naar Voorschoten waar ze wel de uniform van Dorbeck vinden die Osewoudt aan het begin van de oorlog verborgen heeft. 37) Dorbeck wordt gezocht d.m.v. een advertentie in kranten. Oom Bart die de hele tijd in een concentratiekamp zat, komt als getuige maar hij kan (en wil) niets bewijzen. 38) In een massagraf in Oldenburg wordt een lijk gevonden die eigenlijk Dorbeck zou kunnen zijn. 23

21 39) Osewoudt, Selderhorst en de tandarts van de familie Jagtman gaan naar Oldenburg om het gebit van het lijk te onderzoeken maar er zit geen tand meer in de mond. 40) Osewoudt wilt nieuwe bewijzen tevoorschijn halen maar de zaak wordt steeds meer verwarrend. Alles hangt er van af of Dorbeck wordt gevonden. Osewoudt herinnert zich dat hij een foto van Dorbeck heeft gemaakt en Selderhorst laat zijn Leica zoeken. 41) Er verschijnt een artikel in de krant over de zaak Osewoudt. 42) Osewoudt schrijft een brief aan Marianne die in Palestine zit. 43) De psychiater van Osewoudts moeder beweert dat Dorbeck alleen een waanvoorstelling van Osewoudt is. 44) Osewoudt leert pater Beer kennen maar hij beschouwt het als zinloos om met hem te praten. 45) Osewoudts Leica wordt gevonden maar er staat alleen één foto op de film. Namelijk de opname van Osewoudt en Ebernuss. De foto waarop Dorbeck zou moeten staan is mislukt. Osewoudt gaat het gebouw uit in een krankzinnige toestad. De wacht roept hem terug. Osewoudt neemt het niet waar en de wacht begint te schieten. 46) Osewoudt gaat dood in handen van pater Beer De gekozen fragmenten Voor mijn vertaling heb ik drie fragmenten uit De donkere kamer van Damokles gekozen die volgens mij representatief zijn. Representatief in die zin dat ze de lezer een beeld geven van de roman in zijn geheel. Het eerste fragment dat ik heb vertaald, is het beginstuk van De donkere kamer van Damokles, om precies te zijn de eerste elf episodes. Uit dit fragment blijkt duidelijk wat Osewoudt over zichzelf meent en ook wat de anderen over hem denken. Hij voelt zich minderwaardig, het leukste wat hij heeft, zijn zijn 24

22 verbeeldingen. Als hij Dorbeck leert kennen, worden deze verbeeldingen daadwerkelijk. Het is daarom geen wonder dat hij de opdrachten van Dorbeck zo blindeligs uitvoert. In het tweede fragment (episodes 30 en 31) is Nederland al gedeeltelijk bevrijd. Osewoudt wil een nieuw leven beginnen met Marianne en hun kind. Het kind is echter dood geboren en Marianne mag hij niet bezoeken. Hij is heel verdrietig maar toch wil hij nog iets voor zijn vaderland doen. Maar hij wordt verdacht van verraad. Hij kan zijn verzetsdaden niet bewijzen. Dit fragment heb ik gekozen omdat hier een belangrijk thema tevoorschijn komt, namelijk de relativiteit van de waarheid. In het derde fragment (episodes 44 t/m 46) blijft Osewoudt hopen dat Dorbeck, de enige persoon ter wereld die zijn onschuld zou kunnen bewijzen, gevonden wordt. Na de laatste mislukte poging om de verhoordes te overtuigen van Dorbecks bestaan, raakt Osewoudt in een krankzinnige toestand. Hij sterft in een kamp voor landverraders. 25

