MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 2

Transkript

1 Dr Vukašin Pavlović 1 UDC : MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 2 Sažetak: Tekst se bavi teorijama koje političku moć određuju i objašnjavaju procesom donošenja političkih odluka. Najvažnija i najuticajnija teorija koja pripada krugu koncepcija koje povezuju moć i odlučivanje jeste teorija moći koju nam nudi Robert Dal (Robert Dahl). Zato se u prvom delu ovog rada analizira Dalova koncepcija moći. U drugom delu analiziraju se dva kritička stanovišta u odnosu na Dalovu teoriju. To je, najpre, dvodimenzionalna koncepcija moći Pitera Bakraka (Peter Bachrach) i Nortona Bakraca (Norton Bakratz). Zatim se analizira trodimenzionalna ili radikalna teorija moći Stivena Luksa (Steven Lukes). Na kraju teksta date su kratke zaključne napomene. Ključne reči: moć, politička moć, termini moći, odlučivanje, interesi, bihejviorizam, liberalizam, reformizam, radikalni interesi UVODNA NAPOMENA U širokom spektru različitih teorijskih koncepcija političke moći 3 neke od danas najuticajnijih su one koja objašnjenje moći lociraju u procesima donošenja političkih odluka. Tu grupu teorija nazivam decizionističkim teorijama političke moći, pozivajući se na latinsku reč decisio, čije je značenje odluka. U tekstu koji sledi biće reči o tri takve koncepcije. Prvu i najuticajniju reprezentuje Robert 1 Redovni profesor, Univerzitet u Beogradu Fakultet političkih nauka. vukasin.pavlovic@fpn.bg.ac.rs 2 Rad je nastao u okviru naučno-istraživačkog projekta Konstitucionalizam i vladavina prava u izgradnji nacionalne države slučaj Srbije (evidencioni broj projekta: 47026), koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije, a koji zajednički realizuju Univerzitet u Beogradu Fakultet političkih nauka i Univerzitet u Beogradu Pravni fakultet. Tekst primljen 30. oktobra godine. 3 U rukopisu knjige Politička moć (koja treba da se pojavi u izdanju Zavoda za udžbenike iz Beograda) dajem širi pregled različitih teorijskih shvatanja moći. Manji deo tog rukopisa objavljen je u knjizi Diskursi moći, Politička kultura, Zagreb, 2011.

2 88 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem Dal (Robert Dahl). Drugu predstavlja koncepcija koju zastupaju Piter Bakrak (Peter Bachrach) i Norton Barac (Norton Baratz). Treća je koncepcija koju formuliše Stiven Luks (Steven Lukes). Kao što će se nešto kasnije u tekstu videti, Bakrak i Barac smatraju da je Dalova koncepcija moći jednodimenzionalna. Oni nude teoriju koju nazivaju dvodimenzionalnom koncepcijom moći. Luks kritikuje oba prethodna stanovišta i zastupa radikalnu ili trodimenzionalnu teoriju moći. KONCEPCIJA MOĆI U DELU ROBERTA DALA Američki politikolog Robert Dal svakako spada u red najvećih imena demokratske političke teorije druge polovine dvadesetog veka. Mada je njegova centralna preokupacija problematika demokratije, on nudi i jednu značajnu teoriju političke moći. U jednom od poslednjih tekstova pisanih na temu moći, Dal sa čuđenjem konstatuje da dvadeseti vek nije doneo neki veliki napredak u empirijskom objašnjenju moći. Jedan od razloga ove zagonetke on vidi u činjenici da teorijska interpretacija moći u dvadesetom veku duguje mnogo trojici autora iz devetnaestog veka: Karlu Marksu, Vilfredu Paretu i Gaetanu Moski. Svestan razlika koje postoje među njima, Dal nalazi i tri bitne sličnosti u njihovom shvatanju moći. Prvo, sva trojica su verovala da društvima dominira vladajuća klasa. Drugo, niko od njih nije preduzeo sistematsko objašnjenje moći. I treće, nijedan od njih nije imao priliku da istražuje kompleksnost moći u uslovima pune poliarhije. 4 Ovde je prilika da se ukaže na jedan od ključnih pojmova u Dalovoj demokratskoj teoriji politike, na pojam poliarhije. Poliarhija je pluralistički model demokratije u kome nema samo jednog i odlučujućeg centra političke moći. Umesto toga, moć, to jest kontrola nad procesom donošenja odluka, razdeljena je na različite nivoe i grupe unutar čitavog društva. Poliarhije su režimi u kojima postoji značajno učešće stanovništva u političkom životu i liberalizacija, a to znači izrazita inkluzivnost i izuzetna otvorenost za političko takmičenje. 5 Drugi opšti okvir u koji Dal smešta svoju teoriju političke moći tiče se karakteristika procesa odlučivanja. On razlikuje četiri modela donošenja odluka, osvrćući se na četiri tipa odnosa između lidera i onih koje lideri vode. Jedan je 4 Robert Dahl, Toward Democracy: A Journey, Reflections: , Berkeley, Institute of Govermental Studies Press University of California, 1997, str Robert Dahl, Polyarhy, Participation and Oposition, Yale University Press, New Haven, Knjiga je prevedena i kod nas: Robert Dal, Poliarhija, participacija i opozicija, Filip Višnjić, Beograd, 1997.

