ГРАМАТЫКА беларускае мовы НАЗОЎНIК СКЛАНЕНЬНЕ

Transkript

1 ГРАМАТЫКА беларускае мовы скарочаны агляд Прадмова ўкладальніка (Ю. Станкевіча): Гэтае выданьне прызначана беларускай моладзі і іншым асобам сярод беларускае дыяспары, якія, хаця пераважна карыстаюцца беларускай мовай у гутарцы й на пісьме, часта неазнаёмленыя з правіламі беларускай граматыкі й клясычнага правапісу (г.зв. тарашкевіцы) - асабліва, калі ў іх раней ня было магчымасьці іх вывучыць у беларускіх школах. На бачынах 34-36, пасьля агляду граматычных правілаў падаем падрабязны аналіз некаторых асаблівасьцяў беларускага клясычнага правапісу, выясьняючы, чым ён розьніцца ад сёньняшняга афіцыйнага ( г.зв. «наркомаўкі»). НАЗОЎНIК (Engl. NOUN, Čes. PODSTATNÉ jméno) абазначае: 1. няжывыя РЭЧЫ, або ПАНЯЦЬЦI ( стол, школа) 2. жывыя ЛЮДЗI, ЗЬВЯРЫ або РАСЬЛIНЫ ( бабка, кот, вярба) Назоўнікі бываюць у трох родах: мужчынскім ( мой стол), жаноцкім (мая лаўка) ніякім ( маё крэсла) і і ў двух ліках: адзіночным (адзін стол), і множным (два сталы) СКЛАНЕНЬНЕ назоўнікаў: Каб паказаць дачыненьне назоўніка да рэшты слоў у сказе, назоўнік ужываецца ў 6 розных склонах: 1. НАЗОЎНЫМ - адказвае на пытаньні ХТО? ШТО? ( стол, шко'ла) 2. РОДНЫМ - адказвае на пытаньні КАГО? ЧАГО? ( стала', шко'лы) 3. ДАВАЛЬНЫМ - адказвае на пытаньні КАМУ? ЧАМУ? ( сталу', шко'ле)

2 4. ВIНАВАЛЬНЫМ - адказвае на пытаньні КАГО? ШТО? ( стол, шко'лу) 5. ТВОРНЫМ - адказвае на пытаньні КIM? ЧЫМ? ( стало'м, шко'лай) 6. МЕСНЫМ - адказвае на пытаньні (у, на) ЧЫМ? ( у вадзе', на стале') Да назоўнікаў дадаюцца розныя КАНЧАТКI, залежна ад роду, ліку і склону: гэтак назоўнік СТОЛ прымае канчаткі -Ы ў множным ліку -А ў родным склоне -У ў давальным склоне -ОМ у творным склоне -Е ў месным склоне. У назоўным і вінавальным склонах назоўнік СТОЛ ня прымае ніякага канчатку. АСНОВА назоўніка - гэта частка слова, якая застаецца, калі адкінуць канчатак: БАЦЬКА, ШКОЛА, СОНЦА Віды асноваў: цьвярдая аснова - калі канчаецца цьвярдым сугукам (сын) мяккая аснова - калі канчаецца мяккім сугукам (конь), ў або й (здароў-е, край) зацьвярдзелая аснова - калі канчаецца зацьвярдзелым сугукам ч, ш, р, ж, дж (Прыклад: ключ) заднеязычная аснова - калі канчаецца заднеязычным сугукам г, х, к (яйк-о) Чыстая аснова гэта аснова словаў, якія ў назоўным склоне ня маюць канчатку, як у словах: стол, печ, мыш, столь.

3 НАЗОЎНЫ склон назоўнікаў, у адзіночным і множным ліку. Гэты склон адказвае на пытаньні ХТО? ШТО? Адзіночны лік Цьвярдая 1. Мужч. род: сын, та'т-а аснова 2. Жан. род: шко'л-а 3. Ніякі род: крэ'сл-а Зацьвярдзелая 1. Мужч. род: ключ, ся'бр-а аснова 2. Жан. род: Ве'р-а, печ 3. Ніякі род: со'нц-а, сэ'рц-а Мяккая 1. Мужч. род: конь, край аснова 2. Жан. род: косьць, пе'сьн-я 3. Ніякі род: прысло'ў-е Заднеязычная аснова 1. Мужч. род: кажу'х, ба'цька 2. Жан. род: рук-а', пу'г-а 3. Ніякі род: рэ'х-а, яйк-о' Множны лік Цьвярдая 1. Мужч. род: сын-ы', та'т-ы аснова 2. Жан. род: шко'л-ы 3. Ніякі род: крэ'сл-ы Зацьвярдзелая 1. Мужч. род: ключ-ы', сябр-ы' аснова 2. Жан. род: Ве'р-ы, пе'ч-ы 3. Ніякі род: со'нц-ы, сэ'рц-ы Мяккая 1. Мужч. род: ко'н-і, кра-і' аснова 2. Жан. род: ко'сьц-і, пе'сьн-і 3. Ніякі род: прысло'ў-і

4 Заднеязычная 1. Мужч. род: кажух-і', бацьк-і' аснова 2. Жан. род: ру'к-і, пу'г-і 3. Ніякі род: рэ'х-і, я'йк-і БАЧЫМ, што: 1. У множным ліку маем канчатак -Ы для ўсіх трох родаў пасьля цьвярдой і зацьвярдзелай асновы. 2. У множным ліку маем канчатак -I пасьля мяккой і заднеязычнай асновы (пасьля к, г, х). Зьмена НАЦIСКУ: Пры зьмене ліку ( з адзіночнага на множны ) часта мяняецца націск - пераходзіць з асновы на канчатак. Прыклады: сын - сыны', брат - браты', ба'цьк-а - бацьк-і' Націсьненыя гукі О, Э, Е, Ё у аснове пераходзяць тады ў ненацісьненыя А, Я. Прыклады: дом - дам-ы', стол - стал-ы', лес - лясы', по'ле - пал-і'. (Правіла аканьня, яканьня). Або націск пераходзіць з канчатку на аснову, пераважна ў назоўніках жаноцкага або ніякага роду. Прыклады: рук-а'- ру'к-і, наг-а' - но'г-і. Ненацісьненыя Я, А у аснове пераходзяць тады ў націсьненыя Ё, О, Э. Прыклады: пяр-о' - пё'р-ы, наг-а' - но'г-і, цан-а' - цэ'ны. (Адваротнае аканьне, яканьне). РОДНЫ склон назоўнікаў, Гэты склон адказвае на пытаньні КАГО? ЧАГО?, або ЧЫЙ? (ЧЫЯ, ЧЫЁ) Назоўнікі ў родным склоне ужываюцца 1. без прыназоўніка, а) каб паказаць ПРЫНАЛЕЖНАСЬЦЬ: сьцяна' школы, колер алавіка', хата настаўніка. б) каб паказаць КОЛЬКАСЬЦЬ нейкага падзельнага прадмету: шмат, мала хлеба, цукру, вады, пяску, або, каб выказаць дзеяньне з часткай такога прадмету: выпіць малака, купіць хлеба, цукру, прынесьці вады, пяску..