23 3.2. Temná komora Damoklova (de tekst in het Tsjechisch) Celé dny se kříţem kráţem plavil na svém voru, aniţ by pil. Umíral ţízní, protoţe voda v oceánu byla slaná. Nenáviděl tu vodu, jíţ se nemohl napít. Kdyţ ale do voru udeřil blesk a vor vzplanul, nabral onu nenáviděnou vodu do svých rukou, aby se oheň pokusil uhasit! Vyučující se nejprve začal smát sám, třída se nakonec přidala. Potom zazvonilo. Děti se zvedly z lavic. Henri Osewoudt byl o pŧl hlavy menší neţ ostatní hoši ve třídě. V husím pochodu prošli chodbou a u vchodových dveří se dali do běhu. Jak přemýšlel o učitelově příběhu, odřízla Osewoudta od ostatních právě přijíţdějící modrá tramvaj. Kdyţ ho minula, ani se nesnaţil děti dohnat. Jeho pohled padl na ceduli s nápisem ZÁKAZ PŘEDJÍŢDĚNÍ, který četl kaţdý den, kdyţ šel ze školy. Stojí na začátku úzké hlavní ulice ve Voorschotenu. Tak úzká je ta ulice, ţe se koleje k sobě plíţí, aţ se překryjí. V centru městečka kolem sebe nikdy nemohou projet dvě tramvaje. Trafika Osewoudtova otce stála na druhé straně centra nedaleko místa, kde se koleje znovu rozcházejí. Kdyţ došel k církevní škole, spatřil před vchodem do trafiky shluk lidí, velkou skupinu sousedŧ, kteří gestikulovali a křičeli. Sem tam někdo vklouzl dovnitř. Stáli tam také dva policisté. Osewoudta si všiml drogista Turlings, oddělil se od skupiny a šel k němu. - Rychle mi dej ruku, Henri! Musíš jít se mnou. Nemŧţeš domŧ. Stala se nehoda, hrozná nehoda! Osewoudt neřekl nic, podal mu ruku a nechal se táhnout. Lidé zaplnili téměř celou ulici. Turlings ho vlekl takovou rychlostí, ţe ani nerozuměl, co se povídá, i kdyţ bezpečně věděl, ţe je to o něm. - Stala se nehoda matce? 26

24 - Ach chlapče! Je děsivé o tom mluvit. Dozvíš se to později. Hrozná nehoda! - Je otec mrtvý? - Chlapče, jak se opovaţuješ takhle se ptát? To je příšerné! Příšerné! Turlingsova drogerie byla blízko tramvajové zastávky, šikmo naproti trafice Osewoudtova otce. Osewoudt se ohlédl, ale viděl jen postávající lidi a ceduli ZÁKAZ PŘEDJÍŢDĚNÍ, právě takovou ceduli jaká byla na druhé straně města. Vešli dovnitř a drogista ho vzal do místnosti za prodejnou. Drogistova ţena měla na sobě bílý laboratorní plášť. Přihnala se k němu. - Ó, ubohý chlapče! Jaká hrozná nehoda! Políbila ho na vlasy, z obchodu mu donesla roličku pendrekových bonbónŧ a posadila ho na ţidli u vyhaslých kamen. Bylo to tam cítit po tabletách proti kašli a po semiši, dokonce i v obýváku. - Je to hrozné! Jak je moţné, ţe někdo udělá něco takového! Chudáčku! Ubohý, ubohý chlapče! Osewoudt si vzal jeden bonbón z roličky, kterou dostal. - Udělala to matka? - Jak je to moţné! Jak to ví!... řekla ţena drogistovi. Ani kvŧli tomu nebrečí! Turlings se sklonil k Osewoudtovi a řekl: - Za chvíli si pro tebe přijede strýc. Mŧţeš s ním do Amsterdamu. Šel do obchodu, aby si zavolal. školy. - Mami! Viděl jsem na ulici krev! Jejich syn Evert měl také dvanáct jako Osewoudt, ale chodil do církevní - Viděl jsi moji matku? - Ticho Henri! Ticho Everte! Běţ si umýt ruce a ke stolu! V pokoji to začalo vonět bramborami a zelím. 27