3 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 89 model demokratskih odnosa u kome su lideri visoko kontrolisani od običnih građana. Drugi je model hijerarhijskih odnosa u kome lideri imaju visok nivo kontrole nad onima koji ih slede. U trećem modelu postoje odnosi pregovaranja ili recipročne kontrole među liderima. Četvrti model je tzv. model štapa i šargarepe, odnosno sankcija i nagrada (ponegde se ovaj model naziva price system). To je model koji se najviše koristi u međunarodnim odnosima i u njemu postoji kontrola lidera i od lidera (taj model ostaje izvan vidokruga Dalove analize). Dakle, Dalova teorija moći se fokusira na tri modela ili tipa odnosa između onih koji vode (leaders) i onih koji su vođeni (nonleaders): demokratski, hijerarhijski i pregovarački. 6 Po Dalu, moć je previše dugo posmatrana kao moralni problem. On smatra da je potrebno da se moć razmatra kao naučni problem: kako da se izučava i istražuje, kako da se meri i kako da se analizira. U vezi sa tim Dal ukazuje na nekoliko najznačajnijih problemskih krugova i skupova prepreka u vezi sa definisanjem moći. Prvi deo problema vezan je za činjenicu da politička teorija još uvek nema zadovoljavajuće, precizne instrumente posmatranja, merenja i analiziranja distribucije moći. To nam otežava rad na razvijanju pouzdanih teorijskih modela demokratskih, hijerarhijskih i pregovaračkih procesa. Drugi skup prepreka odnosi se na probleme političke participacije. U vezi sa tim postoji sve veći raskorak između pretpostavki većine klasičnih demokratskih teorija, na jednoj, i aktuelnih činjenica političkog života, na drugoj strani. Politička participacija građana se u savremenim društvima smanjuje, i to u dvostrukom smislu. Smanjuje se broj građana koji aktivno koriste svoje biračko pravo, i taj broj je u SAD pao ispod polovine. Takođe se smanjuje i broj građana koji učestvuju u bilo kojoj vrsti političke aktivnosti mimo i van izbora (prema Dalovoj proceni, taj broj je u SAD pao ispod jedne četvrtine odraslih građana). Treća vrsta problema vezana je za predispozicije ličnosti i preovlađujuće obrasce društvenog karaktera. Različiti tipovi društvene i političke organizacije su međusobno povezani i interaktivni sa predominantnim tipovima ličnosti i njihovim karakternim predispozicijama (autoritarnim ili adaptivnim). 7 Glavne elemente svoje teorije moći Dal je izložio u dva teksta, eksplicitno namenjena objašnjenju ovog pojma. Prvi je objavljen godine pod naslovom Koncept moći (The Concept of Power) u časopisu Bihejvioralna nauka (Biheivioral Science). 8 Drugi je objavljen deceniju kasnije (1968) pod naslovom 6 Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str Robert Dahl, The Concept of Power, Behavioral Science, 1957, No. 2, str

4 90 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem Moć (Power), kao odrednica u Međunarodnoj enciklopediji društvenih nauka (International Encyclopedia of Social Sciences). 9 Na pitanje šta je moć Dal konstatuje da većina ljudi ima intuitivnu predstavu šta reč moć znači, ali da još uvek nema teorijski sveobuhvatno formulisanog koncepta moći koji bi bio dovoljno rigorozan za naučnu upotrebu u sistematskom istraživanju ovog važnog društvenog fenomena. On ide čak i korak dalje, tvrdeći da nije ni moguće, bar ne u dogledno vreme, doći do jedinstvene, konzistentne, koherentne i opšteprihvatljive teorije moći. 10 Stoga, smatra Dal, mnogo je verovatnije da će se nastaviti sa produkovanjem mnoštva različitih teorija moći, koje imaju ograničeno polje dometa, i koje koriste specifične definicije moći, korisne za određeni tip istraživanja, ali različite u odnosu na definicije moći u drugim istraživanjima i teorijskim kontekstima. Dal stavlja kategoriju moći u porodicu srodnih pojmova koje naziva termini moći (power terms). Tu spadaju pojmovi kao što su: moć, uticaj, autoritet, vlast, kontrola. Početni korak u određenju moći jeste njen relacioni karakter: moć je, kaže Dal, odnos među ljudima. 11 Time se iz pojma moći s pravom isključuju odnosi ljudi prema stvarima. Iz ovoga možemo da zaključimo da se, recimo, stara i poznata Bekonova definicija znanja kao uspostavljanja čovekove moći nad prirodom očigledno ne uklapa u Dalovu definiciju moći. Preširoka je i može da posluži samo kao metafora, koja dosta tačno ukazuje na osvajački i izrabljivački odnos ljudi prema prirodi, ali ne samo da ne govori mnogo o prirodi same moći, nego predstavlja i primer pogrešne upotrebe tog termina. U sledećem koraku Dal utvrđuje osnovna svojstva odnosa moći, u smislu neophodnih uslova za tu vrstu relacija. Prvo takvo svojstvo je da mora postojati izvesna, makar i najmanja, vremenska razlika između delovanja aktera, koji realizuje moć nad nekim, i odgovora onog aktera nad kojim se moć realizuje. Drugo očigledno svojstvo relacija moći je da ne postoji akcija na daljinu, to jest delovanje između dva aktera koje nije na neki način povezano (realnom ili potencijalnom vezom). Treći neophodan uslov podrazumeva uspešne pokušaje aktera A da iznudi da akter B uradi ono što inače ne bi uradio bez tog prethodnog delovanja. 12 Ova tri neophodna svojstva relacija moći možemo sažeto 9 Robert Dahl, Power, International Encyclopedia of Social Science, ed. By Savid Sills, Crowell Collier and Macmillan, Inc., 1968, str Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str

5 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 91 označiti kao uslove: vremenske distance (makar i najmanje), povezanosti (makar i potencijalne) i prethodnog delovanja (makar i kao pokušaja). Iz svega do sada rečenog možemo zaključiti da Dal gleda na relacije moći kao na posebnu vrstu ili skup kauzalnih relacija. Kako ocenjuje Slobodan Antonić, odnosi moći za Dala mogu biti posmatrani kao odnosi uzročnosti osobene vrste. 13 Za polaznu osnovu svoje teorije Dal uzima Veberovu čuvenu definiciju moći, a posebno dva ključna elementa te definicije: društveni odnos aktera i kauzalni karakter relacija moći. Kao što ćemo odmah videti, Dal, saglasno teorijskom vremenu u kome živi, nudi svojevrsnu bihejviorističku reinterpretaciju i transformaciju Veberove teorije moći. Tu on sledi tradicije moderne američke političke nauke, a posebno njene Čikaške škole (Merriam, Lasswell, Morgenthau). Na najopštijem nivou, termini moći u modernim društvenim naukama upućuju na onu podvrstu odnosa među društvenim jedinicama u kojoj ponašanja jednog ili više takvih responzivnih jedinica (R) zavise u određenim uslovima od ponašanja drugih, kontrolnih jedinica (C). 14 Kao što se vidi, Dal smešta svoj teorijski pristup moći u širu bihejvioralnu matricu, unutar koje se na određeni tip ponašanja ljudi i njihovih društvenih jedinica gleda kao na odgovor ili reakciju (the responsive units) prouzrokovanu određenim izazovima ili stimulansima društvenih jedinica koje poseduju moć, a koje on naziva kontrolnim (the controling units). Nakon ovoga, a sledeći deskriptivno načelo bihejviorizma, Dal opisuje tri karakteristike moći analizirajući odnos zavisnih i nezavisnih varijabli u političkom sistemu. Politički sistemi se, po njemu, razlikuju s obzirom na: Veličinu ili količinu moći (magnitude of power) tipično pitanje za analizu političkog sistema, s obzirom na ovu karakteristiku, jeste da li je kontrola vlasti visoko koncentrisana ili relativno difuzna. Distribuciju moći (distribution of power) analogno distribuciji dohotka, bogatstva i imovine, a tipična pitanja za ovu karakteristiku su: kakve su karakteristike kontrolnih jedinica (Cs) i responzivnih jedinica (Rs); kako se Cs i Rs mogu uporediti u pogledu njihovog broja; da li Cs i Rs tipično dolaze iz različitih klasa, strata, regiona ili drugih grupa; kakve se istorijske promene pojavljuju u karakteristikama Cs i Rs. Oblast moći (scope of power) tipično pitanje za ovu karakteristiku je: da li je moć generalno prisutna u mnogo oblasti ili su oblasti moći specijalizovane (ili, drugim rečima, za koju klasu aktivnosti Rs važe odnosi moći od strane Cs). 13 Slobodan Antonić, Tri lica moći, Nova srpska politička misao, Beograd, 2006, br. 1-4, str Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str. 830.