5 в) пасьля пераходных дзеясловаў з адмоўем НЕ (НЯ), і пасьля слова НЯМА: Ня маю кнігі, яна ня мае сына, Алеся няма дома. Няма кнігі. 2. з прыназоўнікамі КАЛЯ, ЛЯ, З(Ь), ПАСЬЛЯ, У: Ля стала стаіць крэсла. Каля школы парк. Зь лесу выбег заяц. Пасьля абеду. У Янкі два алавікі. Язэп у доктара. КАНЧАТКI роднага склону адзіночнага ліку: 1. Назоўнікі жаноцкага й мужчынскага роду, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак -а, ( г.зн. назоўнікі зь цьвярдой або зацьвярдзелай асновай), у родным склоне маюць канчатак -ы: шко'лы, папе'ры, пе'чы, ся'бры, та'ты, Кузьмы' 2. Назоўнікі жаноцкага й мужчынскага роду, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку маюць канчатак -я, (г.зн. назоўнікі зь мяккой асновай), у родным склоне маюць канчатак -і: пе'сьні, лі'ніі, за'лі, судзьдзі' 3. Назоўнікі жаноцкага й мужчынскага роду з заднеязычнай асновай (на г, к, х), у родным склоне маюць таксама канчатак -і: нагі', му'хі, дзяўчы'нкі, Ю'ркі 4. Назоўнікі ніякага роду у родным склоне маюць канчатак -а, пасьля цьвярдой асновы: крэ'сла, со'нца, пяра', во'ка, ву'ха або -я, пасьля мяккой асновы: по'ля, практыкава'ньня, жыцьця' 5а. Назоўнікі мужчынскага роду, у родным склоне маюць таксама канчатак -а (пасьля ўсіх асноваў,апрача мяккой), або -я (пасьля мяккіх асноваў), калі яны азначаюць прадметы непадзельныя (частка іх ня можа азначаць увесь прадмет). Прыклады: сы'на, бра'та, ката', салаўя' (жывыя прадметы) ду'ба, клё'на, аўса' (дрэвы, расьціны) сшы'тка, стала', бо'та (рэчы, прылады) ло'кця, па'льца, языка' (назовы частак цела)

6 панядзе'лка, аўто'рка, сакавіка', сьне'жня (назовы дзён тыдня, месяцаў) мэ'тра, лі'тра, даля'ра (назовы мераў, грошай) назо'ўніка, дзеясло'ва, збо'рніка, дасьле'дніка (выразы, асабліва із дадаткам - нік) лясо'чка, садо'чка, кусо'чка (зьмяншальныя назоўнікі) 5б. Канчатак -у (пасьля ўсіх асноваў,апрача мяккой), або -ю (пасьля мяккіх асноваў), ставіцца ў родным склоне назоўнікаў мужчынскага роду, калі яны азначаюць прадметы падзельныя (частка іх можа азначаць увесь прадмет). Прыклады: пяску', цу'кру, ву'галю (назовы матар'ялаў, рэчываў) дажджу', агню', ды'му, гро'му, ве'тру (зьявы прыроды) ро'зуму, бо'лю, жа'лю, су'му, стра'ху, го'ласу, кло'пату, по'ступу, фа'кту, дру'ку ( разумовыя паняцьці). дакумэ'нту, інстыту'ту, Пары'жу, Ры'му ( назоўнікі іншамоўнага паходжаньня). пе'сьні, лі'ніі, за'лі, судзьдзі' 3. Назоўнікі жаноцкага й мужчынскага роду з заднеязычнай асновай (на г, к, х), у родным склоне маюць таксама канчатак -і: нагі', му'хі, дзяўчы'нкі, Ю'ркі Канчаткі РОДНАГА склону множнага ліку: 1. Аснаўныя канчаткі: 1а)у мужчынскім і ніякім родзе пад націскам: -оў(-ёў*) Прыклады: сыны' - сыноў, зубры' - зуброў, сталы' - сталоў кавалі' - кавалёў, ласі' - ласёў, пні' - пнёў, палі' - палёў 1б) ува ўсіх родах, не пад націскам: -аў(-яў*): народы - народаў, школы - школаў, печы - печаў, моры - мораў вучні - вучняў, алені - аленяў, песьні - песьняў, пытаньні - пытаньняў

7 1в) у некаторых назоўніках жаноцкага роду, з чыстай асновай: -эй(-ей*) Прыклады: мышы - мышэ'й, гусі - гусе'й Або ў назоўніках, у якіх няма адзіночнага ліку: дзеці - дзяце'й, дзьверы - дзьвярэ'й, людзі - людзе'й, госьці - гасьце'йэй (* - назоўнікі зь мяккой асновай) 2. Iншыя магчымыя канчаткі назоўнікаў жаноцкага й ніякага роду: 2а) Калі аснова назоўніка ў множным ліку канчаецца злучэньнем двух або больш сугукаў, дык у родным склоне паяўляюцца ўстаўныя гукі: - о(ё*) пад націскам, і - а(е) не пад націскам. Прыклады: дочкі - дачок, вокны - акон, сёстры - сясьцёр, дні - дзён авечкі - авечак, вёскі - вёсак, рэчкі - рэчак 3. Некаторыя назоўнікі ужываюцца без канчатку ў родным склоне множнага ліку: рукі - рук, ногі - ног, гады - год ( можа быць і гадоў) ЗАЎВАГА Наступныя назоўнікі ў родным склоне множнага ліку павінны ўжывацца толькі з канчаткам, ніколі з чыстай асновай: а) назоўнікі жаноцкага роду, аснова якіх канчаецца на некалькі сугукаў, апошнім зь якіх в, л, м, н, р: клятваў, мётлаў, пальмаў, земляў... б) назоўнікі жаноцкага роду на -ня: песьняў, вішняў, лазьняў, студняў, кузьняў в) назоўнікі, якія без канчатку мусілі-б канчацца на -ў або -й: галоваў, а не галоў словаў, а не слоў станцыяў, а не станцый

8 БЕГЛЫЯ самагукі -О, -Е, або -А, -Е. У шмат якіх назоўніках мужчынскага роду, што канчаюцца ў назоўным склоне на -о, -ёк, -аць, -ец, або -ень, -ань, гэтыя самагукі ВЫПАДАЮЦЬ у іншых склонах адзіночнага ліку ды ўсіх склонах множнага ліку: Адзіночны лік НАЗ. сыно'к васілё'к кане'ц краве'ц дзень ве'расень РОД. сынка' васілька' канца' краўца' дня ве'расьня Множны лік НАЗ. сынкі' васількі' канцы' краўцы' дні ЗАЎВАГI: 1. У назоўніках кравец, шавец, травень пры выпаданьні беглага самагуку -е, папярэдні гук -В пераходзіць у -Ў: краўцы, шаўцы, у траўні 2. У некаторых назовах месяцаў(што канчаюцца на -ень, -ань), беглыя самагукі -е, -а часта НЯ ВЫПАДАЮЦЬ.Прыкладам: студзень у студзені ліпень у ліпені АЛЕ: верасень у верасьні сьнежань у сьнежні ВIНАВАЛЬНЫ склон назоўнікаў, Гэты склон адказвае на пытаньні КАГО? ШТО? Каго ты знаеш? Я знаю Любу. Што ты чытаеш? Я чытаю ліст. Назоўнікі ў вінавальным склоне ужываюцца: 1. Без прыназоўніка: пасьля пераходных дзеясловаў - такіх, якія азначаюць дзеяньне, што беспасярэдне пераходзіць на прадмет. Назоўнік, які азначае такі прадмет, у вінавальным склоне ужываецца без прыназоўніка: чытаю кнігу, пішу ліст.

9 2. З прыназоўнікамі ПРА, ПРАЗ, НА. Прыкладам: Ён пісаў пра падарожжа. Палажы кнігу на стол. Мы паехалі праз горад. Чакаю на маму. 3. З прыназоўнікамі У, НА, калі яны паказваюць кірунак. Тады назоўнік у вінавальным склоне адказвае на пытаньне КУДЫ? Куды йдзеш? Iду ў школу, на рэчку. 4. Для азначаньня часу дзеяньня, назоў дня ужываецца ў вінавальным склоне, з прыназоўнікам У: У пятніцу, у нядзелю, у панядзелак КАНЧАТКI вінавальнага склону адзіночнага ліку: 1. Назоўнікі жаноцкага й мужчынскага роду з канчаткамі -а, -я ў назоўным склоне, у вінавальным склоне прыймаюць канчаткі -у,-ю. Назоўны склон: школа, кніга, песьня, бацька, сябра Вінавальны склон: школ-у, кніг-у, песьн-ю, бацьк-у, сябр-у 2. Назоўнікі жаноцкага й ніякага роду з чыстай асновай, у вінавальным склоне маюць такую самую форму, як у назоўным склоне: Назоўны склон: мыш, печ, рэч, столь, поле Вінавальны склон: мыш, печ, рэч, столь, поле 3. Гэтае правіла таксама датычыцца назоўнікаў мужчынскага роду з чыстай асновай, якія азначаюць няжывыя прадметы: Назоўны склон: стол, часапіс, хлеб, ліст Вінавальны склон: стол, часапіс, хлеб, ліст 4. Назоўнікі мужчынскага роду, якія азначаюць жывыя прадметы, у вінавальным склоне маюць канчаткі такія самыя, як у родным склоне: Родны склон: няма настаўніка, каня, зайца Вінавальны склон: бачу настаўніка, каня, зайца. Канчаткі ВIНАВАЛЬНАГА склону множнага ліку: 1. Вінавальны склон множнага ліку назоўнікаў, якія азначаюць прадметы й няжывыя істоты, аднолькавы з назоўным склонам множнага ліку:

10 Назоўны скл.: Стаяць дамы Растуць кветкі Ляжаць пёры Вінавальны скл.: Бачу дамы Я рву кветкі Бяру алавікі й пёры. 2. Вінавальны склон множнага ліку назоўнікаў, што азначаюць асобу або іншую жывую йстоту, аднолькавы з родным склонам множнага ліку: Родны скл.: Вінавальны скл.: У братоў вялікі дом Я адведала братоў Калісь было шмат зуброў Ён расказваў пра зуброў АЛЕ: - пасьля дзеясловаў, што азначааюць канкрэтнае фізычнае дзеяньне, як паю, кармлю, ганю вінавальны склон множнага ліку назоваў жывелінаў аднолькавы з назоўным склонам множнага ліку: пасу каровы, паю коні, ганю козы і г.д. МЕСНЫ склон назоўнікаў, Гэты склон адказвае на пытаньні ДЗЕ?, або пры КIМ, ЧЫМ? Месны склон ужываецца толькі з прыназоўнікамі: У, НА, ПРЫ Дзе кніга? на стале' Дзе вучні? у кля'се КАНЧАТКI меснага склону адзіночнага ліку: 1) - е пасьля цьвярдое асновы для ўсіх родаў: на стале', на галаве', на акне', у сло'ве 1.1) канцавыя гукі Г, Х заднеязычнае асновы пераходзяць у канчатках у З, С: кні'га - у кні'зе, бе'раг - на бе'разе, Пра'га - у Пра'зе страха' - на страсе', кажу'х - у кажу'се 2) -э у назоўніках жаноцкага роду з канцавым гукам асновы на К, з націскам на канчатку: рука' у руцэ', рака' на рацэ' Тут гук К пераходзіць у Ц. 10

11 Такія канчаткі бываюць і ў месным склоне некаторых назоўнікаў ніякага й мужчынскага роду, з канцавым гукам асновы на К: малако' - на малацэ', язы'к - на языцэ' 3) -і, пасьля мяккое асновы для ўсіх родаў: конь на кані, зямля на зямлі, поле на полі рай у раі, лінія на лініі, жыцьцё у жыцьці Таксама, калі аснова канчаецца на гук -У: здароўе - у здароўі 4) -ы, пасьля цьвярдое й зацьвярдзелае асновы для ўсіх родаў: бор у бары, сонца на сонцы, печ у печы праца на працы, гара на гары У назоўніках жаноцкага роду пасьля заднеязычнае асновы на К, з канчаткам бяз націску, канцавое К пераходзіць у Ц: старонка на старонцы, рэчка на рэчцы кніжка у кніжцы, матэматыка у матэматыцы 5) -у (*-ю) для назоўнікаў мужчынскага роду, што азначаюць асобу( * пасьля мяккое асновы): Лявон - пры Лявону, Тамаш пры Тамашу Міхась пры Міхасю, каваль пры кавалю. Таксама для мужчынскага й ніякага роду пасьля заднеязычнае асновы на -К: сук на суку, вока на воку, Менск у Менску, сакавік у сакавіку, кастрычнік у кастрычніку і пасьля заднеязычнае асновы на -Г, -Х: страх - у страху, рог (вуліцы) на рагу, вуха у вуху. ЗАЎВАГI: 1)Перад зьмякчальным канчаткам -е канцавыя сугукі -Д і -Т пераходзяць у -ДЗ, -Ц ( правіла ДЗЕКАНЬНЯ, ЦЕКАНЬНЯ): вада у вадзе, плот на плоце, хата у хаце 2) Калі ў канцы цьвярдое асновы стаяць ДВА сугукі, дык зьмякчальны канчатак -е зьмякчае ня толькі апошні сугук, але й перадапошні - чытаем і пішам яго МЯККА: сасна на сасьне, бітва у біцьве, мост на мосьце гняздо у гнязьдзе, вясна аб вясьне. 11

12 МЕСНЫ склон назоўнікаў, множны лік: У месным склоне множнага ліку назоўнікі мужчынскага й ніякага роду, ды назоўнікі жаноцкага роду з чыстай асновай маюць канчаткі: -ох (- ёх) пад націскам: аб вало'х, на стало'х, на палё'х, аб ласё'х -ах(-ях) не пад націскам: у наро'дах, у мо'рах, аб це'сьцях, у зада'ньнях Назоўнікі жаноцкага роду роду на -а (-я) маюць заўсёды канчаткі -ах(-ях): у ха'тах, на нага'х, у рука'х, пры наста'ўніцах у пе'сьнях, на лі'ніях 12

13 ДАВАЛЬНЫ склон назоўнікаў, Гэты склон адказвае на пытаньні КАМУ? ЧАМУ? бяз прыназоўнікаў: Каму' Я'нка дае' кні'гу? Я'нка дае' кні'гу бра'т-у КАНЧАТКI давальнага склону адзіночнага ліку: 1) для ўсіх назоўнікаў мужчынскага й ніякага роду -у (-ю пасьля мяккой асновы): стол сталу, лекар лекару, акно акну, сонца сонцу бацька бацьку, Юрка Юрку, старшыня старшыню, судзьдзя судзьдзю 2) для ўсіх назоўнікаў жаноцкага роду канчаткі канчаткі такія-ж, як у месным склоне: 2.1.) -е у назоўніках зь цьвярдой асновай: кляса клясе, школа школе, мама маме 2. 2) -е ў назоўніках з заднеязычнай асновай на -Г, -Х: нага назе, муха мусе. Тут гукі -Г, -Х пераходзяць у -З, -С. 2.3) -і ў назоўніках зь мяккой асновай: хваля хвалі, песьня песьні, соль солі, радасьць радасьці 2.4.1) -ы ў назоўніках з зацьвярдзелай асновай: сястра сястры, вучаніца вучаніцы 2.4.2) -ы ў назоўніках з заднеязычнай асновай на -К, з канчаткам бяз націску:: сябро'ўка сябро'ўцы, каро'ўка каро'ўцы Тут гук -К пераходзіць у -Ц. 2.5) -э ў назоўніках з заднеязычнай асновай на -К, з націскам на канчатку: рука руцэ'. Гук -К пераходзіць у -Ц. 13

14 ДАВАЛЬНЫ склон назоўнікаў, множны лік: У давальным склоне множнага ліку назоўнікі мужчынскага й ніякага роду, ды назоўнікі жаноцкага роду з чыстай асновай маюць канчаткі: -ом (- ём) пад націскам: брато'м, ласё'м, палё'м -ам(-ям) не пад націскам: хло'пцам, ко'ням, пе'чам Назоўнікі жаноцкага роду на -а (-я) маюць заўсёды канчаткі -ам(-ям): рука'м, но'гам, пе'сьням ТВОРНЫ склон назоўнікаў, Творны склон адказвае на пытаньні КIМ? ЧЫМ? Ужываецца для азначаньня АСОБЫ або ПРЫЛАДЫ, якой выконваецца дзеяньне: Сшыток папраўлены настаўнікам ( кім?) Я пішу пяром (чым?). Я еду цягніком (чым?) Творны склон ужываецца таксама з прыназоўнікамі: 1) З, каб паказаць сумеснасьць прадметаў,прыкл.: настаўнік гаворыць з вучнем ен ідзе з братам хлеб з маслам ЗАЎВАГА: Перад словамі, якія пачынаюцца на некалькі сугукаў, пры чым першы зь іх З, С, Ж, Ш, прыназоўнік З можа зьмяняцца ў СА: з шклянкай са шклянкай са школай, са зброяй, са жменяй 2) ПАД, НАД, ЗА, ПЕРАД, каб паказаць месца дзеяньня: кот сядзіць пад сталом самалет ляціць над горадам за полем лес перад домам расьце елка 14