25 Drogista si přisedl ke stolu za svou ţenou a synem, Osewoudta nechali sedět u kamen. Uţ se na nic neptal, ale bonbóny z roličky si jeden za druhým strkal do pusy. Drogista a jeho ţena se před jídlem nahlas pomodlili, a kdyţ došlo na kaši, Evert přečetl kousek z Bible. Potom nahlas poděkovali. Strýc Bart zazvonil, kdyţ uţ byl obchod zavřený. Vešel s drogistovou ţenou, v jedné ruce klobouk, ve druhé bílý kapesník. - Jak se to stalo, strýčku? Řekni. Uţ jsem velký chlapec, strýčku! - Tvŧj otec je nemocný, řekl strýc Bart, a matku odvezli do zařízení jako před pěti lety, víš? Venku uţ byla tma. Nasedli do tramvaje směr Leiden. Osewoudt se díval z okénka, a kdyţ projíţděli kolem trafiky, viděl, ţe uţ se nikde v domě nesvítí. Zatahal strýce Barta za rukáv. - Nevěřím, ţe je otec nemocný. Jak by mohl onemocnět současně s matkou? - Nenaléhej, Henri. Nemám předsudky. Aţ bude příleţitost, všechno ti řeknu. - Matka často říkávala, ţe otce zabije páčidlem. - Páčidlem? - Tím páčidlem, co leţí pod pultem, strýčku. Z jedné strany je to páčidlo, z druhé kladívko. - Jak se opovaţuješ něco takového říct? Tvá matka je nemocná. Mysli na jiné věci. Zŧstaneš na chvíli u nás a mŧţeš chodit do školy v Amsterdamu. Nejsi rád? Jeli aţ do stanice v Leidenu a potom nastoupili na vlak do Amsterdamu. - Dnes nám učitel vyprávěl příběh, řekl Osewoudt. Byl o trosečníkovi na voru. Neměl nic k pití a nenáviděl oceán, protoţe voda v něm byla slaná. Ale potom do voru uhodil blesk a on z oceánu rukama nabíral vodu, kterou nenáviděl, aby uhasil oheň. - A uhasil ho? 28

26 - I kdyby ho uhasil, stejně by umřel. Ţízní. To jsme se nasmáli. - Vypráví vám učitel často takové příběhy? - Ahoj teto Fietje! - Ahoj Henri! Ubohý chlapče, ubohé dítě. Dlouho ho zahrnovala polibky, ale nevoněla hezky. - Ahoj Rio! - Ahoj Henri. Tiskla ho k sobě stejně dlouho jako teta, ale voněla o moc lépe. Strýc Bart řekl: - Je rád, ţe mŧţe chodit do školy v Amsterdamu. A teď ihned do postele, Henri! Ria ti ukáţe, kde to je. Rie bylo devatenáct. Vzala Osewoudta s sebou, vyšli po dvou úzkých schŧdcích a vstoupili do malého pokojíčku, kde stála ustlaná postel. Ukázala mu, kam si mŧţe pověsit šaty a kde se má umýt. Vysvlékl se, umyl, ale kdyţ leţel v posteli, nemohl usnout. Slyšel, jak si strýc s tetou jdou lehnout. Potom se pootevřely dveře a zpoza rohu vykoukla Ria. - Co je? Ještě svítíš? Nespíš? - Bojím se. Otevřela více a ukázala na jiné dveře, které byly o schod níţ. - To je mŧj pokoj. Za chvíli mŧţeš přijít za mnou, kdyţ nebudeš moct spát. Kdyţ za ní přišel, leţela v posteli. - Pojď za mnou pod deku, jinak ti bude zima. Kdyţ vlezl k ní do postele, zhasla světlo. - Moje maminka mě taky vţdycky bere k sobě do postele. Začal popotahovat. Dala mu ruku pod hlavu. - Vţdycky jsem chtěla mít bratříčka. Dnes v noci u mě mŧţeš zŧstat. Nikdo si toho nevšimne. Ostatně tátovi nic nevadí, jak vţdycky tvrdí. - Nechtěl mi říct, jak se to stalo. Nechceš mi to říct ty? - Já to taky přesně nevím, Henri. Nesmíš na ty věci myslet. 29