6 92 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem Domen moći (domain of power) u smislu protezanja i domašaja moći; tipična pitanja su: ko su Rs nad kojima Cs ima kontrolu; kakve su njihove karakteristike; koliko su brojni. 15 S obzirom na ove karakteristike postoje različite klasifikacije političkih sistema. Na osnovu distribucije moći (koja je najčešće prisutan kriterijum), najstarija i najčuvenija je Aristotelova klasifikacija o vladavini jednog, nekolicine i mnogih. Uzimajući u obzir druge karakteristike i kriterije, moguće je političke sisteme podeliti na dve suprotne krajnosti: autokratske i konstitucionalne. Moguća je i podela na visokocentralizovane i pluralističke političke sisteme. Analizirajući mogućnosti objašnjenja (a načelo eksplanatornosti je takođe važno za bihejvioralni pristup), Dal stavlja naglasak na sledeće faktore: izvori (resources), sa osnovnom idejom da što su nečiji izvori moći veći, to je veća i njegova moć. Dal podseća na Lasvelovu (Lasswell) listu izvora moći: ugled, čestitost i moralna ispravnost, naklonost, blagostanje, bogatstvo, veština, prosvećenost. Slažući se sa Lasvelom da i sama moć može biti izvor nove moći, Dal ovoj listi dodaje još neke izvore moći: kontrola nad izvorima informacija, kontrola nad radnim mestima, popularnost, birokratsko znanje; veština (skill), u smislu političke veštine, na koju je još Makijaveli ukazivao, a koja daje prednost jednoj individui nad drugom i u uslovima približno jednakog pristupa izvorima moći; motivacija (motivation), kao faktor koji pokazuje da dve individue sa približno jednakim pristupom izvorima moći i sličnim nivoom političke veštine mogu imati različitu moć zbog razlika u motivaciji ili želji za moći; troškovi (costs), čija je visina relativna (tzv. opportunity costs pokazuju da ista suma novca za izbornu kampanju ima potpuno različitu težinu za siromašnog i bogatog čoveka). 16 U odnosu na moguće klasifikacije tipova moći, Dal nudi sledeće kriterijume: (1) legitimnost moći, to jest u kojoj meri R oseća normativnu obavezu da se pokorava C; (2) priroda sankcija: da li C koristi pozitivne ili negativne sankcije, nagrade ili kazne; (3) veličina sankcija: od najoštrije prinude do najblažih oblika; 15 Robert Dahl, Toward Democracy, op. cit., str Robert Dahl, Toward Democracy, op. cit., str

7 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 93 (4) upotrebljena sredstva i kanali: da li C kontroliše R samo sredstvima informacija koje menjaju namere R-a ili aktuelnim menjanjem situacije R-a ili njegovog okruženja putem nagrada i lišavanja. 17 Po Dalovom mišljenju, ne postoji sistem klasifikacije moći koji bi bio opšteprihvaćen, pa čak ni preovlađujući. Uz to, ono što je označeno kao moć u jednom tipu klasifikacije, to u drugom može biti nazvano nekim drugim terminom iz porodice termina moći uticajem, prisilom i slično. Ono što karakteriše sve tipove moći jeste razlika koja se može povući između dva stanja koja se označavaju sintagmama imati ili posedovati moć i vršiti ili realizovati moć. Dal razlikuje ta dva stanja po prisustvu ili odsustvu intencije, namere. To objašnjava na primeru zamišljenog odnosa predsednika SAD i nekog senatora. Ako senator uvek glasa sada za predloge predsednika, jer misli da će takvim svojim ponašanjem obezbediti predsednikovu podršku kasnije (u slučaju da senator izgubi na izborima, pa da zbog lojalnosti i podrške predsedniku dobije od njega, recimo, mesto u saveznom sudu), njegovo glasanje nije rezultat nijedne specifične akcije preduzete od strane predsednika. Njegovo glasanje je uzrokovano njegovim ličnim očekivanjima i nadanjima, a nije izazvano namerama predsednika. Zato bi bilo pogrešno reći da senator ima moć nad predsednikom, čak i u slučaju da se opisana očekivanja ostvare. Ako tvrdimo da je reč o moći senatora koji svojim ponašanjem indukuje buduće postupke predsednika, a ne suprotno, onda bismo, na sličan način, mogli da zaključimo da batler (sobar), koji budi i oblači svog gospodara, istovremeno ga i kontroliše, a ne da je situacija obrnuta. Dakle, potrebno je da se istražuju ne samo kakve su predstave, ponašanja i očekivanja R-a, već kakve su namere koje ima C koji poseduje moć. Postoje situacije u kojima C ne vrši kontrolu nad R, niti čak ulaže napore da to čini, ali može, modifikujući, na manje ili više trajan način, uslove i okruženje, da postigne da R nastavi da se ponaša onako kako odgovara intencijama koje ima C 18. Što se tiče merenja moći (a to je takođe važno obeležje bihejviorizma), Dal smatra da su napori da se to uradi u političkim naukama započeli tek od sredine dvadesetog veka. Dakle, pre dominacije bihejviorističkog pristupa u političkim naukama, klasične političke teorije su ostavljale zdravom razumu i intuiciji da mere moć. Ponuđena su tri, po Dalovoj interpretaciji, modela merenja moći. Prvi je model teorije igara. To je matematički model primenljiv na distribuciju moći u manjim političkim telima i organima. Zasniva se na analizi glasanja u sistemu u kome svaki član određenog tela ima izvesnu apstraktnu verovatnoću da glasa poslednji i da njegov glas ima odlučujuću ulogu u dobijanju 17 Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str