15 КАНЧАТКI творнага склону: 1) у назоўніках мужчынскага й ніякага роду -ом (*-ём) пад націскам -ам (*-ем) не пад націскам (* пасьля мяккое асновы) сталом, акном, жыцьцём за возерам, за полем, з бацькам, з вучнем са старшынём 2.1) у назоўніках жаноцкага роду: -ою (*-ёю), або скарочаныя -ой (*-ёй), пад націскам, -аю (*-яю), або скарочаныя -ай (*-яй), не пад націскам вадою або вадой, зямлёю або зямлёй радаю або радай, песьняю або песьняй 2.2) у назоўніках жаноцкага роду з чыстай асновай дапушчаюцца й канчаткі -у (*ю), пры чым 2.2.1) калі аснова канчаецца адным сугукам, дык гэты сугук перад канчаткам падвойваецца: соль сольлю, сталь стальлю ноч - ноччу, печ печчу 2.2.2) калі аснова канчаецца двума сугукамі, першы зь іх застаецца бяз зьмены: радасьць радасьцю старасьць старасьцю ТВОРНЫ склон назоўнікаў, множны лік ува ўсіх родах мае канчаткі -амі (*-ямі), незалежна ад націску: стала'мі, рука'мі, пё'рамі, наро'дамі, ві'шнямі, дня'мі Некаторыя назоўнікі, якія ў множным ліку назоўнага склону канчаюцца на -ці, або -дзі, у творным склоне прымаюць канчатак -ьмі: лю'дзі - людзьмі', дзе'ці - дзе'цьмі Іншыя назоўнікі, якія ў назоўным склоне ужываюцца толькі ў множным ліку (дзьверы, вушы, вочы), у творным склоне прымаюць канчатак -ы'ма: дзьвяры'ма, вушы'ма, ачы'ма 15

16 ДЗЕЯСЛОВЫ абазначаюць дзеяньні (пісаць, чытаць) - адказваюць на пытаньні ШТО РОБIЦЬ прадмет, асоба? ШТО РОБЯЦЬ прадметы, асобы? Зьмена дзеяслова ў часе, ліку й асобе завецца СПРАЖЭНЬНЕМ 1. Першае спражэньне дзеясловаў у цяперашнім часе: 1.1) неазначальнік дзеяслова з канчаткам -аць (чыт-а'ць, ве'д-аць, зьбір-а'ць) або -эць (хвар-э'ць), -уць (чуць), -ыць (мыць, шыць, выць) 16 Адзіночны лік -ю я веда-ю, чыта-ю, хварэ-ю -еш ты веда-еш, чыта-еш, хварэ-еш -е ён, яна, яно веда-е, чыта-е, хварэ-е Множны лік -ем(-ём*) мы веда-ем, чыта-ем, хварэ-ем -еце вы веда-еце, чыта-еце, хварэ-еце -юць яны веда-юць, чыта-юць, хварэ-юць * Калі канчатак пад НАЦIСKAM Неазначальнікі дзеясловаў 1-шага спражэньня з канчаткам -аць (казаць, пісаць) можна ўважаць рэгулярнымі - сустракаюцца найчасьцей. 1.1а) У некаторых дзеясловах сугукі ў канцы асновы могуць зьмяняцца (чаргавацца) С чаргуецца з Ш : піса'ць - пішу' З чаргуецца з Ж: каза'ць - кажу' К чаргуецца з Ч: пла'каць - пла'чу Т чаргуецца з Ч: тапта'ць - тапчу' Сугукі Ш, Ж, Ч, Р - зацьвярдзелыя. Пасьля іх канчаткі -ю, -еш, -е, -ем, -еце,-юць пераходзяць не пад НАЦIСКАМ у -у, -аш, -а, -ам, -аце,-уць

17 я пішу', кажу', пла'чу ты пі'шаш, ка'жаш, пла'чаш яна пі'ша, ка'жа, пла'ча а пад НАЦIСКАМ у -у, -эш, -э, -ом, -аце(-ацё), -уць мы пі'шам, ка'жам, пла'чам вы пі'шаце, ка'жаце, пла'чаце яны пі'шуць, ка'жуць, пла'чуць ЗАЎВАГА: Зьмена націску залежна ад асобы: У словах казаць, пісаць, таптаць толькі ў 1-шай асобе адзіночанага ліку націск стаіць на апошнім складзе (кажу', пішу', тапчу'), у іншых асобах націск пераходзіць на першы склад (ка'жаш, пі'шаш, то'п-чаш). 1.2) неазначальнік дзеяслова з канчаткам -ава'ць: буд-ава'ць, турб-ава'ць,(таксама зл-ава'ць, пс-ава'ць) Канчаткі гэтых дзеясловаў дадаюцца да асновы цяперашняга часу ў першай асобе адзіночнага ліку - АЦЧ (буду', злу'-, псу'): Адзіночны лік Множны лік я буд-у'ю мы буд-у'ем ты буд-у'еш вы буд-у'еце ён, яна, яно буд-у'е яны буд-у'юць 1.3) Дзеясловы 1-шага спражэньня з нерэгулярнымі неазначальнікамі, з канчаткамі -чы: пячы', сячы', цячы' У цяперашнім часе канцавы сугук асновы Ч мяняецца на К у першай асобе адзіночнага ліку й у 3-яй асобе множнага ліку: пяку, пякуць. я пяку', сяку', мы пячо'м, сячо'м, ты пячэ'ш, сячэ'ш, вы пе*чаце'(-цё'), се*чаце'(-цё'), ён (яна') пячэ', сячэ', яны пяку'ць, сяку'ць У гэтай групе дзеясловаў канчаткі ўсіх асобаў на КАНЧАТКУ. Таму маем канчаткі -у,-э'ш, -э', -ом, -аце'(-цё'), -у'ць ЗАЎВАГА: Канчаткі 2-ой асобы множнага ліку пад НАЦIСКАМ могуць быць розныя: -це' (на паўдні Беларусі), або -цё' (на поўначы й цэнтры Беларусі) Абодва канчаткі правільныя. 17

18 * Паводля правілаў ЯКАНЬНЯ, гук -я ў другім складзе перад націскам пераходзіць у -е. 1.4) Дзеясловы 1-шага спражэньня з нерэгулярнымі неазначальнікамі, з канчаткам -гчы: сьцерагчы', магчы', ле'гчы У гэтай групе канцавы сугук асновы мяняецца на -ж у ўсіх асобах, апрача 1-шай адзіночнага і 3-яй асобы множнага ліку: я сьцерагу' мы сьцеражо'м ты сьцеражэ'ш вы сьцеражаце' (-ацё') ён, яна сьцеражэ' яны сьцерагу'ць У гэтым дзеяслове й падобных (берагчы) пасьля зацьвярдзелага -ж пад НАЦIСКАМ маем канчаткі -эш, э, ом, -аце' (-ацё'), -уць а бяз НАЦIСКУ канчаткі -аш, -а, -ам, -аце, -уць як у словах магчы', ле'гчы : я магу', ля'гу мы мо'жам, ля'жам ты мо'жаш, ля'жаш вы мо'жаце, ля'жаце ён (яна') мо'жа, ля'жа яны мо'гуць, ля'гуць 1.5) Дзеясловы 1-шага спражэньня з нерэгулярнымі неазначальнікамі, з канчаткам -сьці: ісьці, красьці, класьці, весьці. У іх аснова цяперашняга часу (АЦЧ) канчаецца на -д: я іду', кладу' мы ідзё'м, кладзё'м ты ідзеш, кладзе'ш вы ідзяце'(-цё'), кладзяце'(-цё') ён (яна') ідзе', кладзе' яны іду'ць, кладу'ць ЗАЎВАГI: * - Сугук -д перад зьмякчальнымі самагукамі -е, -ё ў канчатку пераходзіць у -дз ( ідзе', кладзе', вядзе') У вышэй пададзеных дзеясловах канчаткі заўсёды пад НАЦIСКАМ. Таму, паводля правіла ЯКАНЬНЯ, у слове весьці, у аснове цяперашняга часу, -е пераходзіць у -я. (вяду) Падобна спрагаюцца дзеясловы се'сьці, е'хаць (канчаткі бяз НАЦIСКУ) я ся'ду, е'ду мы ся'дзем, е'дзем ты ся'дзеш, е'дзеш вы ся'дзеце, е'дзеце ён, яна' ся'дзе, е'дзе яны' ся'дуць, е'дуць 18