27 - Chtěl bych to vědět. - Nemyslíš, ţe moje vlasy hezky voní? - Ano, voní hezky, ale já mám strach. - Musíš spát. - Já spát nemŧţu. - Jsi ještě malý chlapec. - To není pravda. Jsem velký chlapec, ale na svŧj věk jsem malý, za to nemŧţu. - Tak? Uţ jsi velký? Víš to určitě? Kdyţ jsi takový velký chlapec, tak mi musíš dát pusinku. Vyšel s Riou ven a ohlédl se na dŧm. - Je to tak dávno, co jsem u vás byl, řekl, uţ jsem si ani nepamatoval, jak to tu vypadá. Byl to vysoký úzký dŧm. Vedle dveří visela černá mramorová deska, na níţ pozlacenými písmeny stálo Firma Bellincoff G a l a n t e r i e - Proč tam není napsáno Nauta? - Belincoff je jen název firmy. - Proč je tam napsáno galanterie? Je to to samé jako ptačí pírka? - Ne, stojí tam galanterie, ale prakticky táta neprodává nic jiného neţ ptačí pírka. - Dá se tím zbohatnout? - Táta vydělává dobře. Klobouky s peřím ještě stojí spoustu peněz, ale uţ se skoro nenosí. Proto je táta jediný v Amsterdamu, kdo pírka pořád prodává. - Proč má tenhle kanál v názvu násep? Nikde tu ţádný násep nevidím. - Dříve tu určitě byl. - Proč sedí ty slečny za okny v rŧţových spodničkách? 30

28 - To jsou slečny, které to dělají pro peníze. - Co dělají pro peníze? - Jsou hodné na muţe. - Jako ty na mě? - Zavřeš pusu? Jinak uţ ti to nikdy nedovolím, rozumíš? Strýc Bart měl za to, ţe by měl Osewoudt později studovat, a poslal ho proto do reálky. Osewoudt byl, jak se ukázalo, poslušný, ale tichý student. Kaţdou noc spal u Rii v posteli. Kdyţ mu bylo patnáct, zjistil, ţe se mu nelíbí. Také pochopil, proč ho nezajímají řečičky ostatních chlapcŧ. Proč by měl poslouchat zpotvořené pošeptávání o věcech, které sám s veškerým klidem prováděl uţ léta kaţdou noc? To však nebylo to, co ho znepokojovalo. Znepokojovalo ho, ţe byl evidentně jediný s podobnými zkušenostmi a také to, ţe Ria byla jediná dívka, která s ním tento druh styku chtěla provozovat. Přemýšlel o zpŧsobu, jak se jí zbavit, ale zbavení se jí nebylo to nejpřednější; přednější bylo ji nahradit. Někde kolem jezera Landsmeer našel místo, které bylo dostatečně klidné k jeho záměru. Seskočili z kola a šli si lehnout dolŧ na hráz. Dívka se jmenovala Clelie Bielandová. - Sprosťáku! - Sprosťáku? Ale mŧj strýček říkává: je to otázka přírodního výběru! Vyskočila, popadla kolo a co nejrychleji uháněla pryč. Další den si ho ve škole zavolali k řediteli. Tento muţ byl na ředitelování ještě značně mladý. - Osewoudte, otec Clelie Bielandové si stěţoval, ţe jeho dceři vyprávíš sprosťárny. 31

29 - Ale pane, jen jsem jí povídal, ţe mŧj strýc říká, ţe přírodní výběr - Náhodou tvého strýce moc dobře znám. Bart Nauta. Spořádaný muţ, dříve komunista. Má výčitky, protoţe se otočil zády k revoluci, která ve své čisté podobě uţ dávno neexistuje. To sice ví, ale přesto je mu to líto. Na Den královny vyvěšuje vlajku, platí daně, stal se řádným voličem, jako všichni ostatní, ale snaţí se očistit své svědomí zatvrzelým lpěním na ideálech, které ze společenského hlediska nemají daleký dosah: abstinence, nekuřáctví a rozpravy o sexuální volnosti. Ideály, které mají svou váhu, aspoň pro někoho, kdo je závislý na alkoholu, rád kouří a vede monogamní ţivot. Ale jak to zlepší svět? Tvŧj strýc mluví o přírodním výběru, čte jen zastaralé knihy. - A co antimilitarismus? - Antimilitarismus? Německo a Sovětský svaz právě organizují nejmocnější armády, jaké svět kdy viděl! Hitler chce dobýt celý svět, Rusko jakbysmet. Máme být antimilitaristi a nechat se vyvraţdit jako nějací svatí? Opravdu, tvŧj strýc je spořádaný muţ, ale nevěř všemu, co říká. Slib mi to! Ředitel mu podal ruku. Po vyučování viděl Clelii Bielandovou, jak jede na kole s chlapcem, který byl asi tak stejně starý jako on, jenţe o hlavu a pŧl vyšší. Ještě ten stejný týden se stal členem jednoho judoklubu. Na knihy ve strýcově polici se uţ ani nepodíval. Úkoly dělal s netečnou horlivostí, měl docela dobré známky, ale nezajímal se o nic kromě juda. Občas přemýšlel o tom, ţe by zašel k prostitutkám u nich v ulici, ale přestoţe některé znal i křestním jménem, protoţe to byly koneckoncŧ sousedky, nikdy se nenašla ţádná, která by byla povolná. A proč by se namáhal? Večer zpřeházel postel, a kdyţ šli strýc s tetou spát, odebral se do Riina pokoje. Jak přesně matka otce zavraţdila, stále ještě nevěděl. 32