8 94 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem pobedničke većine. To je tzv. centralna pozicija (pivotal position) određenog glasa u odnosu na ishod glasanja. Ovaj matematički model predlaže merenje moći glasača pomoću verovatnoće da će njegov glas imati odlučujuću težinu u pobedničkoj većini. Drugi je tzv. Njutnov model. Po analogiji sa merenjem snage u klasičnoj mehanici, pobornici ovog modela predlažu merenje moći pomoću količine promena u ponašanju R-a, a koje se mogu pripisati uticaju C-a. Što su veće promene kod R-a, to je veća moć koju ima C. Kako promene kod R-a mogu biti vrlo različite, najvažnije dimenzije tih promena mogu se identifikovati na sledeći način: (1) verovatnoća da će se R pokoriti; (2) broj osoba u R; (3) broj različitih pitanja, predmeta i vrednosti u R podložnih promenama; (4) količina promena u poziciji, stavovima ili psihološkom stanju kod R; (5) brzina kojom se R menja; (6) redukcija u obimu i skupu ishoda ponašanja koja stoje na raspolaganju R-u; (7) stepen pretnji ili očekivanih lišavanja upućenih R-u. Treći je ekonomski model. Za razliku od modela teorije igara koji se fokusira na pivotsku (odlučujuću) poziciju C, ili Njutnovog modela koji meri promene kod R-a, ekonomski model uključuje troškove obe strane (C i R) u merenju moći C. Tako kompletno merenje moći u ovom modelu uključuje: (1) oportunitetne troškove kod C za pokušaj da utiče na R, koji se nazivaju troškovi moći C-a; (2) oportunitetni troškovi R-a da odbije da se pokori C-u, koji se nazivaju snagom moći C-a nad R. Ovi troškovi ne uključuju samo troškove u ekonomskom smislu te reči, nego i psihološke, kao i troškove svake druge vrste. 19 Dalova koncepcija moći je bihejvioristička i, u tom smislu, deli kako snagu, tako i sve slabosti bihejviorističkog pristupa u političkim naukama i društvenoj teoriji uopšte. Dal je želeo da, u odnosu na ranije teorije moći, ponudi mnogo upotrebljiviji teorijski model koji bi omogućio empirijska istraživanja moći. Bihejvioristički pristup, koji je tada dominirao u političkoj nauci SAD, omogućio mu je da u svojoj teoriji moći poseban akcenat stavi na deskriptivna obeležja u ponašanjima aktera u polju moći, kauzalnu dimenziju među akterima i događajima u relacijama moći, eksplanatorne mogućnosti kategorije moći, kao i mogućnosti merenja moći. Istovremeno je bio svestan i ograničenja sopstvenog bihejviorističkog koncepta moći, posebno u dve dimenzije: prvo, znao je da je u društvenim poslovima i političkim odnosima primena eksperimentalnih metoda vrlo ograničena; i drugo, bio je svestan težine problema i raskoraka u odnosu između konceptualne i operacionalne definicije moći. 19 Robert Dahl, Toward Democracy..., op. cit., str

9 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 95 Postoji, međutim, jedno opštije ograničenje koje na primeru bihejviorističkog pristupa pokazuje strukturalnu sličnost između istraživanja u prirodnim i društvenim naukama. Kao što se u najnaprednijim delovima prirodnih nauka, a posebno u istraživanjima u mikrofizici, došlo do zaključka da nije moguće istovremeno utvrditi brzinu i mesto mikročestica (što iskazuju Heisenbergove relacije neodređenosti, koje pokazuju da što je preciznije merenje brzine, to se manje zna o mestu mikročestica, i obrnuto), tako se i u društvenim, pa i političkim naukama, može doći do sledećeg zaključka: što je istraživanje rigoroznije to rezultati imaju manji nivo relevantnosti, i obrnuto što se žele relevantniji uvidi u društvenu i političku stvarnost to empirijsko istraživanje ima niži nivo rigoroznosti. Bihejviorizam je izoštrio dilemu rigoroznost versus relevantnost, koja ostaje jedna od najznačajnijih nerešenih teškoća u empirijski usmerenim političkim naukama i društvenim naukama u celini. DVODIMENZIONALNO I TRODIMENZIONALNO SHVATANJE MOĆI Koncepcija moći Roberta Dala, kao i bihejvioristički pristup moći koji je dominirao u političkoj nauci na početku druge polovine dvadesetog veka, doveli su do dvostruke reakcije. Najpre je grupa autora, kao što su Piter Bakrak (Peter Bachrach) i Morton Barac (Morton Baratz), ponudila teoriju o dvodimenzionalnom shvatanju moći. Zatim je, nešto kasnije, Stiven Luks (Steven Lukes) ponudio jedno radikalno ili trodimenzionalno shvatanje moći. Na narednim stranicama biće predstavljene obe ove grupe teorija, čija je zajednička polazna pretpostavka da bihejviorizam i koncepcija Roberta Dala predstavljaju jednodimenzionalno shvatanje moći. Dva lica moći ili teorija o dvodimenzionalnom shvatanju moći Bakrak i Barac u svom tekstu o dva lica moći, koji je izazvao veliku pažnju početkom šezdesetih godina dvadesetog veka, polaze od ocene da sociološki orijentisani istraživači stalno dolaze do zaključka da je moć izrazito centralizovana, dok politikolozi isto tako uporno zaključuju da je u njihovim zajednicama moć u velikoj meri podeljena. 20 Sociologe elitiste interesuje odgovor na pitanje ko upravlja određenom zajednicom, a politikologe odgovor na pitanje da li neko uopšte upravlja određenom zajednicom i ko sve učestvuje u donošenju odluka. 20 Peter Bachrach and Norton Baratz, 1962, The Two Faces of Power, American Political Science Review, 1962, No. 56, str Tekst je na naš jezik preveo Leon Kojen, a objavljen je u dva navrata: u časopisu Marksizam u svetu (1980, br. 8, str ) i u časopisu Nova srpska politička misao (2006, br. 1-4, str ).