19 1.6) Дзеясловы 1-шага спражэньня з нерэгулярнымі неазначальнікамі, з канчаткам -сьці: ве'зьці, не'сьці, ле'зьці, гры'зьці: У іх аснова цяперашняга часу (АЦЧ) губляе мяккі знак: вяз-, няс-, я вязу', нясу' мы вязе'м, нясе'м ты вязе'ш, нясе'ш вы везяце'(-цё'), несяце'(-цё') ён, яна' вязе', нясе' яны' вязу'ць, нясу'ць Падобна спрагаюцца дзеясловы расьці', пле'сьці: У дзеяслове расьці' аснова цяперашняга часу (АЦЧ) канчаецца на -ст а ў слове пле'сьці канчаецца на -т: я расту', пляту' мы расьце'м, пляце'м ты расьце'ш, пляце'ш вы расьцяце'(-цё'), плецяце'(-цё') ён расьце', пляце' яны' расту'ць, пляту'ць 1.7)Дзеясловы 1-шага спражэньня з нерэгулярнымі неазначальнікамі: пя - я'ць, да - ва'ць, браць, хац - е'ць. Канчаткі гэтых дзеясловаў дадаюцца да асноваў цяперашняга часу ў першай асобе адзіночнага ліку (АЦЧ): пя (пя-ю', пя-е'ш, пя-е', пя-ё'м, пе-яце'*, пя-ю'ць) да (да-ю', да-е'ш, да-е', да-ё'м, да-яце', да-ю'ць) бяр (бяр-у', бяр-э'ш, бяр-э', бяр-о'м, бер-ацё'*, бяр-у'ць) хач (хач-у', хо'ч-аш, хо'ч-а, хо'ч-ам, хо'ч-аце, хо'ч-уць)** * Правілы АКАНЬНЯ у другім складзе перад націскам Я пераходзіць у Е, калі ў першым складзе перад націскам ужо ёсьць Я або А. ** У гэтым прыкладзе маем зьмену націску залежна ад асобы. 1.8) Дзеясловы 1-шага спражэньня з нерэгулярнымі неазначальнікамі, з канчаткам -іць: піць, біць, віць. У гэтых дзеясловах пасьля асновы (п, б, в) канчатак творыць новы склад і аддзяляецца апострафам : * У дзеяслове віць гук В пераходзіць у Ў. Тут апостраф непатрэбны. я п ю, б ю, ўю ты п еш, б еш, ўеш ён п е, б е, ўе мы п ём, б ём, ўём вы п яцё', б яцё', ўяцё' яны п юць, б юць, ўюць * У гэтай групе дзеясловаў націскі заўсёды на канчатку. 19

20 Спражэньне дзеяслова ліць і ўтвораных ад яго залі'ць, вы'ліць: я льлю, зальлю' мы льлём, зальлё'м ты льлеш, зальле'ш вы льляцё', зальляцё' ён льле, зальле' яны' льлюць, зальлю'ць 1.9)Дзеясловы 1-шага спражэньня зь нерэгулярнымі неазначальнікамі: жыць, плысьці', раўці'. У гэтых дзеясловах аснова цяперашняга часу (АЦЧ) канчаецца сугукам -в: жыв, плыв, рав я жыву', плыву', раву' мы жывем, плывем, ты жыве'ш, плыве'ш вы жывяцё', плывяцё', ён, яна' жыве', плыве' яны' жыву'ць, плыву'ць Тут канчаткі ПАД НАЦIСКАМ 1.10) Асобная група дзеясловаў 1-шага спражэньня : даць, есьці. я дам, ем мы дамо', ямо' ты дасі', ясі ' вы дасьцё', ясьцё' ён, яна' дасьць, есьць яны' даду'ць, яду'ць 1.11) Дзеяслоў быць: У цяперашнім часе ўсе асобы адзіночнага й множнага ліку а) маюць адну хорму: ёсьць, або б) зусім выпускаюцца між прадметам сказу й выказьнікам, я дома, я ёсьць дома. На пісьме можна ўжыць працяжнік ( я дома) У будучым часе канчаткі дадаюцца да асновы цяперашняга часу ў першай асобе адзіночнага ліку(ацч): бу'д. я бу'ду мы бу'дзем ты бу'дзеш вы бу'дзеце ён бу'дзе яны' бу'дуць 20

21 У дзеяслове мець толькі неазначальнік нерэгулярны. Iнакш гэты дезеяслоў належыць да 1-шага спражэньня канчаткі дадаюцца да асновы цяперашняга часу (АЦЧ): ма'. я ма'ю ты ма'еш ён ма'е мы ма'ем вы ма'еце яны' ма'юць 2. Другое спражэньне дзеясловаў у цяперашнім часе: 2.1) неазначальнік дзеяслова з канчаткам -іць (-ыць*): (* канчатак пасьля зацьвярдзелай асновы) хвал-і'ць, вар-ы'ць, гавар-ы'ць Адзіночны лік -ю (-у*) я хвал-ю', вар-у', гавар-у' -іш (-ыш*) ты хва'л-іш, ва'р-ыш, гаво'р-ыш ** -іць (-ыць*) ён хва'л-іць, ва'р-ыць, гаво'р-ыць Множны лік -ім (-ым*) мы хва'л-ім, ва'р-ым, гаво'р-ым -іце (-ыце*) вы хва'л-іце, ва'р-ыце, гаво'р-ыце -яць (-аць*) яны хва'л-яць, ва'р-аць, гаво'р-аць **Зьмена націску залежна ад асобы Неазначальнікі дзеясловаў 2-ога спражэньня з канчаткам -іць (*-ыць) ( хваліць, варыць) можна ўважаць рэгулярнымі - сустракаюцца найчасьцей. ЗАЎВАГА да канчаткаў 3-яе асобы адзіночнага ліку: Канчаткі -іць (*-ыць) агульна-прынятыя ў сёньняшнім клясычным правапісе ( тарашкевіцы). Iмі карыстаюцца пераважна паўночна- й паўдзённа беларускія гаворкі. Апрача іх, у цэнтральна-беларускіх гаворках ( ад Віленшчыны на захадзе да Браншчыны на ўсходзе) шырака ўжываюцца канчаткі -е (*-а), спэцыфічныя толькі беларускай мове - залежныя ад націску на канчатку слова. Таму іх прапануем карыстацца ў літаратурнай мове - тарашкевіцы. Гэтак, замест зваротаў: ён, яна ходзіць, просіць, носіць, гаворыць, варыць, курыць, можна сказаць: ён, яна' хо'дзе, про'се, но'се, гаво'ра, ва'ра, ку'ра. (* канчатак пасьля зацьвярдзелай асновы). 21

22 2.2) У некаторых дзеясловах 2-га спражэньня канцавы сугук асновы мяняецца (толькі ў 1-шай асобе адзіночнага ліку) Гук С пераходзіць у Ш (прасі'ць - прашу') Гук ДЗ пераходзіць у ДЖ (хадзі'ць - хаджу') прасіць, хадзіць. Адзіночны лік я прашу', хаджу' ты про'сіш, хо'дзіш ** ён про'сіць, хо'дзіць ** Множны лік мы про'сім, хо'дзім ** вы про'сіце, хо'дзіце ** яны про'сяць, хо'дзяць ** **Зьмена націску залежна ад асобы, Падобна спрагаюцца дзеясловы сядзе'ць, глядзе'ць: Адзіночны лік я сяджу', гляджу' ты сядзі'ш, глядзі'ш ён сядзі'ць, глядзі'ць Множны лік мы сядзі'м, глядзі'м вы сядзіце'(-цё), глядзіце'(-цё) яны сядзя'ць, глядзя'ць 2.3) Калі ў неазначальніку аснова канчаецца на губныя сугукі Б, П, М, В (у словах рабі'ць, купі'ць, любі'ць, пра'віць, лаві'ць), дык у 1-шай асобе адзіночнага ліку дадаецца гук Л (раблю і г.д.) Адзіночны лік я раблю', куплю', пра'ўлю, лаўлю' ты ро'біш, ку'піш, пра'віш, ло'віш ён ро'біць, ку'піць, пра'віць, ло'віць 22