30 Jednou na Nanebevstoupení Jeţíše Krista se na vlastní pěst vydal do Voorschotenu. Nejdříve nasedl do modrého vlaku do Haarlemu. Tam přesedl na další modrý vlak do Leidenu. V Leidenu zase nastoupil do jiného modrého vlaku směr Den Haag. Ve Voorschotenu vystoupil na zastávce v severní části městečka. Prohlíţel si okolí jako cizinec. Támhle stojí ten dŧm se znakem města ve štítu: třemi okousanými nehty. A ve stejné budově, nebo k ní přistavěné, je škola, kam chodil, a policejní stanice. O něco dál směrem k městečku stojí kalvínský kostel, jehoţ věţ připomíná kolmo k zemi stojící vzducholoď. A ještě kousek dál středověká věţ kostela svatého Willibrorda. Šel k úzké hlavní uličce, oči upřené na ceduli ZÁKAZ PŘEDJÍŢDĚNÍ. Minula ho tramvaj, která ho přivezla. V uličce byla skoro tma. Kaţdý dŧm tu byl cítit zločinem a vraţdou. Nakukoval do všech oken, ale nikde ţádná prostitutka. Vypadalo to, jako by se mu mělo přihodit něco hrozného. U krámku s tabákem zpomalil, ale zastavit se si netroufal. Přede dveřmi i před výlohou byly spuštěné rolety. TABÁK EURÉKA stálo tam ve stříbře; byla písmena E a K uţ tehdy tak zrezivělá? Sluimerova autodílna vedle tabáku byla zavřená. Na druhé straně se objevil obchod s cukrovinkami C. Jamin. V bílém domečku naproti druhé zastávce pořád ještě stála opravna obuvi Centrum. Centrum a bylo to právě na okraji městečka u zastávky, kde se rozcházely tramvajové koleje. Zajít do drogérie, se zívajícím obličejem na vývěsním štítu, a podívat se jak se má Evert Turlings? Ale zrovna přijela tramvaj z Den Haagu a Osewoudt nastoupil s pocitem, jako by unikl pronásledování. Sedl si k okénku a se vší soustředěností se díval ven. Znovu projel kolem obchodu s tabákem. Nahoře přes celou šíři výlohy ještě visela ţlutá tabule NORTH STATE C i g a r e t t e s 33