10 96 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem To, po mišljenju Bakraka i Baraca, objašnjava zašto se prvi nazivaju elitistima, a drugi pluralistima. Glavna teza njihovog kratkog, ali uticajnog teksta je da postoje dva lica moći, od kojih sociolozi ne vide nijedno, a politikolozi samo jedno. Jedno lice moći je ono koje se vidi u ponašanju socijalnih aktera u procesu donošenja odluka, i to je ono lice koje vide politikolozi kao što je Robert Dal. Drugo lice moći je ono nevidljivo, koje se sastoji u tome da se spreči da neka pitanja dođu na dnevni red za odlučivanje. Dakle, drugo lice moći traži i pretpostavlja da se otkrije i analizira dinamika donošenja neodluka. Bakrak i Barac najpre ukazuju na neke nedostatke u sociološkom ili elitističkom pristupu istraživanja moći i, zajedno sa pluralistima, upućuju mu tri ključna prigovora. Prvo, dovodi se u pitanje jedna od osnovnih premisa elitističkog modela da u svakoj ljudskoj instituciji postoji uspostavljen sistem moći ili struktura moći koja predstavlja integralni deo i vernu sliku stratifikacije datog društva, zajednice ili organizacije. Drugo, dovodi se u pitanje i pretpostavka o stabilnosti i trajnosti elitističkog modela date strukture moći, jer to vodi sistematskom iskrivljavanju opisa društvene stvarnosti. I najzad, treće, zamera se elitističkom modelu da na pogrešan način izjednačava stvarnu moć s moći za koju se smatra da je neko ima. Do ove tačke se Bakrak i Barac slažu sa pluralistima i odaju im priznanje što su otkrili i prevazišli glavne slabe tačke elitističkog modela moći, bez obzira na to kakva je vrednost njihovog sopstvenog (pluralističkog) pristupa moći. A zatim sledi kritika koju Bakrak i Barac upućuju pluralistima. Glavni pravac te kritike je usmeren na činjenicu da pluralisti ne usredsređuju svoju pažnju na izvore moći nego na njeno korišćenje. Pluralisti nude jednu decizionističko-bihejviorističku teoriju moći, jer moć za njih znači učestvovanje u donošenju odluka, a ona se utvrđuje i meri na osnovu ponašanja pojedinaca i društvenih grupa, kao i efekata tog ponašanja. Istraživački program pluralista sastoji se iz sledećih metodskih postupaka: (a) odabrati za proučavanje jedan broj važnih (ključnih, a ne rutinskih) političkih odluka; (b) identifikovati lica koja su aktivno učestvovala u procesu odlučivanja; (3) steći potpuni uvid o njihovom stvarnom ponašanju za vreme rešavanja sukoba oko mera politike i (d) utvrditi i analizirati specifičan ishod sukoba. 21 Uvažavajući doprinos pluralista, Bakrak i Barac ipak ukazuju na dva fundamentalna nedostatka u njihovom teorijskom pristupu: Jedan je da model uopšte ne uzima u obzir činjenicu da moć može da se koristi, i da se često i koristi, tako što se delokrug odlučivanja ograničava na relativno bezbedna 21 Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, Nova srpska politička misao, 2006, br. 1-2, str. br. 1-2, str. 59.

11 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 97 pitanja. Drugi je da model ne daje nikakve objektivne kriterijume za razlikovanje važnih od nevažnih pitanja koja se javljaju na političkoj sceni. 22 Nekoliko reči najpre o prvoj primedbi. Bakrak i Barac prihvataju Dalovu definiciju da se moć koristi onda kada A učestvuje u donošenju odluka koje se tiču B-a, ali smatraju da to nije dovoljno. Oni ukazuju na to da se moć isto tako koristi i kada A ulaže svoje energije u stvaranje ili učvršćivanje društvenih i političkih vrednosti i institucionalne prakse koje ograničavaju delokrug političkog procesa na javno razmatranje pitanja relativno bezopasnih za njega samog, uz isključivanje svih drugih. 23 Njihov zaključak je da u onoj meri u kojoj A uspeva da ovo postigne, B je praktično sprečen da stavi na dnevni red pitanja koja načinom svog rešavanja mogu ozbiljno da ugroze A-ov skup preferencija. 24 Dakle, centralna teza kritike koju Bakrak i Barac upućuju pluralistima glasi: u onoj meri u kojoj neka osoba ili grupa svesno ili nesvesno stvara ili učvršćuje prepreke javnom pretresanju sukoba oko mera politike, ta osoba ili grupa ima moć. 25 Kao što se iz prethodnih analiza može zaključiti, prvi vid fundamentalnih nedostataka pluralističkog modela moći je, po Bakraku i Baracu, u tome što taj model ne samo da ne uočava moć formulisanja dnevnog reda političkih pitanja o kojima se može raspravljati, nego ne prepoznaje moć i važnost prevalentne vrednosne matrice i institucionalnog aranžmana koji utiču na donošenje ili nedonošenje određenih odluka. Onaj pojedinac ili grupa koji mogu presudno da utiču na formulisanje političke agende vrše selekciju pitanja koja mogu da dođu na dnevni red za odlučivanje. Ali takva moć istovremeno sadrži i onu manje vidljivu stranu, koja se istovremeno iskazuje i kao donošenje neodluka, to jest kao selekcija i odbacivanje svih onih pitanja koja, ma kako realno bila društveno važna, ostaju van vidokruga procesa političkog odlučivanja. Osnovni razlog za to leži u činjenici da bi se otvaranjem takve vrste pitanja mogle ozbiljno da ugroze preferencije i interesi onih koji mogu najviše da utiču na donošenje odluka. Sledeća dimenzija ovog istog problema je da se u pluralističkom modelu (pa čak i u znamenitom Dalovom modelu poliarhije) nedovoljno uočava važnost vrednosnih i institucionalnih faktora. Svaki politički sistem, kako na centralnom tako i na lokalnom nivou, kao i svaki oblik političke organizacije, favorizuje neke interese, a druge marginalizuje. Isto ili slično važi i za dominantni sistem vrednosti. Ilustrujmo to sledećim primerom. Socijalistička društva 22 Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, op.cit., str. 59, Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, op.cit., str Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, op.cit., str Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, op.cit., str. 61.