23 Множны лік мы ро'бім, ку'пім, пра'вім, ло'вім вы ро'біце, ку'піце, пра'віце, ло'віце яны ро'бяць, ку'пяць, пра'вяць, ло'вяць ЗАЎВАГА: У 1-шай асобе дзеясловаў правіць, лавіць гук В перад Л пераходзіць у Ў. Падобным спосабам спрагаецца дзеяслоў спаць: сьплю, сьпіш, сьпіць, сьпім, сьпіце', сьпяць 2.4) неазначальнік дзеяслова з канчаткам -яць (-аць*): ста-я'ць, маўч-а'ць, ляж-а'ць Адзіночны лік я ста-ю', маўч-у' ты ста-і'ш, маўч-ы'ш ён ста-і'ць, маўч-ы'ць Множны лік мы ста-і'м, маўч-ы'м вы ста-іцё', маўч-ыцё' яны ста-я'ць, маўч-а'ць * У гэтай групе дзеясловаў націскі заўсёды на канчатку. ЗАГАДНЫ ЛАД дзеясловаў можа ўтварацца з АЦЧ = асновы цяперашняга часу ў першай асобе адзіночнага ліку (гл. бач. 17), або ад (АЦЧ-2) = асновы цяперашняга часу ў другой асобе адзіночнага ліку: Прыклады: 2-ая асоба адзіночнага ліку ты чыта'-еш ты гаво'р-ыш ты буду'-еш (АЦЧ-2) чыта' гаво'р буду' 23

24 1. У загадным ладзе 2-ая асоба адзіночнага ліку мае такія канчаткі: 1а: -й, калі АЦЧ канчаецца самагукам чыта'-й! сьпява'-й! буду'-й! 1б: -і, або -ы* (* пасьля зацьвярдзелых) калі АЦЧ канчаецца адным сугукам: няс-і' (ад нясу'), гавар-ы' ( ад гавару') або групай сугукаў: крыкн-і (ад кры'кну), сьвісьн-і (ад сьві'сну) 1в: -ь, калі АЦЧ - 2 канчаецца мяккім сугукам: кін-ь ( ад кінеш), сядз-ь (ад сядзеш) ня мае канчатку, калі АЦЧ - 2 канчаецца зацьвярдзелым сугукам: рэж (ад рэжаш), плач (ад плачаш) 2. 1-ая асоба множнага ліку мае канчаткі: 2а) -йма, калі АЦЧ канчаецца самагукам чыта'-йма! сьпява'-йма! буду'-йма! 2б) -ем, або -эм* (* пасьля зацьвярдзелых) калі ў загадным ладзе 2-ой асобы адзіночнага ліку маем канчаткі -і, або -ы*(нясі', гавары') няс-е'м! гавар-э'м! 3. 2-ая асоба множнага ліку мае канчаткі: 3а) - а'йце! ( чыт-а'йце!, сьпяв-а'йце!) 3б) - е'це, або -э'це* (няс-е'це!, гавар-э'це!), або - і'це, або -ы'це* (няс-і'це!, гавар-ы'це!) ЗАЎВАГА: Хаця канчаткі - е'це, -э'це менш пашыраныя (сустракаюцца больш на паўдзённым захадзе Беларусі), прапануем карыстацца імі ў літаратурнай мове, бо гэта чыста беларуская асаблівасьць яя асоба загаднага ладу складаецца з часьцінкі няха'й (або хай) перад 3-яй асобай цяперашняга часу: адзіночны лік няха'й ( хай) чыта'е! множны лік няха'й ( хай) чыта'юць! 5. Дзеясловы піць, біць, ліць у загадным ладзе маюць формы: п-і, п-е'це (ад АЦЧ - 2 п'еш) б-і, б-е'це (ад АЦЧ - 2 б'еш) л-і, льл-е'це (ад АЦЧ - 2 льлеш) 24

25 МIНУЛЫ ЧАС дзеясловаў: 1. Дзеясловы зь неазначальнікамі -аць, -іць (-ыць*) - якія сустракаюцца найчасьцей, у мінулым часе дастаюць канчаткі: -ў у мужчынскім родзе, -ла у жаноцкім родзе, -ла (-ло) у ніякім родзе, -лі ў множным ліку. ад чыта'ць ён чыта'ў, яна' чыта'ла, яны' чыта'лі ад рабі'ць ён рабі'ў, яна' рабі'ла, яны' рабі'лі. 2. Падобныя канчаткі дастаюць дзеясловы зь неазначальнікамі на -сьці, але толькі тыя, у якіх АЦЧ канчаецца на -т або -д ( гэтыя -т і -д у мінулым часе выпадаюць): пле'сьці (я пляту' ) плёў, пляла', пляло', плялі' цьвісьці' (я цьвіту') цьвіў, цьвіла', цьвіло', цьвілі' ве'сьці (я вяду') вёў, вяла', вяло', вялі' се'сьці (я ся'ду) сеў, се'ла, се'ла, се'лі 3. Усе іншыя дзеясловы зь неазначальнікамі на -сьці, -зьці, -чы у мінулым часе - у мужчынскім родзе адзіночнага ліку канчаюцца на апошні сугук АЦЧ, а не на -ў. - у жаноцкім і ніякім родах адзіночнага ліку, а таксама ў множным ліку, захоўваюць канчаткі -ла, -ла(ло), -лі ПРЫКЛАДЫ : ад не'сьці (я нясу') ён нёс, яна' не'сла, яно' не'сла, яны' не'сьлі ад трэ'сьці (я трасу') ён трос, яна' трэ'сла, яны' трэ'сьлі ад ве'зьці (я вязу') ён вёз, яна' ве'зла, яны' ве'зьлі ад бе'гчы (я бягу') ён бег, яна' бе'гла, яны' бе'глі 25

26 4. Некаторыя дзеясловы, якія ў неазначальніку маюць суфікс -ну (цягнуць, кінуць) захоўваюць у мужчынскім родзе гэты суфікс часта і ў мінулым часе: цягну'ць цягну'ў кі'нуць кі'нуў У іншых гэты суфікс можа адпасьці: прывыкнуць прывык, але можа быць і прывыкнуў ахрыпнуць ахрып, але можа быць і ахрыпнуў ДЗЕЯПРЫСЛОЎI - гэта прыслоўі, утвораныя ад дзеясловаў. Дзеяпрыслоўі незакончанага трываньня творацца ад 3-яе асобы множнага ліку, цяперашняга часу: У 1-шым спражэньні канчаткі -уць (-юць) замяняюцца на -учы (-ючы): пі'шуць - пі'шучы, хо'чуць - хо'чучы, іду'ць - ідучы' У 2-ім спражэньні канчаткі -аць (-яць) замяняюцца на -ачы (-ячы): но'сяць - но'сячы, лю'бяць - лю'бячы, ходзяць - хо'дзячы У мешаным спражэньні такія-ж канчаткі, толькі націск у дзеяпрыслоўі пераходзіць на 1-шы склад: глядзя'ць - гле'дзячы, сядзя'ць - се'дзячы, стая'ць - сто'ячы ЗАЎВАГА: Калі ў 3-яй асобе множнага ліку, цяперашняга часу, націск стаіць на канчатку (іду'ць), дык у дзеяпрыслоўі ён таксама пераходзіць на канчатак: іду'ць - ідучы', пяю'ць - пяючы'. Дзеяпрыслоўі закончанага трываньня творацца ад дзеясловаў закончанага трываньня мінулага часу ( адзіночнага ліку мужчынскага роду) пры дапамозе суфіксу -шы: напіса'ў - напіса'ўшы, зрабі'ў - зрабі'ўшы, прынё'с - прынё'сшы, пабег - пабе'гшы 26

27 АСОБАВЫЯ займеньнікі - скланеньне: Я, ТЫ, ЁН-ЯНА'-ЯНО', МЫ, ВЫ, ЯНЫ' Адзіночны лік Пытаньне 1-ая асоба 2-ая асоба 3-яя асоба Хто? я ты ён, яна', яно' Каго? мяне' цябе' яго', яе', яго' Каму? мне табе' яму', ёй, яму' Каго? мяне' цябе' яго', яе', яго' Кім? мно'ю табо'ю ім, ё'ю(ё'й), ім пры кім? пры мне пры табе' пры ім, ёй, ім Множны лік Пытаньне 1-ая асоба 2-ая асоба 3-яя асоба Хто? мы вы яны' Каго? нас вас іх Каму? нам вам ім Каго? нас вас іх Кім? на'мі ва'мі і'мі пры кім? пры нас пры вас пры іх IНШЫЯ займеньнікі - пытальныя, неазначаныя, адмоўныя - скланеньне: Склон пытальныя неазнач. адмоўныя Назоў. хто, што не'хта, не'шта ніхто', нішто' Родны каго', чаго' не'кага, не'чага ніко'га, нічо'га Даваль. каму' не'каму ніко'му Вінав. каго', што не'кага, не'шта ніко'га, нішто' Творн. кім, чым не'кім, не'чым нікі'м, нічы'м Месн. пры кім, чым пры не'кім, не'чым пры нікі'м, нічы'м 27