31 Teta Fietje ho neměla ráda. Nezřídka měla na návštěvě přítelkyně a jemu začínalo připadat zvláštní, ţe jakmile přišel do pokoje, hovor utichl. A tak se často nechal zlákat, a kdyţ teta zase měla návštěvu, zŧstal stát v chodbě s uchem u dveří. - Ty si o něj nikdy neděláš starosti? - Ach, co ti mám povídat. S takovou matkou. Je zázrak, ţe ţije. - Jak to? - Ještě jsem ti to neříkala? Je nedonošený. Narodil se v sedmém měsíci. No, abys věděla, vlastně se ani doopravdy nenarodil. Jednoho dne ho matka prostě vytratila. Do nočníku, spolu s výkaly. - Jak je to moţné? - No jo, je to na něm i vidět. - Pravděpodobně ani nezestárne. - A potom taky ten bledý dívčí obličej s jemnými světlými vlasy. - Bude mu uţ sedmnáct? - Ano, a ještě se ani nemusí holit. - Coţe? Mŧj syn se musel holit, uţ kdyţ mu bylo čtrnáct! - Někdo takový samozřejmě není normální. Uţ se u něj projevuje zaostalost. Je otázka, jestli se z něj vŧbec někdy stane muţ. - Chodí občas s nějakou dívkou? - S dívkou? Po tom prostě netouţí! Osewoudt se podíval do zrcadla a dotkl se svých tváří. Byly stále měkké, boubelaté a hladké. Ve škole se rozhlíţel, jestli se mu někdo nesměje, napínal uši, kdyţ viděl chlapce stát v hloučku u sebe, ale všichni ho nechávali na pokoji, protoţe věděli, ţe kaţdého, byť i sebevětšího chlapce, okamţitě pošle k zemi. Svŧj judoklub navštěvoval pravidelně dál. Kvŧli tomu se mu zvětšily nohy, chodidla měl široká a kolem nártŧ velmi svalnatá, vypadalo to, jako by se z nich 34

32 stávaly přísavky. Stál na nich tak pevně, jako by byla z olova. Normální boty uţ nosit nemohl, musely se mu šít zvláštní boty na míru. Malá příšera, ropucha na zadních. Neměl nos, ale nosík. Oči i v klidu budily dojem, ţe je má pevně zavřené, jako by mohl jen mţourat a ne se normálně dívat. Ústa připomínala otvor, jímţ niţší ţivočichové přijímají potravu, ne ústa, která dovedou i mluvit a smát se. A pak ty jeho boubelaté tváře a bílé hedvábné vlasy, které si nechal stříhat co nejvíc nakrátko, které ale stejně ne a ne stát. - Co tady děláš? Proč se díváš do zrcadla? - Á, ty jsi tady? Nic. Ria vzala jeho hlavu do dlaní a zeptala se: - Máš něco v oku? - Ne, jen jsem se tak díval do zrcadla. Políbila ho a tlačila k němu spodní část těla. Teď uţ věděl, ţe je tak ošklivá, ţe nemŧţe mít jiného muţe, a také to, ţe jinak by ho nejradši nechala zastřelit. Zrovna tak věděl, ţe neotěhotněla proto, ţe otěhotnět nemŧţe. Na jejím těle nebylo ani místečko, kterého by se člověk mohl dotknout, aniţ by okamţitě neucítil její kostru. Její vlasy měly barvu balicího papíru, měla dlouhé a špičaté čelisti a také zuby měla dlouhé. Byly vidět pořád, dokonce i kdyţ se neusmívala, coţ ostatně nikdy nedělala. Byly jaksi šikmo přes sebe, neustále spočívající na spodním rtu. Její zuby nebyly klenot, zdobící ústa, dokonce ani jen znak, ale spíš uzávěr, něco jako cvoček u peněţenky. Teď uţ je přece jisté, ţe ano tati, ţe Henriho matka mŧţe příští měsíc z ústavu? - Ano. - Pak vám musíme s Henrim něco říct. Budeme se brát! - Brát? - Henri a já jsme se rozhodli, ţe se vezmeme, tati. Henri chce pokračovat v obchodě s tabákem. Vezmeme si jeho matku k sobě domŧ. - Ale Henri! Ty najednou nechceš dál studovat? 35