12 98 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem sa političkim sistemom u kome monopol ima jedna politička partija i u kome dominira kolektivističko-etatistički sistem vrednosti i komandni tip ekonomije, favorizuju jedne, a potiskuju druge interese, sukobe i političke odluke. Kapitalistička društva sa pluralizmom političkih partija, liberalno-individualističkim sistemom vrednosti i slobodnom tržišnom privredom takođe favorizuju jedne, a potiskuju druge interese, sukobe i političke odluke. Svaka objektivna komparacija pokazuje da su, kada je reč o vrsti i sadržaju interesa, sukoba i odluka, u pitanju vrlo različiti ishodi. Ili kao što je u političkoj nauci već izvrsno formulisano: svi oblici političke organizacije favorizuju korišćenje jednih vrsta sukoba i potiskivanje drugih, jer organizacija je mobilizacija u cilju favorizovanja. Neka pitanja se putem organizacije uvode u politiku, dok se druga putem organizacije izvode iz nje. 26 Kada je reč o drugom fundamentalnom nedostatku pluralističkih teorija moći, Bakrak i Barac ukazuju da Dal i drugi predstavnici ovog pristupa ne daju zadovoljavajuće kriterijume razlikovanja bitnih od nebitnih pitanja, ključno važnih od nevažnih odluka. Po Robertu Dalu, nužan mada ne i dovoljan uslov za određenje ključnog pitanja je da ono bude vezano za stvarno neslaganje u preferencijama između dve ili više grupa. No, očevidno je da neslaganja u preferencijama može biti i kod manje važnih pitanja. Za Bakraka i Baraca u krug važnih ili ključnih pitanja ulaze ona koja osporavaju preovlađujuće vrednosti ili utvrđena proceduralna pravila igre, a sva druga su manje važna ili nevažna. 27 Dakle, samo zahtev za trajnim preobražajem kako načina na koji se vrši alokacija vrednosti u političkoj zajednici, tako i same alokacije vrednosti, predstavlja ključno pitanje kojim se osporava moć onih koji dominiraju političkim procesima u nekoj zajednici. Trodimenzionalno shvatanje moći Teoriju o trodimenzionalnom shvatanju interesa formulisao je Stiven Luks u knjizi Moć: jedno radikalno shvatanje (Power: A Radical View), koja je publikovana godine. Luks najpre prihvata ocenu Bakraka i Baraca o pluralističko-bihejviorističkoj teoriji moći (najbolje reprezentovanoj u koncepciji Roberta Dala) kao jednodimenzionalnom shvatanju. Zaključujem da jednodimenzionalno shvatanje moći uključuje fokusiranost na ponašanje u donošenju odluka o pitanjima 26 Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, op.cit., str Piter Bakrak, Morton Barac, Dva lica moći, op.cit., str. 63.

13 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 99 oko kojih postoji opažljiv sukob (subjektivnih) interesa, koja se vide kao izraz preferencija politike koje nam se otkrivaju kroz političku participaciju. 28 On zatim kritički analizira koncepciju Bakraka i Baraca koja predstavlja dvodimenzionalno shvatanje moći. Lukes im najpre odaje priznanje što su u odnosu na jednodimenzionalnu koncepciju ukazali pažnju na drugu, do tada zapostavljenu dimenziju moći. Ta druga dimenzija, kao što smo prethodno videli, sastoji se kako u sprečavanju da neka pitanja dođu na dnevni red političke agende (donošenje neodluka), tako i u selektivnoj i favorizujućoj ulozi političkih institucija i procedura, kao i u preovlađujućoj i dominantnoj vrednosnoj matrici što sve ide na ruku jednoj, a na štetu drugoj vrsti interesa i preferencija. Dakle, dvodimenzionalna koncepcija moći skreće pažnju kako na proces donošenja odluka, tako i na proces donošenja neodluka. Ona takođe ukazuje na važnost potencijalnih pitanja čiju realizaciju sprečava donošenje neodluka. Mada Bakrak i Barac na sopstvenu teoriju gledaju kao na jednu vrstu neobihejviorističkog stanovišta, Luks ocenjuje da njihova dvodimenzionalna teorija moći sadrži značajne antibihejviorističke konotacije, jer formula o donošenju neodluka uključuje pojam nedogađaja, koji je iskustveno teško opažljiv i proverljiv. Luks takođe analizira tipologiju moći koju nude autori dvodimenzionalnog shvatanja moći. Prema njegovoj oceni, tipologija ili pojmovna mapa dvodimenzionalnog shvatanja moći obuhvata: prinudu, uticaj, autoritet, silu i manipulaciju. Evo kako ih on predstavlja. 29 Prinuda postoji tamo gde postoji sukob oko vrednosti ili načina ponašanja između A-a i B-a i gde A obezbeđuje da mu se B povinuje pretnjom lišavanja. Uticaj postoji tamo gde A, ne pribegavajući ni prećutnoj ni izričitoj pretnji ozbiljnim lišavanjima, prouzrokuje da B promeni svoj način ponašanja. Autoritet se javlja u situaciji gde se B povinuje zato što uviđa da je A-ova zapovest razložna sa stanovišta njegovih sopstvenih vrednosti. Sila je kad A postiže svoje ciljeve uprkos B-ovom nepovinovanju time što ga lišava izbora između povinovanja i nepovinovanja. Manipulacija je oblik moći A-a u kojem se povinovanje javlja, a da onaj koji se povinuje, to jest B, nije svestan ni izbora ni tačne prirode zahteva koji mu se postavlja. U osnovi svih ovih oblika moći leže interesi i to je zajednički imenitelj jednodimenzionalnih i dvodimenzionalnih teorija moći. Ali ono u čemu se ova dva teorijska stanovišta razlikuju jeste da prva teorija ima uže, a druga šire tumačenje pojma interesa. Luks to uočava i objašnjava na sledeći način: Dok pluralisti 28 Steven Lukes, Power: A Radical View, Macmillan, London, 1974, str Steven Lukes, Power: A Radical View, op.cit., str. 17, 18.