28 ПРЫМЕТНIКI - скланеньне (адзіночны лік): 1. Аснова цьвярдая, зацьвярдзелая, націск на канчатку: Склон Муж.род Ніякі род. Жан. род НАЗ. цьвярды' цьвярдо'е цьвярда'я РОД. цьвярдо'га цьвярдо'га цьвярдо'е (-ой**) ДАВ. цьвярдо'му цьвярдо'му цьвярдо'й ВIН. як НАЗ.,РОД.* цьвярдо'е цьвярду'ю ТВОР. цьвярды'м цьвярды'м цьвярдо'ю (-ой**) МЕС. у цьвярды'м у цьвярды'м у цьвярдо'й 2. Аснова заднеязычная (г,к,х), націск на канчатку: НАЗ. сухі' сухо'е суха'я РОД. сухо'га сухо'га сухо'е (-ой**) ДАВ. сухо'му сухо'му сухо'й ВIН. як НАЗ.,РОД.* сухо'е суху'ю ТВОР. сухі'м сухі'м сухо'ю (-ой**) МЕС. у сухі'м у сухі'м у сухо'й 3. Аснова цьвярдая, зацьвярдзелая, націск на аснове: НАЗ. чо'рны чо'рнае чо'рная РОД. чо'рнага чо'рнага чо'рнае(-ай**) ДАВ. чо'рнаму чо'рнаму чо'рнай ВIН. як НАЗ.,РОД.* чо'рнае чо'рную ТВОР. чо'рным чо'рным чо'рнаю (-ай**) МЕС. у чо'рным у чо'рным у чо'рнай 4. Аснова заднеязычная (г,к,х), націск на аснове: НАЗ. ні'зкі ні'зкае ні'зкая РОД. ні'зкага ні'зкага ні'зкае (-ай**) ДАВ. ні'зкаму ні'зкаму ні'зкай ВIН. як НАЗ.,РОД.* ні'зкае ні'зкую ТВОР. ні'зкім ні'зкім ні'зкаю (-ай**) МЕС. у ні'зкім у ні'зкім у ні'зкай 28

29 5. Аснова мяккая, націск на аснове (заўсёды): НАЗ. сі'ні сі'няе сі'няя РОД. сі'няг сі'няга сі'няе (-яй**) ДАВ. сі'няму сі'няму сі'няй ВIН. як НАЗ.,РОД.* сі'няе сі'нюю ТВОР. сі'нім сі'нім сі'няю (-яй**) МЕС. у сі'нім у сі'нім у сі''няй ЗАЎВАГI: * у мужчынскім родзе ВIНАВАЛЬНЫ склон = РОДНЫ склон калі прыметнік абазначае ЖЫВУЮ IСТОТУ. У іншых выпадках ВIНАВАЛЬНЫ склон = НАЗОЎНЫ склон ** Поўныя канчаткі прыметнікў жаноцкага роду: -о'е, -ае, -яе ў родным склоне -о'ю, -аю, -яю ў творным склоне ужываюцца, калі наступнае слова пачынаецца СУГУКАМ, а кароткія канчаткі (-ой,-ай,яй) калі наступнае слова пачынаецца САМАГУКАМ Род. склон: новае хаты новай адзежы Твор. склон: новаю хатаю новай адзежай ПРЫМЕТНIКI - скланеньне (множны лік): У множным ліку прыметнікі маюць адну форму для ўсіх трох родаў: Адзіночны лік: добры хлопец, добрая дзяўчына, добрае дзіця Множны лік: добрыя ( хлапцы, дзяўчаты, дзеці) 1. Аснова цьвярдая, зацьвярдзелая, незалежна ад націску: НАЗ. чо'рныя, стары'я РОД. чо'рных, стары'х ДАВ. чо'рным, стары'м ВIН. як НАЗ.,РОД.* (гл. Заўвагу вышэй) ТВОР. чо'рнымі, стары'мі МЕС. у чо'рных, стары'х 29

30 2. Аснова мяккая і заднеязычная (г,к,х), незалежна ад націску: НАЗ. сі'нія, даўгі'я, ні'зкія, сухі'я РОД. сі'ніх, даўгі'х, ні'зкіх, сухі'х ДАВ. сі'нім, даўгі'м, ні'зкім, сухі'м ВIН. як НАЗ.,РОД.* (гл. Заўвагу вышэй) ТВОР. сі'німі, даўгі'мі, ні'зкімі, сухі'мі МЕС. у сі'ніх, даўгі'х, ні'зкіх, сухі'х ПРЫМЕТНIКI - ступені ПАРАЎНАНЬНЯ (звычайная, вышэйшая, найвышэйшая): 1. Вышэйшая ступень: - паказвае, што ў вадным прадмеце якасьці больш, як у другім, творыцца тым, што да асновы прыметнікаў у звычайнай ступені ( прыкл. новы) дадаюцца суфіксы: -е'йшы, -э'йш, -ш сі'н - і, но'в - ы прыго'ж - ы малад - ы' сіне'йшы, наве'йшы, -ая, -ае прыгажэ'йшы, -ая, -ае маладзе'йшы, -ая, -ае або мало'дшы, -ая, -ае 1а) У прыметніках з заднеязычнай асновай (на г, к, х) у вышэйшай ступені Г чаргуецца з Ж: тугі' тужэ'йшы К чаргуецца з Ч: мяккі' мякчэ'йшы Х чаргуецца з Ш: сухі' сушэ'йшы Таксама ў канцы асновы часта С чаргуецца з Ш: высо'кі вышэ'йшы З чаргуецца з Ж: ні'зкі ніжэ'йшы 1б) У некаторых прыметніках з асновай -к, або -ок у вышэйшай ступені гэтыя гукі выпадаюць: каро'ткі караце'йшы, або каро'тшы глыбо'кі глыбе'йшы ні'зкі ніжэ'йшы 30 высо'кі вышэ'йшы

31 1в) Некаторыя прыметнікі, як благі (дрэнны, кепскі), вялікі, малы, добры вышэйшую ступень параўнаньня утвараюць ад іншага караня: благі (дрэнны, кепскі) горшы вялікі большы малы меншы добры лепшы 1г) Часамі выгадней карыстацца складанай формай вышэйшае ступені прыметнікаў даданьнем словаў больш або менш: ціхі' больш ціхі' сьпе'лы менш сьпе'лы СКЛАНЕНЬНЕ прыметнікаў у вышэйшай ступені: аднолькавае, як прыметнікаў у звычайнай ступені: У вялі'кай шко'ле у бо'льшай шко'ле До'брыя ву'чні ле'пшыя ву'чні 2. Найвышэйшая ступень прыметнікаў творыцца 2.1. даданьнем прыстаўкі -най да вышэйшае ступені: старэйшы найстарэйшы горшая найгоршая Гэты спосаб тварэньня найвышэйшае стуені сустракаецца найчасьцей даданьнем займеньнікаў са'мы -ая -ае да звычайнае або вышэйшае ступені: са'мы глыбокі (або са'мы глыбейшы) са'мае старое (або са'мае старэйшае) СКЛАНЕНЬНЕ прыметнікаў у найвышэйшай ступені: аднолькавае, як прыметнікаў у вышэйшай ступені: найлепшага вучня у найлепшай школе 31