33 Osewoudt řekl: - Najednou? Uţ to nechci pěkně dlouho. Nemyslím si, ţe se na to hodím. Je mi osmnáct a chci se postavit na vlastní nohy. Kdo by se jinak postaral o matku? Hlas měl stále ještě vysoký jako dítě. - Ale Henri Vtom začala teta Fietje brečet. - Rio! vzlykala, zahazuješ svou budoucnost! Jsi o sedm let starší neţ on! A taky je to tvŧj pravý bratranec! - Ach matko, buď zticha! Váţně sis myslela, ţe to nevím? - Co? - Ţe uţ mi byly dva, kdyţ jste se s otcem brali. Kočárek jste vzali s sebou na radnici a nechali ho pod dohledem vrátného! - Ach! Nic nechápeš Rio! Tvŧj otec byl idealista! - Poslouchej Rio, řekl strýc Bart. Ve svém srdci jsem byl vţdycky odpŧrce formalit. A to jsem pořád! -Ach tati, neţvaň! Kdo se ptá, co je kdo ve svém srdci? S formalitami, nebo bez formalit, stejně jsi se oţenil! - A já říkám, ţe se to nestane! Teta Fietje vstala a odešla z pokoje. Ještě tentýţ měsíc zemřela na infarkt. Osewoudt a Ria se vzali 25. srpna roku O šest dní později hlásili v rádiu, ţe Hitler vpadl s letadly a tanky do Polska. Na náklady strýce Barta znovu zařídili a vymalovali obchod s tabákem. V zárubni dveří byl elektrický kontakt, takţe kdyţ se dveře otevřely nebo zavřely, zazvonil zvonek. Obchŧdek byl tak malý, ţe velký pult zabíral téměř celý prostor. Veškeré dřevo natřeli na tmavě hnědo. Ve dveřích do zadního pokoje bylo do olověného rámu zasazeno zcela neprŧhledné sklo. Jako konečný detail Osewoudt zevnitř nad kliku přišrouboval cedulku Nezapomněli jste nic? Jedli a sedávali v zadním pokoji. Nahoře byly tři pokojíky, jeden pro něj a Riu, jeden pro matku a třetí pronajali jednomu studentovi. Moorlang byl pŧvodně 36

34 nábytkář v Novém Buinenu. Ale nutkání studovat teologii bylo tak silné, ţe si pronajal pokoj ve Voorschotenu. Schválně nebydlel v Leidenu, protoţe ještě nesloţil státní zkoušku, takţe nemohl dělat zkoušky na univerzitě. Bydlet uţ nyní v Leidenu mu připadalo jako rouhání. Bylo mu uţ přes třicet, studoval ve dne v noci, ale stejně u státní zkoušky propadl uţ třikrát. Někdy se šli všichni tři večer projít, jednou jedinkrát u toho byl i Moorlang. Prošli úzkou hlavní ulicí, vlevo i vpravo zdravili ostatní majitele obchŧdkŧ a včas se vyhýbali modrým tramvajím. Kdyţ došli na severní okraj městečka, vydali se občas aţ k továrně na zpracování stříbra, ale nikdy dál. - Mami, nejsi uţ unavená? - Ale chlapče, nemysli si. Nejsem ještě tak stará. - Samozřejmě ţe ne, ale my máme spánek, řekl Moorlang. Přisvědčila. Moorlang na ni měl uklidňující vliv. Najednou třeba uprostřed noci vstala z postele a potulovala se domem zabalená do prostěradla, na obličeji masku, kterou vystřihla z novin. U toho si tónem jako by vyprávěla, ţe ještě musí utřít prach, mumlala: - Uţ to zase vidím, odeţenu to pryč. Moorlang ji pak několika slovy dostal zpět do postele. Co odháněla pryč? Osewoudt se neptal. Nikdy nezjistil, jak zabila jeho otce. Byla to obyčejná ţena kolem padesátky s vrásčitým obličejem mladé dívky, s ústy tak tenkými, ţe i horní ret vypadal jen jako vráska. Často mluvila o jeho otci a vţdy velmi střízlivě: - Tvŧj otec mi tehdy říkal, ţeno říkal, jen ten, kdo pouţívá pěticentové a draţší známky, mŧţe políbit královnu. Protoţe na známkách s niţší hodnotou královna není, povídá. Polibek na pravou tvář, říkával, protoţe levá tvář je vpředu na známce. Tvŧj otec byl vtipálek. Její hihňání se podobalo zvuku, který vydává semišová utěrka na vlhkém okně. 37