14 100 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem smatraju interese preferencijama u pogledu mera politike oličenim u ponašanju svih građana za koje se uzima da su u političkom sistemu, Bakrak i Barac vode računa i o preferencijama oličenim u ponašanju onih koji su potpuno ili delimično isključeni iz političkog sistema, preferencijama koje se javljaju u obliku neskrivenog ili skrivenog nezadovoljstva. 30 Tri su glavna razloga zbog kojih Luks smatra da je i dvodimenzionalno shvatanje moći neadekvatno. Prvo, zato što je kritika koja se upućuje jednodimenzionalnim teorijama pluralista nedovoljno radikalna, dakle ograničena i još uvek vezana za bihejviorizam. Jedan od ključnih pojmova dvodimenzionalne teorije moći, pojam donošenje neodluka, takođe predstavlja jedan vid izbora ponašanja. Povezana sa ovim je i primedba da Bakrak i Barac prvenstveno imaju u vidu individualno ponašanje, a ne i ponašanje grupa i kolektivnih socijalnih aktera. Drugi razlog neadekvatnosti dvodimenzionalne teorije je što moć vezuje samo za stvarne sukobe. To je, uostalom, u suprotnosti i sa njihovim sopstvenim shvatanjem da manipulacija i autoritet, kao tipovi moći, podrazumevaju slaganje zasnovano na razlozima, dakle, odsustvo realnog sukoba. Treći razlog leži u pogrešnoj pretpostavci da je odsustvo nezadovoljstva isto što i stvarna saglasnost. To jednostavno nije tačno jer isključuje mogućnost lažne ili manipulativne saglasnosti. 31 Nakon ovoga, Luks zaključuje da trodimenzionalno shvatanje moći podrazumeva najpre korenitu kritiku kako jednodimenzionalnog, tako i dvodimenzionalnog shvatanja moći zbog njihove usredsređenosti na individualističko ponašanje. Trodimenzionalno shvatanje moći mora da obezbedi mnogo više mesta za razmatranje mnogobrojnih načina na koje se potencijalna pitanja isključuju iz politike bilo delovanjem društvenih sila i institucionalne prakse, bilo odlukama pojedinaca, smatra Luks. Stiven Luks na sledeći način definiše moć: A koristi svoju moć nad B-om kada utiče na B-a na način suprotan B-ovim interesima. 32 To nas dovodi do pitanja odnosa moći i interesa. U prethodnim komparacijama, kao i u samoj definiciji, vidi se koliko važnu ulogu u određenju pojma moći ima kategorija interesa. Luks ukazuje na tu ulogu kada konstatuje da tamo gde pojedinci ili grupe utiču jedni na druge, a da među njima ne postoji sukob interesa, treba da budu identifikovani kao slučajevi uticaja, a ne slučajevi moći. 33 Komparirajući uti- 30 Steven Lukes, Power: A Radical View, op.cit., str Steven Lukes, Power: A Radical View, op.cit., str Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str. 31.

15 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 101 caj, autoritet i moć, Luks dolazi do sledećeg zaključka: Moć može, ali ne mora da bude oblik uticaja zavisno od toga da li postoje sankcije, dok uticaj i autoritet mogu, ali ne moraju da budu oblici moći zavisno od toga da li postoji sukob interesa. Konsenzualni autoritet gde nema nikakvog sukoba interesa, prema tome, nije oblik moći. 34 Ovde, istina, ostaje otvoreno pitanje šta je sa racionalnim nagovaranjem, to jest šta se dešava kad B prihvati razloge koje mu pruža A, i počne nakon toga da deluje onako kako inače ne bi činio da nije bilo nagovaranja. Da li takav slučaj treba podvesti pod pojam uticaja ili pod pojam moći? Na ovo pitanje Luks odgovara i sa da i sa ne. Da zato što je racionalno nagovaranje oblik značajnog uticanja. Ne zato što B autonomno prihvata razloge koje daje A. Skloni smo da kažemo da za promenu kod B-a nije odgovoran A nego A-ovi razlozi ili B-ovo prihvatanje tih razloga. Izgleda mi da smo ovde suočeno s fundamentalnom kantovskom antinomijom između uzročnosti, s jedne, i autonomije i uma, s druge strane 35. Sledeće pitanje sličnoga tipa je da li A može da koristi svoju moć nad B-om u B-ovom pravom i istinskom interesu. Ovde je pretpostavka da postoji sukob između preferencija koje imaju A i B, ali su A-ove preferencije u B-ovom pravom interesu. Evo odgovora koji na to pitanje daje Luks: Na ovo pitanje moguća su dva odgovara: (1) da A može da koristi kratkoročnu moć nad B-om (uz opažljiv sukob interesa), ali da ako, i kada, B uvidi šta su njegovi pravi interesi, odnos moći nestaje; on se sam poništava; ili (2) da svi ili gotovo svi oblici planirane ili uspešne kontrole A nad B-om, kad B protestuje ili pruža otpor, predstavljaju povredu B-ove autonomije; da je ta autonomija u B-ovom pravom interesu; i da otuda takvo korišćenje moći ne može biti u pravom B-ovom interesu. 36 Ishodi iz ova dva odgovora su različiti. Prvi slučaj se može zloupotrebiti jer otvara put paternalističkoj tiraniji. Drugi odgovor nudi anarhističku odbranu protiv nje, jer sve ili gotove sve slučajeve uticaja pretvara u odnose moći. Luks se opredeljuje za drugi odgovor, jer se njegove teškoće mogu otkloniti u uslovima demokratske participacije kada B autonomno određuje šta su njegovi pravi interesi. Jedna od glavnih poenti Luksove analize moći jeste da je pojam interesa toliko bitan za definiciju moći, u osnovi i neizbežno vrednosni pojam. Uopšte uzev, govoriti o interesima otvara put donošenju normativnih sudova moralnog i političkog karaktera. Tako nije nimalo čudno što se različite koncepcije 34 Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str. 33.

16 102 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem interesa o tome šta su interesi nalaze u vezi s različitim moralnim i političkim stanovištima. 37 U tom smislu Luks razlikuje tri normativne i političke pozicije. Prva je pozicija liberala koji uzimaju ljude kakvi jesu i primenjuju na njih interese kakve oni žele i preferiraju. Druga je pozicija reformista, koji uviđaju da politički sistem ne pridaje jednaku težinu interesima različitih ljudi, to osuđuju i dopuštaju postojanje prigušenih, potisnutih ili prikrivenih interesa i želja. Najzad, radikalna je pozicija ona koja tvrdi da su i sami interesi i želje ljudi proizvod sistema koji deluje protiv njihovog pravog interesa, koji bi mogao da dođe do izražaja samo u uslovima njihovog autonomnog i slobodnog izbora. ZAKLJUČNE NAPOMENE Pokušajmo sada da, sledeći Luksa, rezimiramo specifične odlike sva tri shvatanja moći jednodimenzionalnog, dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog. Jednodimenzionalno shvatanje moći usredsređeno je, dakle, na: (a) ponašanje aktera; (b) u donošenju odluka; (c) koje se odnose na ključna pitanja; (d) kao i na opažljive (neskrivene) sukobe; i (e) povodom (subjektivnih) interesa, shvaćenih kao preferencije u pogledu mera politike, koje se otkrivaju kroz političku participaciju. Za razliku od prethodnog, dvodimenzionalno shvatanje moći je usredsređeno na: (a) donošenje odluka i donošenje neodluka; (b) oko aktuelnih, ali i potencijalnih pitanja; (c) oko kojih postoje opažljivi (neskriveni ili skriveni) sukobi; i (d) povodom (subjektivnih) interesa, shvaćenih kao preferencije u pogledu mera politike ili kao određena nezadovoljstva. Najzad, treće, trodimenzionalno shvatanje politike je usredsređeno na: (a) donošenje odluka i kontrolu nad dnevnim redom politike; (b) oko aktuelnih i potencijalnih pitanja; (c) opažljive (neskrivene ili skrivene) i latentne sukobe; i (d) subjektivne i prave interese. U čemu su onda bitne razlike, a u čemu sličnosti među ovim stanovištima? Ima ih nekoliko i na jednoj i na drugoj strani. Prvo, jednodimenzionalno shvatanje moći usmereno je isključivo na vidljivo ponašanje aktera; dvodimenzionalno shvatanje nudi ograničenu kritiku isključive usredsređenosti na ponašanje; a trodimenzionalno shvatanje daje dublju i sveobuhvatniju kritiku isključive usredsređenosti na ponašanje aktera u odnosima moći. Drugo, sva tri stanovišta vezuju pitanje moći za proces donošenja odluka, ali sa sledećim razlikama: jednodimenzionalno govori samo o donošenju odluka; dvodimenzionalno uključuje i donošenje neodluka; a trodimenzionalno, 37 Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str. 34.