32 ПРЫСЛОЎI (якасныя) - ступені ПАРАЎНАНЬНЯ (звычайная, вышэйшая, найвышэйшая): 1. Якасныя прыслоўі ў звычайнай ступені творацца - даданьнем канчатку -а пасьля адпаведнага прыметніка: прыметнік мо'цны слабы' прыго'жы дарагі' даўгі' вясе'лы высо'кі прыслоўе мо'цна сла'ба прыго'жа до'рага* доў'га* ве'села* вы'сака* * ЗАЎВАГА: У некаторых прыслоўях, створаных з прыметнікаў, націск пераходзіць на першы склад: слабы' - сла'ба, даўгі' - доў'га Дзякуючы таму, часам чуем (і пішам) адваротнае аканьне (яканьне): прыкл. у словах даўгі', вясё'лы -а, -я пераходзіць назад у -о, -е (до'ўга, ве'села) 2. Вышэйшая ступень прыслоўяў творыцца ад звычайнае даданьнем суфіксаў -ей або -эй. мо'цна мацне'й** прыго'жа прыгажэ'й** сла'ба слабе'й ** ЗАЎВАГА: Гэтыя суфіксы (-ей, -эй) пераважна пад націскам. Таму ў рэшце слова самагукі -о,-е пераходзяць у -а, -я паводля правіла аканьня (яканьня) 32

33 2а). У вышэйшай ступені прыслоўяў часта адбываецца чаргаваньне сугукаў -г, -х, -к на -ж, -ш, -ч: до'ўга даўжэ'й ці'ха цішэ'й мя'кка мякчэ'й ху'тка хутчэ'й 2б) У вышэйшай ступені прыслоўяў часта адбываецца выпаданьне суфіксаў -к, -ок, -ак: блі'зка бліжэ'й ця'жка цяжэ'й шы'рака шырэ'й глы'бака глыбе'й 2в) У прыслоўях, утвораных ад прыметнікаў зь нерэгулярнай вышэйшай ступеняй, вышэйшая ступень таксама творыцца падобным спосабам, ад таго-ж іншага караня: до'бра лепш (або, ле'пей, ляпе'й) бла'га, дрэ'нна, ке'пска горш (або го'рай) ма'ла менш (або ме'ней) шмат больш (або бо'лей) 3. Найвышэйшая ступень прыслоўяў творыцца ад вышэйшае ступені далучэньнем прыстаўкі -най: мацне'й наймацне'й хутчэ'й найхутчэ'й цяжэ'й найцяжэ'й больш найбо'льш 33

34 ЯКАНЬНЕ (пераход Ё у Я) Сугук Ё бывае толькі пад націскам (цё'плы, цё'мны) Калі націск у слове пераходзіць на іншы склад, Ё пераходзіць у Я (цяпле'й, цямне'ць) ЯКАНЬНЕ (пераход Е у Я) Гук Е можа быць з НАЦІСКАМ і безь яго. Правапіс часткі НЕ, прыназоўніка БЕЗ: Гэтыя часткі мовы ня маюць націску У першым складзе ПЕРАД НАЦІСКАМ ( Н-1) ў іх гук Е пераходзіць у Я - нядо'бры, ня ро'біш, Н-1 Н Н-1 Н бяздо'льны, бяз ды'му. Н-1 Н Н-1 Н Але: калі НЕ, БЕЗ стаяць 2 або больш складоў перад націскам, а ў першым складзе перад націскам (Н-1) ужо маем А або Я, дык тады гук Е ў НЕ, БЕЗ застаецца, не пераходзіць у Я. невялі'чкі, не благі', Н-2 Н-1 Н Н-2 Н-1 Н без вады', без дажджу'. Н-2 Н-1 Н Н-2 Н-1 Н Але: калі ў такім выпадку ў першым складзе перад націскам ( Н-1) стаяць іншыя самагукі, чымся А або Я, дык тады гук Е пераходзіць у Я. ня дурны', ня куры'ць, бязь лісто'ў. Н-2 Н-1 Н Н-2 Н-1 Н Н-2 Н-1 Н 34

35 АГУЛЬНАЕ ПРАВIЛА: Калі ў першым складзе ПЕРАД НАЦІСКАМ ( Н-1) стаіць Я (калянда'р, гляда'ч), і ў множным ліку націск у слове пераходзіць на 1 склад далей: календары', гледачы' а ў першым складзе ПЕРАД НАЦІСКАМ ( Н-1) ужо маем гук А або Я, дык у другім складзе ПЕРАД НАЦІСКАМ ( Н-2) Я пераходзіць назад у Е (календары', гледачы'). калянда'р календ-а-ры' Н-1 Н Н-2 Н-1 Н гляда'ч глед-а-чы' Н-1 Н Н-2 Н-1 Н Р О З Ь Н І Ц Ы паміж беларускім клясычным правапісам (тарашкевіцай) і г.зв. «наркомаўкай» ( савецкім правапісам). Найбольш выразныя рысы клясычнага правапісу, якія добра перадаюць беларускую вымову, і якія былі скасаваныя савецкім правапісам («наркомаўкай»): 1. Згрупаваньні двух пасьлядоўных мяккіх сугукаў Ц, З, Ц, ДЗ, Н, Л. Мяккая вымова апошняга мяккога сугуку азначаецца гэткімі спосабамі: а) пісаньнем мяккога знаку Ь пасьля яго: косьць, радасьць, злосьць б) пісаньнем зьмякчальных самагукаў Я, Е, Ё, Ю, I пасьля яго: расьце, косьці, разьліць, езьдзіць, сьнег, пісаньне, жыцьцё У гэтых выпадках наркомаўскі правапіс ня прызнае мяккай вымовы пачатковага сугуку ў згрупаваньні ён касуе першы мяккі знак, з такімі вынікамі: косць (заміж клясычнага косьць), радасць, расце, косці, разліць, ездзіць, снег, пісанне, жыццё. Такая вымова згрупаваных мяккіх сугукаў ненатуральная, штучная. Яна набліжае беларускую вымову да расейскай. 2. Згрупаваньні такога роду: мяккі сугук + губны сугук Б, П, В, М, К + нескладатворны самагук Я, Е, Ё, Ю, I. 35

36 Прыклады: сь-в-ятло, зь-б-яру, сь-п-ех, зь-м-ена, ась-к-епак. У гэтых выпадках наркомаўскі правапіс таксама ня прызнае мяккай вымовы пачатковага сугуку, з такімі вынікамі: святло (заміж класычнага сьвятло), збяру, спех, змена, аскепак. Такая вымова ненатуральная, штучная. 3. Наркомаўскі правапіс ня прызнае зьмякчэньня сугуку З (якім канчаюцца прыназоўнікі або прыстаўкі)перад складатворнымі самагукамі я, е, ё, ю, і У «наркомаўцы» гэты гук застаецца цьвёрдым, і пасьля яго можа ўжывацца апостраф (пасьля прыставак). Прыклады: з ява (заміж клясычнага зьява) уз ехаць, з есці (заміж клясычных узьехаць, зьесьці) з імі (заміж клясычнага зь імі) з ёю (заміж клясычнага зь ёю) 4. Правапіс часткі НЕ, прыназоўніка БЕЗ: Клясычны правапіс тут мае ясныя правілы: Гук Е ў іх пераходзіць у Я, калі стаіць беспасярэдне перад націсьненым складам. нядо'бры, ня ро'біш, бяздоль'ны, бяз ды'му. Але: калі НЕ, БЕЗ стаяць 2 або больш складоў перад націскам, а ў першым складзе перад націскам ужо маем А або Я, дык тады гук Е ў НЕ, БЕЗ застаецца, не пераходзіць у Я. невялі'чкі, не благі', без вады', без дажджу'. Але: калі ў такім выпадку ў першым складзе перад націскам стаяць іншыя самагукі, чымся А або Я, дык тады гук Е пераходзіць у Я. ня дурны', ня куры'ць, бязь лісто'ў. Наркомаўскі правапіс у бальшыні выпадкаў ня прызнае такіх правілаў пераходу Е ў Я. не робіш, без хлеба (заміж клясычных ня робіш, бяз хлеба) Праўда, гэты пeраход сустракаецца, калі НЕ зьяўляецца часткай іншага слова, як у словах: нядобры, някепскі. 5. Правапіс гуку I у сказе: Наркомаўскі правапіс ня прызнае пераход гуку I у Й на пачатку слова, калі папярэдняе слова канчаецца самагукам (-а, -я, -э, -е, -ы, -і, -о, -ё, -у, -ю). мы іграем, бацька і маці (заміж клясычных: мы йграем, бацька й маці) 36