35 V neděli chodíval s Riou a s matkou na letiště Ypenburg. Večer poslouchali rádio. Nikdo neměl nic neobvyklého, co by řekl. U stolu se nemluvilo. Trochu se pohupoval na ţidli a dával si jídlo do pusy. Svou pozornost koncentroval na podivné vize: šikmo přes pokoj byly poloţené koleje, přes které nechal s duněním projíţdět dlouhé vlaky. Představoval si, ţe venku před obchodem stojí, aniţ by kdy vzlétla, letadla s burácejícími motory, nebo ohromné kanóny, které nepřetrţitě střílely z příšerných hlavní. Osewoudtovi teď bylo devatenáct a měl pocit, ţe vše, co mělo být uděláno, uţ uděláno je. Všechny překáţky, které ho měly zastavit (ostatní lidé věnují celý ţivot tomu, aby je překonali) popadaly, jak se jen přiblíţil: jeho otec a jeho teta byli mrtví. Ria byla ţena, se kterou dělal všechno, na co si jen vzpomněl, svatbu nevyjímaje. Do armády ho nevzali, byl moc malý. O pŧl centimetru. Jednou do týdne chodil jeden večer do judoklubu v Den Haagu, jiný večer měl cvičení s Občanskou hlídkou. Naučil se, jak nabít pušku, naučil se řídit auto a jednou směl střílet ze starého revolveru. Henri! Kdo nám teď uprostřed noci mŧţe volat? Budík byl nařízený na čtvrt na pět. Venku uţ bylo světlo. Zpívali ptáci, ale ještě více burácela letadla. Teď uslyšel telefon i on sám. - Jak to mám vědět? Osewoudt vylezl z postele a šel dolŧ. Kdyţ vešel do obchodu, viděl kolem projíţdět nákladní auto plné vojákŧ. Telefon zazvonil znovu. - Obchod s tabákem Osewoudt. - Osewoudte! Tady velitel Občanské hlídky! Co nejrychleji se v uniformě hlas na radnici! Je válka! Napadli nás Němci. Všude shazují parašutisty. Přijď okamţitě! 38

36 Dole na schodech zavolal: - Rio! Napadli nás Němci! Musím na radnici! Šel do zadního pokoje a ze skříně vytáhl uniformu. Byla tmavě zelená, jako uniforma hajného. Patřila k ní německá helma, skoupená ze starých zásob po první světové válce. Kdyţ šel po ulici, doufal, ţe Němci si mezitím opatřili helmy jiného modelu. Co by se mu jinak všechno mohlo přihodit? Nízko přelétla tři velká černá letadla. Nedaleko slyšel dunět kanóny. Všude na ulici stáli lidé, povídali a ukazovali na letadla. Dlouho do odpoledne musel drţet hlídku před poštou, kam si celé městečko přicházelo vybírat zŧstatky ze svých spořicích účtŧ. Nebe zŧstalo modré a bez mrakŧ. Někdy na něm Němci zanechávali velké bílé houby. Lidé si ukazovali. Nizozemští vojáci kolem nich tím směrem projíţděli na motorových kolech. Modré tramvaje jezdily normálně dál. Osewoudt nemohl dělat nic, neţ stát na stráţi se starou zbraní. Na pálícím slunci, za zpěvu ptákŧ, si jako vţdy sám musel představovat monstrózní kanóny. Nikdo neměl v plánu poštu napadnout. Kdyţ přišel večer domŧ, nalepil přes okno výlohy překříţené pruhy pogumovaného papíru. Před jeho dveřmi zastavilo nákladní auto s vojáky. Osewoudt jim dal vše, co chtěli, a odmítl přijmout peníze. - To ale nemusíte! řekl poručík. - Jak to ţe ne? Také přece musím něco udělat. Co chcete? Vezměte si tyhle doutníky. Poručík se podíval na cenu a dal Osewoudtovi gulden. Potom řekl: - Vy tu i vyvoláváte a tisknete fotografie, ţe ano? Ukázal na kus kartonu, který visel přede dveřmi. Karton, na němţ visely rŧzné amatérské fotografie, dával na vědomí, ţe kdo tu do schránky hodí film, mŧţe si ho za dvakrát 24 hodin přijít vyzvednout vyvolaný a vytisknutý. Poručík vytáhl z kapsy roličku s filmem. 39