17 Vukašin Pavlović MOĆ I POLITIČKO ODLUČIVANJE 103 pored donošenja odluka i neodluka, uključuje i kontrolu nad dnevnim redom politike (što, po tvrđenju predstavnika ovog stanovišta, nije nužno i uvek vezano za donošenje odluka i donošenje neodluka). U pogledu karaktera pitanja o kojima se odluke donose, razlike su mnogo jasnije i očitavaju se pre svega kao razlike između jednodimenzionalnog shvatanja, na jednoj, i dvodimenzionalnog i trodimenzionalnog shvatanja moći, na drugoj strani. Jednodimenzionalno stanovište ima u vidu ključna pitanja političkog odlučivanja; dvodimenzionalno i trodimenzionalno govore o aktuelnim i potencijalnim pitanjima. Kada je reč o sukobima oko donošenja političkih odluka, jednodimenzionalno shvatanje uzima u obzir samo opažljive i neskrivene sukobe. Dvodimenzionalno shvatanje moći takođe govori o opažljivim sukobima, ali pored neskrivenih uvodi u igru i skrivene sukobe. Trodimenzionalno shvatanje moći prihvata usredsređenost na opažljive sukobe obe vrste (neskrivene i skrivene), ali skreće pažnju i na postojanje i važnost latentnih sukoba, koji se često ne mogu opaziti i uočiti. Najzad, u pogledu interesa ili preferencija aktera, uočava se sledeća skala razlika. Jednodimenzionalno shvatanje moći stavlja akcenat na subjektivne interese, na koje se gleda kao na preferencije za određene mere politike, ali i kao motivaciju za participaciju u političkim procesima. Dvodimenzionalno shvatanje prihvata prethodno, ali dodaje još jednu interesnu dimenziju: uz pozitivnu participaciju u političkim procesima, ukazuje se i na iskazivanje određenih nezadovoljstava. Trodimenzionalno shvatanje moći, za razliku od prethodna dva, pored subjektivnih uvodi, takođe, i kategoriju pravih ili objektivnih interesa aktera. S obzirom na pokazanu suštinsku povezanost moći i interesa, možemo prihvatiti zaključak do koga dolazi Luks, da jednodimenzionalno shvatanje moći pretpostavlja liberalnu koncepciju interesa; dvodimenzionalno shvatanje moći se oslanja na reformističku koncepciju interesa; a trodimenzionalno shvatanje moći podrazumeva radikalnu koncepciju interesa. 38 LITERATURA Antonić, Slobodan (2006), Tri lica moći, Nova srpska politička misao, Beograd, vol. XIII, br Bachrach, Peter and Baratz, Norton (1962), The Two Faces of Power, American Political Science Review, No. 56, str Tekst je na naš jezik preveo Leon Kojen, a objavljen je u dva navrata: u časopisu Marksizam u svetu (1980, br. 8, str ) i u časopisu Nova srpska politička misao (2006, br. 1-4, str ). 38 Steven Lukes, Power: A Radical View, op. cit., str. 35.

18 104 FPN Godišnjak BR. 6, DECEMBAR 2011 I DEO: Politička teorija, politička sociologija, politički sistem Dahl, Robert (1998), On Democracy, Yale University Press, New Haven & London. Dahl, Robert (1957), The Concept of Power, Behavioral Science, No. 2. Dahl, Robert (1968), Power, International Encyclopedia of Social Science, ed. By Savid Sills, Crowell Collier and Macmillan,Inc. Dahl, Robert (1989), Democracy and its critics, Yale University, New Haven. Prevedeno kod nas: Robert Dal (1999), Demokratija i njeni kritičari, CID, Podgorica. Dahl, Robert (1997), Toward Democracy: A Journey, Reflections: , Berkeley, Institute of Govermental Studies Press University of California. Dahl, Robert (1997), Polyarhy, Participation and Oposition, Yale University Press, New Haven, Knjiga je prevedena i kod nas: Robert Dal, Poliarhija, participacija i opozicija, Filip Višnjić, Beograd. Lukes, Steven (1974), Power: A Radical View, Macmillan, London. Pašić, Najdan (1994), Predgovor, u: Robert Dal, Dileme pluralističke demokratije, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd. Pavlović, Vukašin (2011), Diskursi moći, Politička kultura, Zagreb. Vasović, Vučina (1999), Dalova poliarhično-demokratska gramatika, predgovor u: Robert Dal, Demokratija i njeni kritičari, CID, Podgorica. Vukašin Pavlović POWER AND POLITICAL DECISION-MAKING Summary: The text deals with theories which define and explain political power by the process of political decision-making. The most important and most influential theory that belongs to the circle of concepts linking power and decision-making is the theory of power offered by Robert Dahl. Therefore the first part of this paper analyzes Dahl s concept of power. The second part analyzes two attitudes critical towards Dahl s theory. First analyzed is the two-dimensional concept of power by Peter Bachrach and Morton Baratz; then, the three- dimensional or radical theory of power by Steven Lukes. The text ends with short conclusion remarks. Key words: power, political power, terms of power, decision-making, interests, behaviorism, liberalism, reformism, radical interests.